Lopaka Weltman < hoʻi hope Eia mai ka Lā Hoʻoulu Pae Moku - E Kanu i nā Lāʻau! Lopaka Weltman 1 Kepakemapa 2020 Ke ʻā pinepine mai nei nā kula mahikō kahiko ā mahakea me ka ikaika launaʻole. Ua hele a maʻamau ka pio ʻana o ka uila i ka makani pāhili. Ke pi‘i nei ka ‘ilikai ā pilikia auaneʻi nā alanui a me nā hale i kahi kokoke i kahakai. Ke pau nei hoʻi nā manu Hawai‘i o ka nahele, e laʻa ke kiwikiu, i ka laha ‘ana i uka o ka makika lawe malaria manu. ʻO ke kumu o ia pōʻino ka ho‘omehana honua e ho‘oweliweli nei i ka pae ‘āina a me ka honua holoʻokoʻa. Kuʻi ka lono i kēlā me kēia lā e pili ana i ka loli ‘ana o ke aniau, me ka pi‘i ʻana o ka ‘ilikai, a me nā pōpilikia kūlohelohe like ‘ole. E ho‘omau anei ‘o Hawai‘i he ‘āina kū i ka moana ākea a hānai i kona po‘e, a i ʻole e piholo ka ʻāina momona i ke kai? E aho ka ʻeleu i kēia manawa. ‘Oiai, ‘o ke kumu o ka loli ‘ana o ke aniau ka pākela ho‘ohua ‘ana o ke kalapona ‘okikene lua, pono ka hanaʻiʻo o kānaka no ke kāpae ‘ana i nā ‘enehana wāwahie mō‘alihaku a hoʻonui i ka ikehu hana hou e like me ka ikehu kāʻili lā a me ka ikehu ʻapo makani nō ho‘i, a kuapo i nā kaʻa ʻenikini ʻaila me nā kaʻa ʻenikina uila a i ‘ole ka haikokene. Akā na‘e, i kēia manawa ʻoi loa aku ke kalapona ‘okikene lua i ke ea i ho‘ohua ‘ia ma mua. He aha kā kākou hana e ho‘ēmi ai i ke kalapona ‘okikene lua? Hahai nō ka ua i ka ululāʻau. He hoa kākoʻo ikaika nō ke kumu lāʻau a waiwai ke kanu ʻia ʻana o nā kumu lā‘au like ‘ole ma nā wahi a pau o Hawai‘i nei. Ho‘opau ka lā‘au i ke kalapona ‘okikene lua, a ho‘ohua i ka ‘okikene. Ho‘omalu ka lā‘au i ka lepo i ka manawa ho‘okahi me ke kāohi i ka ‘a‘aiawā, a palena ‘ole nā ‘ano ho‘onani a ho‘owaiwai o ke kumu lā‘au. No laila, ua ho‘okumu ‘ia ka hui ku‘ikahi ‘o Lā Ho‘oulu Pae Moku / ReTree Hawaiʻi ma ka makahiki nei no ka hoʻolālā wale ʻana nō i ke kanu ‘ana i nā lā‘au like ‘ole ma ka lā 30 o ‘Okakopa i kēia makahiki ma nā wahi nui wale o Hawai‘i nei. ‘O wai ia hui? Nui nā hui a me nā ‘ano kānaka like ʻole e hana pū ma lalo o ReTree Hawaiʻi, e laʻa nā hui kāko‘o kaiapuni, nā kula, nā pulo aupuni, nā hui ho‘omaluō kaiapuni, nā kānaka kā‘oko‘a, a pēlā aku. No ke aha e kanu ʻia ai nā kumu lāʻau ma ka lā 30 o ʻOkakopa? No ka mea, hiki mai nō ia lā ma mua o ka hoʻoilo ma Hawaiʻi, no laila ʻoi aku hoʻi ka pahiki o ke ola ʻana o nā lāʻau. ʻO ka lā 30 o ʻOkakopa i kēia makahiki nō hoʻi ka pō Akua ma ka ʻalemanaka Hawaiʻi, he lā maikaʻi no ke kanu ʻana. E kipa mai e ka mea heluhelu i kahi paena pūnaewele puni honua https://retree-hawaii.org no ke a‘o ‘ana mai i nā ha‘awina koe no ke kumu lā‘au a me ke kāko‘o i ke aniau. A e nānā aku i nā wahi kanu lāʻau o ka lā ho‘oulu ma nā mokupuni like ‘ole, e laʻa ‘o Waimea ma Oʻahu, ‘o Mahaʻulepū ma Kauaʻi, ‘o Keālia Pāka ma Maui, ‘o Puʻu Waʻawaʻa ma Hawaiʻi, a pēlā aku. ‘O kēia paena pūnaewele puni honua https://retree-hawaii.org/planting/ nō kahi a ka mea heluhelu e ʻike ai i nā wahi kanu lāʻau, a e kākau inoa no ka hanalima ma kekahi wahi kanu. Hiki nō ho‘i ke kanu i lāʻau ma ka hale i kēlā me kēia lā a hiki i ka lā 30 o ‘Okakopa, a laila e kipa i ia loulou no ka hō‘ike i ka helu a me ke ‘ano o nā lā‘au, a e waiho i nā ki‘i. E hoʻonui ʻia ka huinanui pau loa o ka helu lāʻau me ka helu e hōʻike ʻia ma laila. He mea waiwai a kūpono ia i kēia manawa o ka noho ‘ana ma ka hale ma muli o ka ma‘i lele ʻo COVID-19. E kanu kumu lāʻau kākou no ka ho‘oulu ʻana i ka āina! © Lopaka Weltman 2020 na Lopaka Weltman ko mua ko hope

nā Haumāna o ke Kula Kaiapuni ʻo Ka ʻUmeke Kāʻeo < hoʻi hope Nā ʻAnoʻai o ka Ua Kanilehua nā Haumāna o ke Kula Kaiapuni ʻo Ka ʻUmeke Kāʻeo 15 Nowemapa 2021 Aloha ʻoe e ka nūpepa Ka Ulu Hoi . He nūhou nō kā mākou, nā haumāna o ke kula kaiapuni ʻo Ka ʻUmeke Kāʻeo e kaʻanalike aku ai me ʻoe no ko mākou ʻāina hānau kaulana i ka ua Kanilehua. Penei nō ia nūhou a mākou e ʻike nei. No ke ʻAno o ka ʻĀina: No nā pule he ʻelua i hala aku nei, ua ʻeleʻele ʻo Hilo i ke ao panopano. Ua nui ka ua e loloku mai ana mai Kūlanihakoʻi mai. Ua mao ʻole ka ua a hālana ka wai ma ke kaona nei o mākou. Hoʻomaka aʻela e anuanu nā pō a huʻihuʻi nō hoʻi nā kakahiaka. Akā, i kēlā mau lā he ʻekolu i hala iho nei a hiki mai i kēia lā o ko mākou kākau ʻana, ke noho aliʻi hou nei ka lā ma nā Hilo ʻEkolu nei. Ua ahuwale maila ʻo Maunakea e kūhaʻo nei i ka lani, ua ʻalaneo nō hoʻi ʻo Maunaloa i ka mālie, a ua laʻi nā kai o Hilo Bay nei. Hoʻomanaʻo ʻia nō mākou e pili ana i kekahi mele hoʻoheno penei… Aloha au iā Maunakea I ke anu o ke ahiahi Hoʻolono, hoʻolono Hoʻolono i ka leo o ka makani Keaukaha nō e ka ʻoi Ka Nohona: Ua pilikia ko Hilo kini i nā hopena o ka maʻi Kolona. Ua pipiʻi loa aʻela ke kākālina e holo ai nā kaʻa ma kahi o ka ʻehā kālā a ʻoi no ke kālani hoʻokahi. Ma muli hoʻi o ka maʻi Kolona, ʻaʻole i hiki i ka poʻe he nui ke noho ma ka lumi hoʻokahi. He 10 mau kānaka ka nui i hiki ke noho i loko o ka lumi hoʻokahi a he 25 mau kānaka i hiki ke hui ma waho. Pipiʻi pū maila ke kumukūʻai o ka meaʻai ma nā hale kūʻai. ʻO kekahi pilikia nui ma Hawaiʻi nei, ʻaʻole pili wale i ko Hilo nei, ʻo ia ka neʻe nui ʻana mai o nā malihini. Ke hōʻea nui mai nei lākou a ke kūʻai nei i nā hale. No ia kumu, ʻaʻole hiki i ka poʻe Hawaiʻi o Hilo nei ke kūʻai hale a noho ma ke one hānau. Ke ʻau umauma nei nō ko Hilo i ka wai o ke au malihini. No ka Pele: Ua hoʻi hou mai ke Aliʻiwahine o ka lua i Halemaʻumaʻu. Ua hoʻomaka hou ka puaʻi ʻana o ka Pele ma ka lā 29 o Kepakemapa ma kahi o ka hola 3:20 o ke aumoe, eia nō ke lapalapa maila i kēia mau lā. Nui ka poʻe malihini e kipa aku nei e ʻike i ke ahi kupaianaha a ka Wahine. Ua ʻano like kēia hū ʻana o ka Pele me ka puaʻi ʻana o ka Pele no ʻekolu mahina i ka makahiki 2018. A ma hope o ʻekolu mau makahiki, ua hoʻi mai ʻo Pele e noho aliʻi hou ai ma Halemaʻumaʻu. Ola ka Wahine ʻai honua. Me ke aloha o ka ua Kanilehua, Nā Haumāna o ke kula kaiapuni ʻo Ka ʻUmeke Kāʻeo Honohononui, Keaukaha, Hilo, 28 ʻOkakopa 2021 na nā Haumāna o ke Kula Kaiapuni ʻo Ka ʻUmeke Kāʻeo ko mua ko hope

Brandi Ahlo < hoʻi hope Pehea kou ʻIli Pāpaʻa Lā? Brandi Ahlo 15 ʻOkakopa 2021 Nakaka ka puaʻa, nahā ka waʻa aukahi ka puaʻa, mānalo ka waʻa. He wānana kēia na ka poʻe kahiko i ka maikaʻi loa ʻana o ka waʻa inā maikaʻi ka ʻili o ka puaʻa i kālua ʻia ma ka imu. He ʻōlelo noʻeau nō hoʻi kēia: inā nakaka ka puaʻa, maikaʻi ʻole ka waʻa a hoka. He hōʻailona a he mea koʻikoʻi ka ʻili no ka maikaʻi o ke kino. Ua like ka ʻili o ka puaʻa me kou ʻili, a kohu like ka waʻa me kou kino. Penei nō: Inā nakaka kou ʻili, ʻaʻole maikaʻi kou kino inā aukahi kou ʻili, maikaʻi kou kino. Aia ko kākou pae ʻāina i kahi kokoke i ka piko o Wākea, no laila ʻoi aku ka ikaika o ka lā ma mua o kahi mamao loa aʻe mai ka piko o Wākea, no laila, e aho e pale i ka ʻili i ʻole e nakaka a ʻeha. E ka hoa heluhelu, eia kekahi manaʻo nui i pili i ka mālama ʻana i kou ʻili: Ke kau ka lā ma ka lolo, e hamohamo i ka ʻaila pale lā i ʻole e kālua ʻia ai me he puaʻa lā. Inā hele pinepine ʻoe me ka hamohamo ʻole i ka ʻaila, hele ka ʻili a pakalua. Aloha nō! Minomino ka helehelena a ʻākaʻaka kekahi. Ke huli ʻoe i kahi ipo, ʻaʻole he maka mua maikaʻi kou ʻauwae lenalena! Ma ka hale, e mālama i kou ʻili me nā kopa ʻili e holoi ai i nā mea lepo e hui ana ma kou helehelena. ʻAʻole pau ka hana i ka holoi ʻana. Maikaʻi ke kī lāʻau i hele a maikaʻi kou helehelena ma hope o ka holoi ʻana. ʻO ke kī lāʻau, he mea e pai ai i ka haikokena i loko iho o kou ʻili ma hope o ka holoi ʻana. Inā ʻaʻole komo hou ka ʻakika ma loko o kou ʻili, hele a puʻupuʻu me nā ʻapana maloʻo ma luna o ka helehelena a nui aʻe ke kele. Manaʻo paha ʻoe, lawa kēia? ʻAʻole loa! E aho ka hamohamo ʻana i ka lāʻau wai hamo ma luna o kou ʻili. Inā makemake ʻoe e nakaka ka ʻili me he puaʻa lā, e hoʻokuli wale i kēia kuhikuhi. I makemake ʻoe e loaʻa ka ʻili ʻōlali, hamo ka lāʻau wai hamo ma luna o kou ʻili i loaʻa ka pāpālina lahilahi e like me ke mele leʻaleʻa kaulana. He mau mea nō hoʻi e ʻai ai no ka loaʻa ʻana o ka ʻili keu ā ka uʻi. He iʻa maikaʻi ke kāmano ma muli o ka nui o ka wikamina ʻĒ. ʻO ka wikamina ʻĒ ka mea e hōʻole i ka hōʻulaʻula ʻia o ka ʻili a e hoʻōla hou i nā hunaola ʻili. Aia ka wikamina ʻĀ ma loko o ka ʻuala. A ʻo ka wikamina ʻĀ ka mea e kōkua i ka pale ʻana i ka lā a palekana ka ʻili. He ʻili uʻi loa ko ka Hawaiʻi. ʻAi mau ka poʻe kahiko i ka ʻuala. ʻO ke kokoleka hoʻi, ua makemake nui ʻia kēia meaʻai e nā kānaka ʻē aʻe, ʻo ke kokoleka uliuli ka mea e ʻai ai i minomino ʻole ai ka ʻili. Kōkua ke kokoleka uliuli i ka makewai ʻole o ka ʻili a me ke kahe maikaʻi ʻana o ke koko i loko iho ona. E akahele naʻe, ʻai ʻia ke kokoleka uliuli kanahiku pākēneka a ʻoi, ʻaʻole ke kokoleka waiū, no ka mea nui ke kōpaʻa a me ka waiū i loko o ke kokoleka waiū. Ke ʻai nui ʻia ke kōpaʻa a me ka waiū, hele a huehue ka ʻili. Inā he ʻili māʻila kou a i ʻole he ʻili ʻulaʻula kou, e aho e mālama i kou ʻili. He pale ka ʻili no nā mea i loko o ke kino, a he maka mua i ka ʻike ʻana o kekahi i kekahi. No laila, ke ʻike au iā ʻoe, ʻaʻole au makemake e ʻike i ka ʻili ʻaʻai. E mālama i kou ʻili i aukahi kou kino, mai hele a nakaka ka puaʻa. Nā Huaʻōlelo Hou: Kī lāʻau: Toner Haikokena: Hydrogen ʻAkika: Acid Lāʻau wai hamo: Moisturizer Hunaola ʻili: Skin cells © Brandi Ahlo 2021 ko mua ko hope

Makana Gomes < hoʻi hope Henehene kō ʻAka Makana Gomes 17 ʻOkakopa 2024 E ʻoni ke kino, e hene kō ʻaka, a e hialaʻai ʻoe e ka hoa makamaka i ka heluhelu ʻana i kēia ʻōlelo kaulana o ka ʻāina a he leʻaleʻa paha mai koe! Aloha ʻoe— I ʻike ʻia ke kanaka ma kāna ʻōlelo a ma loko nō o ka ʻōlelo i ʻike ʻia ai ka maʻalea o ke kanaka. A kū nō hoʻi ka Hawaiʻi i ka maʻalea, ma nā oli, nā mele, nā inoa, nā inoa kapakapa, nā inoa hoʻohalahala, nā inoa kūamaumau, a pēlā wale aku! ʻO ka Hawaiʻi, ua noho nō a kupa i nā inoa e hoʻohenehene a hoʻohalahala aku hoʻi i ke kanaka a me kahi ona e noho ai. ʻOiai, hakakā a hākōkō mau hoʻi kākou i mea e hoʻokiʻekiʻe ai iā kākou iho e kaena ai i ka nani lua ʻole o ko kākou ʻāina hānau ponoʻī. Ma ʻaneʻi i puka mai ai kēia kaena a hili hewa kahi manaʻo, ʻo ia hoʻi, ʻo Māui nō ka ʻoi. Inā ʻo Māui nō ka ʻoi, ʻo Oʻahu nō ka ʻōnohi o nā kai! Pēlā e hoʻopuka ʻia ai kēia mau ʻōlelo hoʻohenehene no nā wahi like ʻole o Hawaiʻi nei. Eia nā inoa i kapa ʻia he inoa haku kole: Hawaiʻi palu lāʻī, Māui puhi lau ulu, Oʻahu maka ʻewaʻewa, Kauaʻi poʻo ʻōpae. Ua noho nō kākou a kupa me nā inoa laha loa o ko Hawaiʻi pae ʻāina, ʻo ia nā inoa e heahea ana i ke aliʻi nona kēlā mokupuni. Eia hoʻi nā inoa o nā mokupuni: Hawaiʻi o Keawe, Maui o Kamalālāwalu, Molokaʻi a Hina, Lānaʻi o Kaululāʻau, Oʻahu o Kakuihewa, Kauaʻi o Manokalanipō, Niʻihau o Manoopupapai. Pehea mai nei e ka mea heluhelu, ke pāʻēʻē maila ka leo o ka poʻe kahiko i ou ala? ʻO ia mau inoa kinikohu i ʻike ʻia ma luna aʻe, ua lilo i mea maʻamau ma muli hoʻi o ka maʻalea o ua poʻe aliʻi lā i ia wā i kaulana ai kēia mau inoa kapakapa. Ma laila aku nō ka mea hoihoi, aia nā inoa e hoʻohanohano ana i nā aliʻi o kēlā me kēia mokupuni eia naʻe, pehea nā inoa kūamuamu? ʻOiai, ʻike lihi wale ʻia nō nā inoa hoʻohanohano akā he mea maʻa i ka Hawaiʻi ka hoʻohenehene ʻana. ʻO nā hoʻohenehene i kēia mau lā, ʻokoʻa loa ia, ʻokoʻa ko ka wā ma mua. He wahi manaʻo liʻiliʻi kēia, ke lohe mau ʻia nei nā ʻōlelo ʻino loa i haʻi ʻia maila ma ke ʻano he hana kolohe a hoʻohenehene hoʻi. Eia naʻe, mau nō ka manaʻo ʻino loa o nā hua ʻōlelo a ʻaʻole i hene iki kahi ʻaka ke lohe aku. Pēia ka hoʻohenehene ʻana i ke kanaka ma muli o kona ʻili, inā kohu nanahu a i ʻole kohu ʻili kea kona ʻili, ʻo ke kūamuamu hoʻi ia! ʻO ke kumu i hoʻopuka ʻia ai, i mea e hoʻohaʻahaʻa ai i kekahi kanaka a he mea hoʻi e hoʻokaʻawale ai i kēlā me kēia lāhui, kēlā me kēia kanaka, kēlā me kēia nohona, a ia mea aku a ia mea aku, i aliʻi ai kekahi, a i kauā ai hoʻi kekahi. Akā, ʻaʻole pēlā ma nā mea haku kole a ka Hawaiʻi. No kekahi paha, he mea hoʻohalahala a hoʻowahāwahā ia, a no kekahi he mea ia e hene ai ka ʻaka. ʻO ka hopena o nā mea ʻelua, hene iki kahi ʻaka! I loko nō o nā mele Hawaiʻi i ʻike mau ʻia ai kēia ʻano haku mele ʻana a haku inoa ʻana. Ua lilo kekahi o ia mau mele i mele kaulana loa e nanea ai ka pepeiao ke hoʻolohe aku. ʻO kauwahi mea kākau, ua lohe aku nō i mau mele ma ia ʻano me ka hoʻomaopopo ʻole ʻana i ka manaʻo i haku ʻia ai kēia mau mele i kū loa i ka Hawaiʻi. Ua heleleʻi nō ka ʻehu hīnano i ka pūʻiwa i ka hoʻomaopopo ʻana he kaila maoli kēia na ka Hawaiʻi! E wehewehe ana kahi mea haku kole i kona mau manaʻo hoʻowahāwahā ma ke ʻano he maʻalea a hialaʻai hoʻi i ka poʻe e hoʻolohe ana. ʻAʻole naʻe paha ia he mea hialaʻai i ka mea nona ke mele, ʻoiai, he mea hoʻowahāwahā hoʻi ia i mea hoʻohaʻahaʻa ai i ko iala kūlana. ʻOkoʻa naʻe nā mele haku kole, ʻokoʻa nā mele namunamu i ʻike ʻia ma ka manaʻo o nā huaʻōlelo. Kohu mea lā, ʻo nā mele namunamu, ahuwale hoʻi ka huhū wela loa o ka mea kākau. Ma nā mele haku kole naʻe, ʻo ka hoʻonalonalo nō ia i ka manaʻo nui o ka mea kākau me ke kuhikuhi a hoʻohuoi wale ʻana nō o ka mea heluhelu i kona manaʻo ma ua mele lā. E huli aku kāua e ka makamaka heluhelu i ke mele ʻo "Latitū" me ka hoʻolohe pono ʻana nō i nā hua ʻōlelo a ʻike auaneʻi ʻoe i kahi hiʻohiʻona o ka haku kole. Pēia pū me ke mele ʻo "Piukeona," i haku ʻia e kahi kanaka hapa Mekiko ma muli o ka hili hewa ʻana o kahi manaʻo ona. ʻO ka mea hope loa, e hoʻolohe aku iā "Pua Hinahina" na Kameaaloha Almeida i haku e hoʻolohe ai ʻoe i ka namunamu. Ā hui hou aku nō e ka mea heluhelu a mai nō a hili hewa kahi manaʻo ou, o haku ʻia auaneʻi he mele haku kole a lohe ko ke ao. Hīnano © Makana Gomes 2024 ko mua ko hope

Maile Wong < hoʻi hope Piʻi mai nā Kai o Hawaiʻi Maile Wong 1 Nowemapa 2022 He wahi mea hoihoi kaʻu e waiho ana ma mua ou, e ka mea heluhelu iā Ka Ulu Hoi , ʻo ia hoʻi, ke piʻi nei ke kai o Hawaiʻi. Ua kala kahiko ka nūhou o ka piʻi maoli ʻana o ke kai ma kahakai. Lohe mau kākou pilikia ʻia ke kahakai i ka hana hewa o nā poʻe lehulehu ma ka honua nei i kēia au. E piʻi maoli ana ke kai he hoʻokahi kapuaʻi i ka makahiki iwakālua kūmālima aʻe nei. I kēlā me kēia makahiki ke nui nei ke kai piha a e pihō auaneʻi nā kaona a me nā wahi like ʻole ma kai. Akā, ʻo ka mea hoihoi, ʻaʻole wale nō ma kahakai e piʻi ana ke kai. Piʻi hoʻi ke kai i loko o nā lāʻau e ulu aʻe ma kahakai. Penei e ʻike ʻia ai ka piʻi ʻana o ke kai i loko o nā lāʻau: Inā hele ʻoe i kahakai ma Hawaiʻi, e ʻike ʻoe i ka lilelile o nā lāʻau ma kai i nā kukuna o Kānehoa. Ma uka pono o ka poʻana kai, ʻanapa ka hinahina o ka lau nihoa o ka maʻo lāua ʻo ka ʻilima, lalilali ka lau o ke ʻākulikuli, ka pāʻū o Hiʻiaka, a me ka naupaka. I ka ʻike mua ʻana, me he mea lā, ʻaʻole pilikia iki ʻia lākou. Akā naʻe, e pilikia ʻia nō. I loko nō o ko lākou noho maoli ʻana ma kahakai, e mūkiki wai lākou mai ka wai ʻili ( freshwater lens ) mai i kahakai. ʻO ka wai ʻili ka waihona wai hāiki loa ma lalo o ke one. Inā ʻeliʻeli ʻoe ma ke one ma uka aʻe o ka palena o ke kai nui, e loaʻa koke kekahi kūlana pulu o ke one. Pulu kēia one i ka wai, ʻo ia nō ka wai ʻili a nā lāʻau e mūkiki ai. I ka piʻi ʻana o ke kai, lilo ka wai ʻili i wai kai, ʻo ka piʻi maila nō ia o ke kai i loko o nā lāʻau. Penei e piʻi ai ke kai i loko o nā lāʻau. Inā ʻaʻole pilikia ka lāʻau i ka piʻi ʻana o ke kai i loko ona, a ulu pono aʻe ʻo ia a hoʻopulapula hou e like me ka mea maʻamau, he halophyte ia lāʻau. No kekahi manawa lōʻihi, kainō he mau halophyte ka poʻe lāʻau Hawaiʻi a pau ma kai. Akā i ka ʻimi noiʻi ʻana aku, hoʻomaopopo akula kākou ʻaʻole nō paha pēlā. Ua hana ʻia he hana ʻimi noiʻi ma Lāwaʻi Kai, Kauaʻi a me ka hale hoʻoulu mea kanu ʻo Pope (Pope Greenhouse) ma ke Kulanui o Hawaiʻi i Mānoa. ʻO ka pahu hopu, ʻo ia ka wae ʻana i ka lāʻau i pilikia ʻia i ke kai piʻi (nā glycophytes ) a me nā lāʻau pilikia ʻole (nā halophytes ) i mea e hoʻomaopopo ai i nā papahana hoʻōla lāʻau no ke kanu hou ʻana i kai, a me nā lāʻau e pono ai ke kōkua. Ua kanu ʻia aku kekahi poʻe lāʻau Hawaiʻi i kona wā keiki. ʻOi aku ka weliweli o ka piʻi ʻana o ke kai no nā lāʻau keiki ma mua o nā lāʻau makua. Hiki i nā lāʻau makua ke hoʻomau, akā mae koke kēlā lāʻau keiki. E pilikia auaneʻi ke kahakai ma hope o ka hala ʻana o nā lāʻau makua, ʻaʻohe āna pulapula e hoʻomau ma laila. Penei nō paha e nalo wale ai nā lāʻau i kahakai inā ʻaʻole e kākoʻo ʻia. Ua kanu ʻia ka milo, ka pili, ka maʻo, ka pāʻū o Hiʻiaka, ke kou, ka nanea, ke ʻākulikuli, ka mauʻu ʻakiʻaki, ke ʻaeʻae a me ke ʻaʻaliʻi. He mau lāʻau maʻamau kēia e ulu aʻe i ke one ma uka pono o ka poʻana kai. Ua ninini ʻia ke kai ma nā lāʻau i kanu ʻia i mea e ʻimi ai i ka hopena o ka lāʻau ma muli ka piʻi ʻana o kona kai ( salinification ). Ma waena o nā lāʻau he 12 i hoʻāʻo ʻia, ʻo ka milo a me ke ʻākulikuli wale nō paha nā halophyte . ʻO nā lāʻau he ʻumi i koe, e mae koke ana ke piʻi mai kona kai. Ua kapa ʻia kēia ʻano lāʻau he glycophyte . Ke holomua nei ka ʻimi noiʻi, akā eia ka manaʻo mua i ʻupu aʻe ke ʻike ʻia ka ʻikepili i hōʻiliʻili ʻia mai. Inā i piʻi ke kai me ka mālie ma muli o ka hana ʻino ʻole o ka lehulehu kanaka ma kēia honua nei, inā nō ua lawa ka manawa no ka neʻe mālie maoli ʻana o nā lāʻau mai kai a i uka, inā nō hoʻi ua lawa ka manawa no ko lākou maʻa ʻana aku i ka piʻi mālie o ke kai. Akā naʻe, i kēia manawa weliweli, piʻi wawe ke kai, ʻo ke kōkua ka pono no ke kanaka ma Hawaiʻi nei. ʻO kēia ke kumu o ko mākou ʻimi noiʻi ʻana, i mea e wae ai i nā mea e kanu ai i kahakai a me nā mea e hoʻoneʻe ai i uka. He kuleana ko ka poʻe hana ma ka papahana conservation e alakaʻi ai. Akā naʻe, na kākou e kākoʻo i ka hoʻoneʻe ʻana i nā lāʻau glycophytes mai kai a i uka, a e kanu hou i nā lāʻau halophyte ma kai. ʻAʻole na ka poʻe ʻōiwi kēia pilikia o ke kai piʻi, akā, ua mālama ʻia, ua aloha ʻia, a ua kilo ʻia kēia ʻāina e ka poʻe Hawaiʻi. Kūpono paha ko kākou kakoʻo ʻana i ka hoʻoponopono ʻana i kēia pilikia i kai. ʻO ka mea nui a kākou e hoʻomanaʻo ai, ʻo ia ka pilina maoli e hehei ʻia ai nā mea a pau e ola a e hoʻōla ma Hawaiʻi nei. ʻO nā lāʻau a me nā kānaka kekahi o ia mea e ola, ʻo ke kai a me ka wai kekahi o ia mea e hoʻōla. He pilina ʻohana ko kākou. Like nō ka wai e kahe i ke kino o nā lāʻau Hawaiʻi, like nō ka wai e kahe ana i loko o kākou. E hele paha kākou i kai a kilo kākou i ka loli wawe o ke kai, a pēlā paha e maopopo ai iā kākou ke kiaʻi ʻana i ko kākou ʻāina aloha mai uka a i kai. I loko nō o ko kākou lana mālie ʻana i nā kai ʻewalu, i loko hoʻi o ke kahe ʻana o ka hou i ka lā ʻalaneo, mai poina, ke piʻi mai nei ke kai o Hawaiʻi. Pehea ke kai i loko o kākou, e piʻi anei? © Maile Wong 2022 na Maile Wong ko mua ko hope

Makia deJesus < hoʻi hope Aia ke Ola i ka Waha, Aia ka Make i ka Waha Makia deJesus 28 Pepeluali 2021 ʻAuhea ʻoukou e nā hoa makamaka walaʻau o ka ʻōlelo o kēia pae ʻāina nei. He wahi mahalo kēia i ka poʻe walaʻau e hoʻopuka ana i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kēlā lā me kēia lā. A he noi nō hoʻi i nā waha i maʻa i ka ʻōlelo akā ua paʻa ihola, e wehe mai i ka waha a hoʻopuka mai i ka ʻōlelo nani loa a nā kūpuna. Ua paʻa ka ʻōlelo Hawaiʻi i kekahi poʻe hoa walaʻau, akā ua paʻa nō hoʻi ko lākou mau waha. No ke aha lā? No ka hilahila paha ona i ia ʻōlelo? Inā paʻa ka waha, e lilo ana ka ʻōlelo i ka nalowale. Aia ka mana ma ka walaʻau ʻana, ʻaʻole nō ia mana ma ka noʻonoʻo wale. Inā hiki ke heluhelu i ka ʻōlelo Hawaiʻi, inā hiki ke kākau i ka ʻōlelo Hawaiʻi, a laila, hiki nō ke walaʻau Hawaiʻi. ʻO ka hapa nui o kākou, ua hoʻomaka ma kēia ala ʻōlelo Hawaiʻi ma ke kula. ʻOiai, he nani nō ke kūkākūkā ʻana a me ke aʻo ʻana ma loko o ke kula, ma ke kula wale nō ia. Puka wale aku nō ka ʻōlelo Hawaiʻi ma loko o ka lumi papa a ke pau ka papa, ʻo ka lilo koke aʻela nō ia i ka ʻōlelo Pelekane. No ke aha i koho ʻia ai ka ʻōlelo Pelekane ma mua o ka ʻōlelo Hawaiʻi? Maʻa ihola nā waha o kēia ʻāina i ka namu paʻi ʻai, a hoʻopuka ʻia ka namu paʻi ʻai ma mua o ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka walaʻau pū ʻana. I ka launa mua o kekahi poʻe, ʻaʻole i ʻanoʻai ʻia aku me ka ʻōlelo “Aloha,” akā ʻanoʻai ʻia me ka ʻōlelo “Howzit!” ʻAʻole kēia he mea hewa, ua kamaʻāina iā kākou ia ʻōlelo. Akā, inā e ola ana nō ka ʻōlelo Hawaiʻi i ko kākou mau waha, pehea kākou e kāpae aku ai i nā ʻōlelo ʻē aʻe a hoʻopuka wale nō i ka ʻōlelo Hawaiʻi? ʻO Pepeluali kai kapa ʻia ka mahina ʻōlelo Hawaiʻi. No laila, hōʻeleu ʻia nā kānaka, a ʻike ʻia ka hua ma Instagram, Facebook, Twitter, a me nā pāpaho launa kānaka like ʻole. Hū ka nui o nā kānaka e hoʻomaʻamaʻa ana i kēia ʻōlelo! Eia naʻe, he aha ana lā ua ʻeleu nei? Ua puni aku nei ʻo Pepeluali pau pū ka puka ʻana aku o ka ʻōlelo mai ka waha mai o kona poʻe? ʻAʻole. E mau nō ka ʻōlelo iā kākou. E hoʻopuka mai i kou manaʻo ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. E nīele aku i ka manaʻo o haʻi ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. E haʻi mai i kekahi moʻolelo ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. Inā ua ʻike ʻoe i ka ʻōlelo Hawaiʻi, no ke aha e puka ʻole mai ana ka ʻōlelo Hawaiʻi mai kou waha mai? Eia kaʻu e ke hoa: Mai hilahila i ka ʻōlelo Hawaiʻi. ʻO ka wali, ʻo ka hemahema, ʻo ka hepa paha, mea ʻole ia. ʻO ka mea nui ka hoʻopuka ʻana i ka ʻōlelo a lohe ʻia e ko ke ao. Ke hoʻihoʻi ʻia nei ua ʻōlelo Hawaiʻi nei i nā ʻohana o kēia pae ʻāina. Inā hemahema kāu walaʻau ʻana aku, e hoʻomaʻamaʻa. Ke puka ka ʻōlelo Hawaiʻi, mai hilahila i ka hemahema. Like nō me ka ʻōlelo i paʻa iā ʻoe, ke puka ka hemahema, e hoʻoponopono i ia ʻōlelo a hoʻopuka i ka ʻōlelo pololei me ke aloha a me ka ʻoluʻolu. E mau ana ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka puka ʻana ona mai nā waha mai o kākou, ʻoiai no kākou nō ke kuleana. Aia ke ola o ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka hāmama ʻana o ka waha, aia ka make o ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka paʻa ʻana o ka waha. © Makia de Jesus 2021 ko mua ko hope

Ululani Siangco < hoʻi hope ʻUmia ka Hanu Ululani Siangco 1 Kepakemapa 2020 ʻAuhea ʻoukou e nā pua hoʻoheona o Hawaiʻi nei. Ke kāhea nei wau iā ʻoukou, e nā mea pāheona, e ʻaʻa iho e ʻalo a e hoʻomanawanui i nā pilikia like ʻole e kupu mai, a e hoʻomau. Like ke kanaka me ke kiʻi pena, a ʻo ke ola ka mea pena. E pena ʻia ana nō me nā waihoʻoluʻu like ʻole. ʻO kekahi o nā waihoʻoluʻu, he manakā paha. A ʻo kekahi o nā waihoʻoluʻu, he keu nō hoʻi a ka ʻaʻai. Eia naʻe, i loa nō a pau i ke pena ʻia, he kiʻi kamahaʻo ka mea i loaʻa. Ma ke kiʻi o lalo nei, he wā pilikia ia no ka wahine, a ʻaʻole ʻo ia i makemake e hoʻoponopono i nā pilikia i hiki mai. Ua hāʻawi pio paha ʻo ia. Mai hana e like me ia! He leo paipai kēia, e ʻae mai i nā mea a pau e nou ʻia ana iā kākou, no ka mea, he mau mea kēia e alakaʻi ai iā kākou e lilo i mau kānaka ʻoi kelakela. He laʻana kēia aʻu i ʻike maka ai no ka hāʻawi pio ʻole. I koʻu wā e noho haumāna ana ma ke kulanui kaiāulu ʻo Honolulu, ma ke kau kupulau o ka makahiki 2019, ua komo au ma kekahi papa pāheona. ʻO kekahi pāhana nui a ke kumu i hāʻawi ai iā mākou haumāna, e kahakiʻi iā mākou iho. Ua hiki iaʻu ke ʻike ma ke kihi o koʻu maka e piʻi mai ana ka uluhua ma loko o kekahi haumāna ʻē aʻe. Ma kēia papa, kaʻapuni ke kumu a puni ka lumi papa a nānā ʻo ia i ka holomua a mākou haumāna ma ka hana. I ka hiki ʻana o ke kumu i kēia haumāna uluhua, ua wehewehe ka haumāna i kona pilikia i ke kumu. ʻAʻole i kōkua nui nā ʻōlelo aʻo a ke kumu, ʻoiai ua laulā paha ʻaʻole i mōakāka loa kāna i ʻōlelo ai. Ma hope o ka haʻalele ʻana o ke kumu, ua noho kēia haumāna me ka nalu wale ʻana iho no kana kiʻi, a me ka noʻonoʻo ʻana paha i mau ala e hoʻoikaika ai i ia mea. Ua nui kona ʻiʻini e hoʻāʻo hou. Ma ka lā palena pau o kēia pāhana, ua hōʻikeʻike mākou i kā mākou mau kiʻi i ka papa holoʻokoʻa, a ʻo kēia haumāna hāʻawi pio ʻole, ua mahalo mākou i kona noke mau i ka haʻawina, a ua nani loa ka hopena o kāna haʻawina. Ma kēia moʻolelo o ka haumāna uluhua, ua hiki iā ia ke ʻike i kona uluhua ponoʻī, no laila ua pono iā ia ke noho wale a hoʻomālie iā ia iho i hiki iā ia ke noʻonoʻo pono i nā mea e hoʻoikaika ai i kāna kiʻi. ʻIke ʻia kēia ʻano hana i nā manawa a pau ma ka pāheona. I kekahi manawa, pono ka mea pāheona e waiho i kāna pāhana ma ka ʻaoʻao, a hoʻi hou i ua pāhana ala me ka mākaukau e hoʻomau. I mea kēia hana e hoʻomaha ai i nā maka ma muli o ka nui o ke kia o ka noʻonoʻo ma hoʻokahi pāhana no ka manawa lōʻihi. ʻO kekahi mea ʻē aʻe, inā hoʻi hou ka mea pāheona i kāna pāhana a mau nō kona ʻike ʻole i ala e holomua ai, e aho paha e hoʻololi ʻo ia i kona kuanaʻike. Hiki iā kākou ke hoʻopili i kēia mau manaʻo me nā pilikia e kupu mai ma ko kākou ola ponoʻī kekahi. E waiho kākou i wā kaʻawale i hiki iā kākou ke noʻonoʻo pono i nā ala kūpono e holomua ai kākou a hemo nā pilikia. E ʻae mai i ka uluhua, e ʻae mai i ka huhū, akā mai ʻae mai i ka hāʻawi pio. Hoʻomanaʻo ʻoukou i ka wahine ma ke kiʻi ma kinohi o kēia moʻolelo? Ka mea nāna i hāʻawi pio? Eia hou mai ʻo ia i lalo nei. Ua noʻonoʻo ʻo ia e ʻumia ka hanu, a e hoʻomau. A ʻo ka hopena, ua pena ʻo ia i kiʻi nani loa. No laila, inā kupu mai kekahi pilikia ma ka wā kūpono ʻole, e hoʻomanaʻo i kēia ʻōlelo noʻeau a nā kūpuna: ʻUmia ka hanu (‘Ōlelo Noʻeau #2875 ). I ka wā a kākou e pā ʻia ai i nā pilikia e kupu mai ana, ʻaʻole kēlā he hōʻailona e hāʻawi pio ai. E ʻumia ka hanu, a e hoʻomau. He ʻoiaʻiʻo nō ʻaʻole paha e maʻalahi ana, akā me ka ʻiʻini e noke mau i ka hana, e kupaianaha ana ke kiʻi ma ka hopena. Me ke aloha nō! © Ululani Siangco 2020 ko mua ko hope

Kalehuakea Kelling < hoʻi hope E ʻAi i Kekahi, e Kāpī i Kekahi Kalehuakea Kelling 10 Pepeluali 2021 E ʻai i kekahi, e kāpī i kekahi E nā hoa o ka ʻāina aloha, ʻo ka ʻōlelo kaulana e kau aʻe nei i luna, he ʻōlelo kaulana nō ia mai kahiko mai no ka paipai ʻana iā kākou e akahele i ka ʻohiʻohi ʻana i nā mea e pono ai, a lawa. I kēia mau lā, ‘aʻole i maʻa ka hapa nui o ka lehulehu i kēia loina o nā kūpuna. A no laila, ke ʻike nei kēia mau hanauna i ka nele i ka iʻa ‘ole. ʻO ke kaiāulu ʻo Hoʻolehua ma Molokaʻi kekahi e ʻike nei i kēia hihia. ʻAʻohe iʻa! Wahi a ke kaiāulu, ua emi mai ka nui o nā lāhulu iʻa ʻōiwi e like hoʻi me ke kole, ka moi, a me ka uhu. He pilikia nui ka nele i ka iʻa ʻole ʻoiai kaukaʻi kēia kaiāulu ma luna o ka lawaiʻa ʻana i loaʻa ai kā lākou mea ʻai no ka ʻohana. Inā hoʻomau kākou ma kēia ala, e hoka ana auaneʻi nā hanauna e hiki mai ana! I mea e hoʻoponopono ai i kēia pilikia, ua ʻupu mai ka manaʻo o ka Hui Mālama ʻo Moʻomomi e hoʻokumu i Community Based Subsistence Fishing Area (CBSFA) mai Kalaeokaʻīlio a i hoʻokahi mile i ka hikina. He ala ka CBSFA no ka hoʻokumu ʻana i kekahi mau kānāwai lawaiʻa, a na ke kaiāulu e hoʻoholo. I loko nō o kēia mau manaʻo no ke kau kānāwai, wili ʻia nā welo kupuna a me nā loina kahiko ʻo ka wā kapu. Eia kekahi laʻana o nā kānāwai i hāpai ʻia e ka Hui Mālama ʻo Moʻomomi: No ke Kūmū: • Hiki ke lawe i ʻelua iʻa pā lā • He 16 ʻīn. mai ke poʻo a ka hiʻu ka nui e lawe ʻia • He wā kapu: 1 Ianuali - 31 Malaki ʻAkahi nō a mālama ʻia ka wā hōʻike manaʻo i mua ʻo ka DAR (Department of Aquatic Resources), a ua loaʻa nō kekahi mau manaʻo kūʻē no ka hoʻokumu ʻana i CBSFA ma Moʻomomi. Wahi a ka ʻaoʻao kūʻē, ke hoʻohāiki nei ka mokuʻāina i ko lākou kuleana lawaiʻa. Eia naʻe ʻaʻole pēlā, ʻoiai ʻae ʻia nā kānaka a pau e lawaiʻa ma ia wahi, he mau kānāwai wale nō ka mea i loli. A he mau kānāwai kēia i mea e hoʻonui ai i ka iʻa i lawa no nā hanauna hou aku. ʻO kēia ka makemake a me ka ʻiʻini o kahi mau kupa o ia wahi ʻoiai ke ʻike maoli nei ke emi mai o ka nui iʻa. ʻO kēia mau kānāwai ka hopena o ka paio ʻana a ka Hui Mālama ʻo Moʻomomi no kanakolu mau makahiki. A i kēia manawa ʻaʻohe pane hoʻoholo no ka hoʻokumu ʻana i ia CBSFA, no laila ke hālāwai nei nā ʻaoʻao ʻelua o ke kaiāulu e ʻimi i ala e ʻaelike ai lākou. ʻAʻole naʻe kēia ʻo ka CBSFA mua loa ma Hawaiʻi nei, ʻoiai ma Hāʻena, Kauaʻi kahi i hoʻokumu mua ʻia ai i ka makahiki 2006. Ua ulu aʻe nō ka nui iʻa i Hāʻena ma muli hoʻi o ka hoʻokumu ʻana i kēia CBSFA, a ke hoʻomau ʻia nei nā loina kuʻuna. No laila e nā maka heluhelu, ʻaʻole anei he kūpono kēia hoʻokumu ʻana no Moʻomomi kekahi? He kākoʻo kēia i nā kupa e mālama nei i kēlā ʻāina. A he kuleana hoʻi ko kākou e mālama i ka ʻāina a me nā kumu waiwai i ʻole ai e hoka nā hanauna e hiki mai ana. ʻAʻole kākou he malihini i kēia mea o ke aloha ʻāina, ʻo ia ka ʻume mageneti e alakaʻi ana iā kākou ma kēia ala i maʻa i ka hele ʻia. Me ia mau manaʻo kākou e ʻai i kekahi, a e kāpī i kekahi i mau ai ke ea o ka ʻāina! © Kalehuakea Kelling 2021 na Kalehuakea Kelling ko mua ko hope

Kanikapila Chong < hoʻi hope Hui Mālama i ke Ala ʻŪlili Kanikapila Chong 15 ʻOkakopa 2021 I kēia wā o ka ʻoihana haole, e ʻimi ana kākou i kahi hoʻopā ʻole ʻia e nā halekuʻi a hoʻi i ka hana kahiko e like me ka wā o ko kākou mau kūpuna. Ma Paʻauilo Hawaiʻi i ka ʻili ʻo Koholālele, aia kekahi hui ke hoʻomau nei i ka hana a ko kākou poʻe kūpuna ʻo ia hoʻi ka hana mālama ʻāina. Ua kapa ʻia lākou ʻo Hui Mālama I Ke Ala ʻŪlili a he aloha ʻāina maoli nō lākou. I nā makahiki 1990 i kanu ai ke kula ʻo Kamehameha i nā kumu lāʻau palepiwa ma nā ʻeka he 12,700 me ka manaʻolana e lilo kēia mau kumu lāʻau i wahie no ka hoʻoholo ʻana i kekahi hale hoʻolako uila ma Hilo. I ia wā ua kūʻē ai ka poʻe o Hilo i kēia hale hoʻolako uila. No laila ʻaʻole i kūkulu ʻia. Akā aia nō ia mau kumu lāʻau ke ola mau nei i kēia lā. ʻAʻole e hoʻolako nā kumu lāʻau palepiwa i ka meaʻai, he malu wale nō a ma mua o kēia mau kumu lāʻau palepiwa, he ʻano paʻakikī ka ulu ʻana o nā me mea kanu ʻē aʻe. Ma mua o ka hoʻomaka ʻana o kēia ka hui waiwai ʻo HuiMAU, ua noiʻi ka ʻohana Kailiehu e pili ana i ko lākou ʻohana a loaʻa iā lākou kekahi ʻāina i Paʻauilo. ʻO kēia ko lākou ʻāina Kuleana mai ko lākou mau kūpuna mai. Ma hope o ka loaʻa ʻana o kēia ʻāina iā lākou, hoʻoholo manaʻo ihola lākou e mālama i kēia ʻāina a e hoʻihoʻi aku i ke ʻano e like me ka ʻāina ma mua o ka hōʻea ʻana o nā mikioneli. Ua hoʻomaka ʻia kēia hui e ka ʻohana Kailiehu a me Noʻeau Peralto, ke kāne a kekahi wahine o ua ʻohana nei, a Haley Kailiehu. A e like me ka ulu ʻana o ka mea kanu, pēlā kēia hui waiwai lua ʻole. Hoʻomaka ʻia akula ʻo HuiMAU i ka makahiki 2015. A ʻo ka pahuhopu nui o kēia hui, ʻo ia hoʻi ka mālama ʻana i keia ʻāina kupuna. I ia wā, mau nō nā kumu lāʻau palepiwa i kanu ʻia i nā ʻeka he 12,700 ma loko o nā ʻeka he 30,000 i loaʻa i ke kula ʻo Kamehameha, no laila ʻo ka hana mua ka huki ʻana i ua mau kumu lāʻau nei. No nā makahiki lōʻihi he ʻelima i hala, ua huki ʻia nā kumulāʻau a hōʻola hou ʻia nā mea kanu Hawaiʻi. Ma hope o ia mau makahiki ʻelima, ua kū mai kekahi ʻoihana kua lāʻau nāna e huki i nā kumu lāʻau a hāʻawi aku. Hoʻomau lākou e kanu a mālama i kēia ʻāina a hānai i ke kaiāulu o Paʻauilo. I kēlā makahiki aku nei ua hele a laha ka maʻi ahulau COVID-19, no laila ua ʻano paʻakikī ka hana ʻana a me ke kūʻai ʻana i ka meaʻai. Akā, ke hāʻawi manuahi aku nei kēia hui i nā ʻeke meaʻai i piha i ka mea ʻai i hoʻoulu ʻia i ke kaiāulu o Paʻauilo me nā mea kanu i ulu ma Koholālele. ʻO kēia ʻano hui waiwai lua ʻole ka mea nāna e alakaʻi iā kākou i kekahi nohona kūʻokoʻa. E kākoʻo kākou iā lākou a e kaukaʻi ʻole i ka poʻe ʻē aʻe no waho mai. Ua mālama ko kākou mau kūpuna i ka ʻāina a no ia kumu, mālama ka ʻāina i ko kākou mau kūpuna. E pili pū kākou i ka hana a kākoʻo i kēia mau Aloha ʻĀina e hoʻi i ka piko. © Kanikapila Chong 2021 na Kanikapila Chong ko mua ko hope

Kēhaulani Greene < hoʻi hope Ka Waiwai o nā Moʻolelo Kaʻao Kēhaulani Greene 1 Nowemapa 2020 He aha ka waiwai o nā moʻolelo kaʻao? I ka lā 10 o Iulai, MH 1875, ua hoʻopuka ʻia e Ka Nupepa Kuokoa ka moʻolelo ʻo “He Aha ka Waiwai o na Kaʻao Kahiko?” Ma ua moʻolelo nūpepa nei, helu ʻia e A. Panui he mau mea waiwai āna i ʻike ai i nā moʻolelo kaʻao. Wahi a Panui, “O ke kaao, he kumuwaiwai no ia no ka poe ike i ke kaao. O na kaao kahiko, he mau nuhou ano nui ia i ka hanauna hou.” Ua ʻike ʻia kekahi mau kuleana o ke kaʻao ma kāna ʻōlelo, ʻo ia hoʻi ka leʻaleʻa a me ka nanea ʻana i ka heluhelu i ia mau kaʻao. Eia kekahi, ua ʻōlelo ʻia he mau nūhou nā kaʻao i ka hanauna hou. Koʻikoʻi ka manaʻo o ke aʻo ʻana mai o ka hanauna hou i nā ʻike Hawaiʻi a me nā hanana o ka wā kahiko ma nā kaʻao. Mahalo ʻia kāna wehewehe ʻana i nā waiwai i paʻa iā ia. E ka makamaka heluhelu, ma kēia moʻolelo, e helu ʻia ana nā mea waiwai aʻu i ʻike ai ma nā moʻolelo kaʻao. No ka mea, ʻoiai ua ʻaelike au me ko Panui manaʻo, aia paha he mau waiwai hou aku i wehewehe ʻole ʻia e ia nei ma kāna moʻolelo. Eia hoʻi kekahi mau waiwai hou aku aʻu i ʻike ai ma nā moʻolelo kaʻao aʻu i heluhelu ai. ʻO ka mea mua, ʻo ia nō ka hoʻopili ʻana i kēia au a kākou e noho nei a me ka wā kahiko. Eia he laʻana, ma ka moʻolelo ʻo Hiʻiakaikapoliopele i kākau ʻia e Joseph Poepoe, na ka makuahine o Pele, na Kahinaliʻi, i alakaʻi i ko Pele waʻa i kona holo ʻana ma ka moana. Hoʻouna akula ʻo Kahinaliʻi i ke ʻino a me ke kai “hoee nui a ka launa ole.” Ua kākau ʻia ma ka moʻolelo, ʻo kēia kai luku “ke kai a Kahinalii i alahula ai i Hawaiʻi nei.” ʻO ka manaʻo nui o kēia māhele, ʻo ia nō ka lilo ʻana o ia luku o ka wā kahiko i alahula iā Hawaiʻi i kēia wā. He mea nui kēia e hōʻike ana i ka pilina o nā hanana ma ka wā kahiko ma loko o nā kaʻao a me kēia wā a kākou e noho nei. A ma ka moʻolelo kaʻao ʻo Keaomelemele i kākau ʻia e Mose Manu, ua nahā ʻo Konahuanui a ua hoʻokaʻawale ʻia ʻo Waolani i ko Keaomelemele leo hula, a ua lilo ʻo Nuʻuanu i awāwa. Hōʻike ʻia ka moʻolelo e pili ana i ke awāwa ʻo Nuʻuanu ma ka moʻolelo ʻo Keaomelemele i mea e hoʻomaopopo ʻia ai e nā makamaka heluhelu kahi ʻo Nuʻuanu ma kēia wā a me kona moʻolelo mai kēlā wā mai. He waiwai nō kēia mau ʻike pili i ka ʻāina ma ua mau moʻolelo ʻelua nei i mea e maopopo ai iā kākou, i ka lāhui Hawaiʻi, nā moʻolelo e pili ana i nā wahi kaulana o ko kākou mau ʻāina. ʻO kekahi mea waiwai hou aku, ʻo ia hoʻi ke aʻo ʻana aku i kekahi haʻawina. He mea nui ke aʻo ʻana mai o nā meʻe o nā moʻolelo kaʻao i ka ʻike ma ko lākou huakaʻi ʻana. ʻO Paliuli kekahi o ia mau meʻe e huakaʻi ana no kona naʻauʻauā, eia naʻe, loaʻa iā ia ka ʻike i kona huakaʻi ʻana a ua ikaika aʻe ka naʻau. Ma ka moʻolelo kaʻao ʻo Keaomelemele, haʻalele ke kāne a Paliuli, ʻo Kahānaiakeakua, iā ia. Haʻalele ke kāne a noho akula me Poliʻahu, ʻo ka naʻauʻauā ihola nō ia o Paliuli i ke aloha o kāna kāne. Huakaʻi akula ʻo Paliuli e ʻimi ai i kāna kāne i nā ʻāina like ʻole, eia naʻe, i kona huakaʻi ʻana ua aʻo mai ʻo ia i ka hula, ʻo ia ka mea hoʻokahi e ʻano nā ai kona naʻau. ʻO nā moʻolelo kaʻao Hawaiʻi, he waihona ʻike nō ia no ka lāhui Hawaiʻi. A ma o ka heluhelu ʻia ʻana o nā kaʻao, pēlā kākou e aʻo mai ai i nā hanana a me ka ʻike o ko kākou poʻe kūpuna. A ua ʻike ʻia ke kuleana o ka moʻolelo kaʻao, ʻo ia nō ka hoʻomau ʻana i ka ʻike Hawaiʻi. I ka heluhelu ʻana i nā moʻolelo e pili ana i ka ʻāina a me nā kaʻao a nā kūpuna, ke mālama nei kākou i kēlā ʻike o nā kūpuna i kēia wā e holo nei. A no kēia, ua hiki ke aʻo ʻia i nā hanauna hou ia mau ʻike o ka wā kahiko. © Kēhaulani Greene 2020 ko mua ko hope

Kūpono Achuela < hoʻi hope No ka Pono o ka ʻĀina Kūpono Achuela 15 Pepeluali 2023 He ui, he nīnau, aia i hea ka wai a Kāne? He ui, he nīnau hou, aia i hea ke aloha no ka wai a Kāne? Ke aloha no nēia ʻāina? Aia kā i ka pūʻali koa o ʻAmelika? ʻO ia nā nīnau koʻikoʻi loa. He moʻolelo kēia no ka wehewehe pono ʻana i ke kūlana maoli o ka hana a ka poʻe i kūkala mai na lākou nō e hoʻomalu iā Kapūkakī, ʻo ia hoʻi ʻo Red Hill. Ma lalo naʻe o ko ka pūʻali koa ʻAmelika malu, ua hana ʻino nō, ua hana me ka noʻonoʻo ʻole, a kulu ihola kekahi wai ʻē i lalo o ka ʻāina o Kapūkakī ma ka piko o Oʻahu. He wāwahie hēkī ka mea i kulu mai loko mai o nā pahu nunui. I ia manawa like ua komo ua wāwahie nei i ka wai e inu ʻia e ka lehulehu e noho ma ke kahua pūʻali koa, he weliweli nō. I ka mahina ʻo Nowemapa, makahiki 2021, ʻakahi a kulu ka wāwahie ma ke kahua pūʻali koa ma Kapūkakī. I lalo lilo nō o ka ʻili honua, ua waiho ‘ia he mau pahu e ka pūʻali koa a mai laila mai nō ke kulu ʻana o ia wāwahie. Ma kahi o 1000 kālani ka mea i kulu. I ia manawa, wahi a ka luna o ka pūʻali koa ʻAmelika, ʻaʻohe mea a kākou nei e hopohopo ai. Ma ia mau ʻōlelo hōʻoia i hoʻomaka ʻia ai ka hoʻohūnā ʻana i kekahi pilikia nui loa. I nā lā ma hope mai, ua loaʻa i ka poʻe i noho i laila he wai inu ʻē loa. Wahi a kekahi mau kānaka i noho ma kahi o Aliamanu, Puʻuloa, a me Mānana, ua hele a hahauna ke ʻala o ia wai inu, like nō me ke kakalina. Ke inu ʻia ua wai nei hele a maʻi. Nui ka poʻe i kūpaʻa i mua o ka pūʻali koa a hoʻokoi i nā luna e hoʻoponopono i kēia pilikia o ka wai! A ma ia manawa i wehewehe ʻia ai kēia pilikia ʻino loa. I loa nō a huʻe ʻia kēia nūhou, pakū ka lāhui i ka ukiuki. Kupu aʻela nā ʻōlelo mauhala a kūpaʻa hoʻi ka lāhui i mea e hōʻike ai i ko lākou inaina. Na ka pūʻali koa ʻAmelika nō ia hana ʻino. I kēia mau lā, mau nō kēia pilikia, i loko nō o ka hoʻohiki a ka pūʻali koa e hoʻopau i ka waiho wāwahie ma lalo o Kapūkakī. ʻŌlelo ʻia ma ka nūpepa Hōkū Buletina, he makemake ko ka pūʻali koa e waiho i nā pahu wāwahie no ka wā e hiki mai ana. ʻAʻole kā hoʻi! Aia ke kahua pūʻali koa ʻAmelika ma luna o ko Oʻahu aquifer . Na kēia mea koʻikoʻi e hānai aku i ka poʻe pau loa o Oʻahu nei i ka wai inu! ʻO kēia ka mea pūʻiwa loa. Eia kekahi, ʻaʻole kēia hanana ʻo ka manawa mua o ke kulu ʻana, ua hoʻomaka ke kulu ʻana o ka wāwahie i ka makahiki 1947! A mau nō ke kulu ʻana ma waena o nā makahiki a pau i hala. Na kēia mau hana pono ʻole e hōʻike i ka nānā ʻole o ka pūʻali koa ʻAmelika i ka poʻe Hawaiʻi, ke ola o ka ʻāina, a me ka poʻe i hoʻomalu ʻia e lākou! Like nō ka hūnā ʻia ʻana o kēia hanana nei me kā ka pūʻali koa ʻAmelika i hana ai ma Kahoʻolawe. Luʻuluʻu nō kēia wahi mea kākau i ka hewa i hana ʻia i ia moku. ʻO ka pepehi nui ʻia ʻana o Kahoʻolawe e nā pōkā pahū ā nalowale ke ola o ia ʻāina nani, na ka pūʻali koa i hana pēlā. E ka lāhui ē, e makaʻala kākou i ka hūnā hewa ʻana a ka pūʻali koa ʻAmelika, me he mea lā ua poina ʻia ka moʻolelo o Kahoʻolawe. Ua hala hoʻokahi makahiki, ʻaʻole nō i poina ʻia ka hana ma Kapūkakī. ʻAʻole kakou e ʻae i ka mau ʻana o kēia pilikia nei i ke ʻaoʻao ʻike ʻole. Na kākou ke kuhikuhi ʻana i ka hana hewa a pēlā nō ka hoʻomau ʻana i ka pono o ka ʻāina. Inā ʻaʻole kākou e kuhi i ka hewa e hana ʻia nei ma ko kākou ʻāina, e pau ana ke ola o ka lāhui. E pā ikaika ʻia ka pepeiao o ka lehulehu i ua pilikia nei ā hemo. © Kūpono Achuela 2023 ko mua ko hope

Makana Gomes < hoʻi hope Lau o ʻOhiʻohikupua Makana Gomes 5 ʻOkakopa 2023 ʻAuhea ʻoukou e nā muʻo o ʻOhiʻohikupua i noke mau i ka maiau o ka hana, mai kānalua o honi nā kōkala iā ʻoe a palalauhala hoʻi! Eia nō ka leo o kahi polohīnano ke wehewehe nei i ka waiwai o ia moʻolelo o ʻOhiʻohikupua no ka poʻe ulana lauhala. Ua ʻike maka nō kēia i ka nele ʻole o kekahi mau hui i ka moʻolelo o ka pūhala mua loa i hiki mai i Hawaiʻi nei, ka mea hoʻi i kiola ʻia e Pele mai ke kai mai a i Kohala kahi i ulu mua ai ka pūhala ma Hawaiʻi. ʻO ʻOhiʻohikupua, he kāne, he akua Hawaiʻi ia no ka poʻe ulana lauhala, e like me ke poʻo inoa i kau ʻia ma luna. ʻO Lauhuki ka lua o ke akua o ka ulana lauhala, he wahine. ʻOiai he akua kāne ʻo ʻOhiʻohikupua, pili kāna māhele ʻo ka hana hoʻomākaukau ʻana i ke ʻano o ke kāne — i ka ʻohi ʻana, ke ʻoki ʻana i ke poʻo a me ka huelo, ke kīhae ʻana i nā kōkala, a me ka hoʻopalupalu ʻana i nā lāu. He mau hana kēia i kū i ke ʻano o ke kāne. ʻO ka māhele o ka ulana ʻana, ʻo Lauhuki ke akua wahine pili i ia hana no ka mea kū i ke ʻano o ka wahine ka hoʻomaka ʻana i ka piko, a me ka huhuki mālie i nā mauʻu no ka hoʻonohonoho a me ka hoʻomoe pono ʻana i ka lau, i ʻole e puʻupuʻu mai ai ka ulana ʻana. I huhuki i ka mauʻu e ka lima ikaika o ke kāne, ʻo ka moku akula nō ia o ka lau. No laila, ʻike paha ʻoukou i ka pālua o ka hana ma ke ʻano kāne a me ke ʻano wahine, ua like me nā akua ʻo Kūʻulakai me Hinaʻuluʻōhiʻa. I ka ʻohi ʻana i nā lau maloʻo, ʻo ʻOhiʻohikupua ka mea e hoʻomana ʻia. Ua ʻike maka au i kahi mau poʻe e ʻohi wale ana i ka lauhala me ke noi ʻole a me ka mahalo ʻole hoʻi i nā lau o ʻOhiʻohikupua. ʻO ia paha ke kumu o ka honihoni ʻana o ka lau ʻOhiʻohikupua i ka lima a kulu mai ke koko. E mālama kākou iā ʻOhiʻohikupua i ka hoʻomaʻemaʻe ʻana i kona mau poʻo i piha i nā lauhala popopo a mālama hoʻi ʻo ʻOhiʻohikupua iā kākou. E oʻu makamaka heluhelu, e nānā hou kāua i ka moʻokūʻauhau o ʻOhiʻohikupua me ka mōhalahala ʻana o kona pilina me Pele. Ua kamaʻāina kāua me ke kupua ʻo Kamapuaʻa, kaulana hoʻi i kona ʻano kolohe me ka ʻekuʻeku ʻana i ka honua ma ke ʻano he puaʻa. He kupua ʻo Kamapuaʻa, no laila, aia ʻo ia ma lalo o ka mamalu o Lono. Hakakā mau ʻo Pele lāua ʻo Kamapuaʻa ma muli o ko Kamapuaʻa hana kolohe mau aku iā ia. He mau manawa nō i hoʻāʻo ai ʻo Pele e hoʻomake iā Kamapuaʻa, akā, ʻo kona pakele akula nō ia. E like hoʻi me kēia kupua ʻo Kamapuaʻa, ʻo ua wahi ʻOhiʻohikupua nei kekahi i hoʻokae ʻia e Pele, a ʻo kona pakele akula nō ia. Kala loa ka hoʻohanohano ʻana iā ʻOhiʻohikupua a hiki mai i kēia au. Nāna nō i hoʻolako i ka poʻe ulana lauhala i nā pono no ka ulana moena ʻana, ʻoiai, ma mua o ka hōʻea ʻana mai o nā mikionali, ʻaʻole i ulana ʻia nā pāpale lauhala e like hoʻi me ke ʻano o ka ulana piko e ʻike ʻia i kēia au. I ka wā kahiko, he poʻe ulana moena, ulana uluna, ulana peʻa, a ulana pēʻahi wale nō ka poʻe Hawaiʻi ma muli o ke ʻano o ka nohona i ia wā. E ka mea heluhelu, e pani koke ʻoe i kou mau maka hoʻoheno a hoʻomanaʻo ʻoe i ke ʻano o nā hale pili i ka wā kahiko a me ke ʻano huinahā o nā hale. ʻO ka hapanui o nā moena o ka wā kahiko, ulana ʻia no ka papahele o ka hale i mea a hōʻoluʻolu ai i ka nohona i loko o ka hale. He huinahā ke ʻano o ka hale, no laila, he huinahā ke ʻano o nā moena i ulana ʻia no loko o ka hale. Ua pili ke ʻano o nā mea i ulana ʻia i ke ʻano o ka nohona no ka mea he hana ko kēlā me kēia mea. ʻAʻole i ulana ʻia kekahi mea no ka hoʻonaninani wale ʻana nō i ka hale. Inā ulana ʻia kekahi moena maiau me nā mauʻu nāwele no ke aliʻi paha, a ulana pū ʻia nā maka hoʻoheno ma luna ona, he mea nani makamae ia akā, mau nō ka hana ma ke ʻano he moena no ka papahele a i ʻole hoʻohana ʻia i kapa moe, e laʻa hoʻi me nā moena pāwehe makaloa. Aia ka pono ʻo ka hoʻokō ʻana i kona kuleana. I ka hiki ʻana mai o nā mikionali i ka makahiki 1860, mai pau kēia hana kamahaʻo a ka poʻe kūpuna i ka nalowale loa ma muli o nā ʻenehana hou i hiki mai ma ka hoʻomaka ʻana o ke kenekulia 20. ʻO ke kumu ʻakahi, no nā kapa moe i lawe ʻia mai e ka haole, a lilo ia ʻo ia ke kapa i makemake nui ʻia. ʻAlua, ʻaʻole i hoʻomau ʻia ka ulana lauhala no ka nui o ka manawa e lilo i ka hana; ʻoi aku ka maʻalahi o ke kūʻai ʻana mai i kahi kapa moe. ʻO ka mea maʻalea a ka poʻe Hawaiʻi, ʻo ia nō ke akamai i ka hoʻomau hana ma o ka hoʻomaka ʻana i ka ulana piko, i mea e holomua ai ka hana ma hope o ka hiki ʻana mai o nā mikionali me kā lākou paikini hou. ʻAʻole ia he hoʻololi maoli, ʻoiai ʻaʻole i haʻalele ʻia ka ʻike kumu o ka ulana lauhala; he hoʻonui ia ma ka hoʻokumu ʻana i māhele hou no kēia hana kuʻuna. He lāhui ʻoi loa ka Hawaiʻi i ka noʻeau, ʻaʻohe lāhui i like ai! Ua hoʻomaka ka poʻe kūpuna i ka ulana pāpale i ka ʻike ʻana i nā pāpale i pāpale ʻia maila e nā haole. Ua ʻano like nō ka hana unala ʻana i ka moena me ka ulana ʻana i ka pāpale akā ma muli o ka hoʻomau ʻana o ka hana ua ola ka loina unala lauhala ma ka ulana piko, a loaʻa maila ka pāpale piko a me ka moena piko. He minamina ke hoʻomanaʻo kēia polohīnano i ka maʻamau o ka hana ulana lauhala i ka wā kahiko no ka mea, he hana laha nō ia ma waena o ka Hawaiʻi. ʻIke ʻia kēia ʻano laha i loko o ka ʻokoʻa o ka hana a me ka huaʻōlelo e wehewehe ai i ia hana — ʻaʻole nō i like i kēlā me kēia mokupuni. Inā pēlā, ʻo ke kaʻawale paha ke kumu. Ma Oʻahu, ʻōlelo ʻia "unala". Ma Maui, ʻōlelo ʻia "nala" a i ʻole "nalanala." Eia naʻe, ʻo ka hua ʻōlelo maʻamau i lohe mau ʻia, ʻo "ulana" ia, a no Hawaiʻi kēia huaʻōlelo. Lilo akula ka ʻōlelo "ulana" i hua ʻōlelo maʻamau no ka mea ʻo ka hapanui o nā loea i aʻo aku i ka ulana lauhala ʻana, no Kona, Hawaiʻi nō lākou, a ʻo ia ke kumu i lilo ai kēia hua ʻōlelo ʻo "ulana" i ʻōlelo laha loa mai nā loea ulana lauhala mai i hoʻopuka pinepine ʻia e lākou. ʻO Gladys Kukana Grace, no ʻŌlelo Moana Kona ʻo ia, a nāna no i aʻo aku i ka hapanui o nā kumu ulana lauhala i kēia au e laʻa ʻo Frank Masagatani a me Ipolani Vaughn. ʻO Ester Makuaʻole, no Kalaua Kona ʻo ia, a aʻo ʻo ia i nā kānaka he nui ma Kauaʻi, e laʻa ʻo ʻAnake Margaret Lovvet me ʻAnake Debbie Tuzon. ʻO Peter Park, no ʻOʻoma Kona mai ʻo ia, aʻo aku hoʻi ʻo ia i nā haumāna he nui ma ka ʻaha ulana lauhala ʻo “Ulana me ka lokomaikaʻi” ma Kona. He kaikunāne ʻo Park no Ester Makuaʻole. ʻO Minnie Kaʻawaloa, no Pāhoa Hilo mai ʻo ia. ʻO Josephine Fergestrum, no Kailua Kona mai ʻo ia, ua kaulana i kona hoʻokumu ʻana i ka pāpale piko ʻole e makemake nui ʻia e nā wāhine o kēia au. ʻO Maluʻihi Lee hoʻi, no Kalaoa Kona mai ʻo ia, a nāna nō i hoʻokumu i ka ʻaha ulana lauhala ʻo “Ka ulu lauhala o Kona.” ʻAʻole pau nā loea i ka helu ʻia ma ʻaneʻi, akā, ola nō ko lākou mau inoa! A ua ʻike ʻia, no Hawaiʻi mai nō ka hapanui o ua mau loea nei o ka ulana lauhala. Ua ʻike ʻia ka waiwai o ka hana unala ma o ka hoʻohana ʻana i nā hua ʻōlelo ʻokoʻa ma kēlā me kēia mokupuni a me ke ʻano hana ʻokoʻa no ka hāunu ʻana, ka hoʻomākaukau ʻana, nā kaila piko i ulana ʻia, a me ka ulana ʻokoʻa ʻana i nā hoʻoheno like. Pēia nō e ana ai i ke ola o ka hana noʻeau i ka waha a me nā lima o nā kānaka: aia nō i ka hoʻohana ʻia ʻana o nā hua ʻōlelo Hawaiʻi pili i nā māhele āpau o ka hana. No laila, e nānā kākou i ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua i mea e hoʻomaopopo ai i ka mea nui o ka unala lauhala, ʻo ia hoʻi ka hoʻomākaukau ʻana i nā lako ma mua o ka unala ʻana. ʻO Pele ke akua nāna i hoʻolako i ka poʻe Hawaiʻi i ka lauhala i kona hele ʻana mai Kahiki mai i Hawaiʻi. Ua kupu ke kumu lauhala mai lalo mai o ke kai ma Kahiki, a puka aʻela ia i luna o ke kai a kū kilakila ihola ia me he ao ʻōpua lā ke nānā aku, a ulu aʻela ia a kiʻekiʻe loa. I ko Pele hele ʻana mai i Hawaiʻi nei, ua kāʻalo ʻo ia i kahi i ulu ai ke kumu hala. Paʻa ihola ia i ka ʻumiki ʻia e ke kōkala o ka lau o ua kumu nei. Hoʻāʻo ʻo Pele e hoʻohemo i nā kōkala ma luna ona; ʻaʻole naʻe i hemo. Ma hope iki, hiki mai kona kaikūnane ʻo Paʻao me ka ipu wai i piha i ke kai a ʻī akula ʻo Pele iā ia e kōkua. Pinana aʻe ʻo Paʻao ma luna o ke kumu pūhala, a ʻo ka nini ihola nō ia i ke kai. Ua mae ihola nā muʻo, a hoʻokuʻu ʻia aʻela ʻo Pele. Ma muli o ko Pele ukiuki, huhuki ia i ka muʻo, kiola ma kēlā wahi kēia wahi, a kau mai kekahi muʻo ma Hawaiʻi nei ma Kohala, ʻo ia nō ʻo ʻOhiʻohikupua. ʻO ia ke kumu pūhala mua i ulu ma Hawaiʻi nei, aia ma Kohala. He haʻawina ko kēia moʻolelo no ka hoʻomākaukau ʻana i ka lauhala a me ka hoʻomaopopo ʻana iho i ka pilina o Pele i ka lauhala. ʻO Pele ke ahi, a i ka hoʻomākaukau ʻana i ka lau, ʻo ka pele ka mea e hoʻopalupalu i ka lauhala. Ma hope o ke kīhae kōkala ʻana, e ʻaiana ʻoe me ke kaomi ʻana ma luna o ka lauhala me ke kīkī pū i ka wai ma luna ona i ʻole e paʻapaʻaʻina ai ka lauhala. ʻO ka hōʻenaʻena o ka ʻaiana ka mea e puhemo ai nā kōkala ma nā lihilihi o ka lau ke pelu ʻia iho nā lihilihi i loko, a ma muli hoʻi o ko Pele hōʻenaʻena aku iā ʻOhiʻohikupua ua hoʻokuʻu ʻia ʻo ia. He hea kēia i ka poʻe unala lauhala o kēia au e hoʻomaopopo leʻa ʻoukou i ka moʻokūʻauhau o ia hana noʻeau i ʻole e hapa mai ai ka ʻike ma ka unala ʻana. I mea aha ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua? I mea e hōʻike aku ai i ka pilina o nā akua Hawaiʻi, ʻo ka mole hoʻi o kā kākou hana. E nānā kākou i hope i mea e maopopo ai ko kākou pilina me ka unala lauhala i kēia au. Na wai hoʻi ka ʻole o ke akamai, he ala i maʻa i ka hele ʻia e oʻu mau mākua. © Makana Gomes 2023 #loinahawaii #moolelokahiko ko mua ko hope