Ka Ulu Hoi

E nā hoa makamaka o ka ʻāina aloha, he leo wawalo kēia e hoʻohanohano ana i kahi meʻe aloha nui ʻia, ʻo Samuel Mānaiakalani Kamakau. Ua hala iho nei kona lā hānau piha ʻelua haneli me ʻelima, i ka lā 29 o ʻOkakopa. No laila, he moʻolelo pōkole kēia no nā hana kupanaha āna i hoʻokō ai i loko o kona ola ʻana ma ka honua nei.

Hānau ʻia ʻo Kamakau i ka makahiki 1815, ma Manuʻaʻula, Waialua, Oʻahu. He pua ʻo ia na Kapakanaka he kāne, lāua ʻo Kihapūpū he wahine. Ma kona wā ʻōpio i ʻupu aʻe ai kona aloha no ka lāhui a me ka ʻiʻini e hoʻomau ai i ka ʻike o nā kūpuna. Komo ʻo ia i ke kula nui ʻo Lahainaluna i ka makahiki 1832, i kona mau makahiki he ʻumikūmāhiku. Noho ʻo Kamakau ma Maui no kekahi mau makahiki no ke kākau ʻana i ʻelua mau puke wehewehe ʻōlelo Hawaiʻi, a me ka unuhi ʻana i ka baibala mai ka ʻōlelo Lakina a i ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma laila pū hoʻi i male ai ʻo Kamakau me Sarah Haʻinakolo Kupanihi, he wahine no Kīpahulu, Maui.

I loko o kona ola, ua nui ʻino nā ʻano mea kupaianaha āna i hoʻokō ai. Iā ia e noho ana i nā hono a Piʻilani, ua lilo ʻo ia i luna makaʻāinana no nā ahupuaʻa ʻo Hāna a me Wailuku. Ma muli o kāna hana kamahaʻo, noi ʻia hoʻi ʻo ia e lilo i luna makaʻāinana no ka mokupuni o ka maka ʻewaʻewa, no Oʻahu. ʻOiai ua ʻike ʻo Kamakau i ke koʻikoʻi o ka hoʻomau ʻana i ka ʻike kupuna, komo ʻo ia i ka hana i hoʻokumu ʻia e Sheldon Dibble lāua ʻo Kauikeaouli. He ʻahahui ia no ka ʻimi ʻana aku i nā moʻolelo kahiko, a ʻo ia ka ʻahahui ʻimi moʻolelo (Royal Hawaiian Historical Society) mua loa ma Hawaiʻi nei. Hoʻokuleana ʻia ʻo Kamakau me kona hoa papa ʻo Davida Malo e ʻimi i ia mau moʻolelo a paʻi ma ka nūpepa. I mea kēia ʻahahui e palapala aku ai i nā moʻolelo o ka wā i hala no ka hoʻoili ʻana i ka ʻike no nā hanauna e hiki mai ana.

Wahi a Kamakau, “He makemake koʻu e pololei ka moolelo o koʻu one hanau, aole na ka malihini e ao iau i ka moolelo o koʻu lahui, naʻu e ao aku i ka malihini.” (Ke Au Okoa, 16 Okatoba 1865). He ʻōlelo koʻikoʻi kēia e hoʻike nei i ka ʻiʻini i loko ona e hoʻōla ai i kēia mau moʻolelo, a nāna nō i hoʻokō. Ua hoʻolako ʻo Kamakau i nā moʻolelo o ke au i hala, a paʻi ʻia nā moʻolelo no ka naʻi ʻana o Kamehameha i ke aupuni o Hawaiʻi, a me ka nohona o ka poʻe kahiko. Eia naʻe i ia manawa āna e kākau ana i kēia mau moʻolelo ma ka nūpepa, ua hoʻohalahala ʻia ʻo ia e kekahi mau lālā o ka lāhui. Na ia mau lālā i pane aku iā Kamakau ma loko o ka nūpepa e loiloi ana i kāna mau hana. Ua manaʻo ʻia he kūpono ʻole ka hoʻolaha ʻana aku i kēia mau moʻolelo i ka lehulehu me he mea lā kaulaʻi ʻia nā iwi i ka lā. E ʻole ko Kamakau palapala ʻana i kēia mau momi o ke au i hala, loaʻa ai iā kākou ia mau waiwai o ka ʻike kupuna. No laila, e mahalo pau ʻole kākou iā Kamakau i kona noke ʻana e palapala i kēia mau moʻolelo i loko nō o ke ala piha i ke ʻāʻumeʻume. Liʻu ʻia kēia mau hune moʻolelo i ka paʻakai no kākou!

ʻAʻole o kana mai nā kuleana i ʻauamo ʻia e Kamakau ma kona ola. He hoʻokahi kaʻau me ʻelima kāuna ka lōʻihi o kona wā ma kēia honua nei. I ka mahina ʻo Kepakemapa, i ka makahiki 1876, ua hoʻi kēia lama kukui i ke ao polikua a Kāne. Ola mau kona hoʻoilina ma o nā pua e ʻauamo nei i ke kuleana e hoʻōla i ka ʻōlelo a me ka moʻomeheu Hawaiʻi ma ke kula kaiāʻōlelo ʻo Samuel M. Kamakau. He kahua kula kēia e noho pohu laʻi ana ma ka ʻāina hoʻopulapula a Jonah Kūhiō Kalanianaʻole, i uka o Haʻikū, i ka malu o Kaualehu. I ka makahiki 2000 i hoʻokumu ʻia ai kēia kula kaiāʻōlelo e Kumu Makalapua Alancastre lāua ʻo Kumu Kawehilani Lucas i mea e ola mau ai kona inoa. A e like hoʻi me Kamakau ka mea paʻa moʻolelo, kaukaʻi ke kula ʻo Kamakau ma luna o ka mālama ʻia ʻana o ka mauli o kākou mai kēlā hanauna a i kēia hanauna. Ua pōmaikaʻi au i ka hele ʻana i kēia kula mai ka papa ʻeono a hiki i koʻu hemo kula ʻana. Ma Kamakau nei, he mea nui ka maiau o ke kākau ʻana a me ka hoʻomākaukau ʻana i nā haumāna ma o ke kuanaʻike o nā kūpuna. ʻOiai ua palapala aku ʻo Kamakau i kekahi mau kumu waiwai a paʻi ʻia aku ma ka nūpepa kahiko, ua ʻupu aʻe ka manaʻo e hoʻopuka ke kula i mau kumuwaiwai kekahi i mea e kū like ai ke kula me ua kanaka ihu pani nei. I kēia au, ua hoʻopuka ke kula i kekahi mau kumu waiwai ʻōlelo Hawaiʻi - he puke wehewehe punaewele, kapa ʻia ʻo Manomano.io, a he pāʻani huaʻōlelo ma luna o ke kelepona, kapa ʻia ʻo Lehulehu, ʻoiai lehulehu a manomano ka ʻikena a ka Hawaiʻi! Haʻaheo kēia i ka hoʻomau ʻana i ka hoʻoilina a ua Kamakaunei, a me Kamakau ke kula.

Iā ʻoe e ke kukui ʻaʻā mau pio ʻole, he wahi leo mililani kēia no ka ili ʻana mai i ka wai ʻeleʻele a ka poʻe ʻike. E mau ana kou inoa no nā hanauna e hiki mai ana. Ua inu a kena!

© Kalehuakea Kelling 2020