Kamalei Krug < hoʻi hope Ka Waiwai o ka Hoʻopaʻanaʻau Kamalei Krug 1 ʻOkakopa 2020 Mai kahiko loa mai, mai mua loa mai a mai kīnohi loa mai hoʻi. Mai ka wā mai i hānau ai ʻo Kumulipo lāua ʻo Pōʻele i ka pō, a mai ka wā mai i hānau ʻia ai ʻo Laʻilaʻi a hiki i kēia wā ʻānō, ua hoʻopaʻa ʻia ka ʻike i ka naʻau o ke kanaka. Pēlā i mau ai ke ola o ka ʻike mai kekahi hanauna a hiki mai i kekahi. Pēlā e hiki mau ai iā kākou ke hea aku i ko Kumulipo lāua ʻo Pōʻele mau inoa. Ua paʻa naʻau nā loina, nā moʻolelo, nā oli, a pēlā aku mai ka wā kamaliʻi mai. Ma ka moʻolelo o Kalapana, lanakila akula ia wahi keiki hoʻopāpā ma luna o Kalanialiʻiloa, a me nā loea hoʻopāpā ʻo Halepāiwi lāua ʻo Halepāniho i ka ua mea ʻo ka hoʻopaʻanaʻau. Ua paʻa nā ʻano ʻike hoʻopāpā like ʻole iā ia, ʻo ke mele ʻoe, nā wahi pana ʻoe, nā iʻa ʻoe, a pēlā aku. Ua hoʻomaka kona hoʻopaʻa ʻana i ka ʻike ma ka wā i hoʻomaka ai ʻo ia i ka ʻōlelo ʻana. Manaʻo kākou he kupaianaha ka nui o ka ʻike i paʻa iā ia, eia naʻe pēlā wale nō ka Hawaiʻi. Ma ka hoʻopaʻanaʻau ke ola o ka Hawaiʻi. Ma laila ke ola o nā inoa a me nā moʻolelo o nā lālā a pau o nā ʻohana a me ka lāhui. Ma ka holo ʻana o ka manawa, ua aʻo ʻia ke kākau, a ua hoʻokumu ʻia ka pūnaewele, nā lolouila, a me nā kelepona. I mea kēlā mau pono hana a pau e paʻa ai ka ʻike. Eia naʻe, ma muli o ka paʻa o ka ʻike i nā ʻenehana, ʻaʻole i paʻa iā kākou kānaka. He aha lā ka waiwai o ka hoʻopaʻanaʻau i kēia au? I kēia wā, he māhele nui ke kākau ʻana no ka hoʻopaʻa ʻana i ka ʻike Hawaiʻi. I ka wā i pāpā ʻia ai ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana ma nā kula, a me ka wā i hoʻohalahala nui ʻia ai nā kūpuna no ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana, ʻo ke kākau kekahi mea paʻahana i hoʻohana nui ʻia no ka hoʻōla ʻana i ka ʻike. Ua hoʻopaʻa ʻia ka ʻike a me nā moʻolelo ma nā nūpepa, a ma nā ʻano puke like ʻole. Nui nō koʻu mahalo i ke kākau no ka mea ʻo ke ala ia i ola mau ai ka ʻike ma hope o ka hoʻomāinoino ʻana mai o ka haole iā kākou a me kā kākou ʻōlelo. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, ʻaʻole pēlā i hoʻopaʻa ai nā kūpuna i ka ʻike. Ua kālele wale ʻia nō ke kākau i ia wā ʻoiai koi ʻia ka hoʻouna ʻana i nā keiki i ke kula aupuni. I ka hilihili ʻia ʻana hoʻi o nā pua Hawaiʻi ma nā kula, ua haʻalele akula nā mākua i ka naʻauao Hawaiʻi me ka huli hoʻi hou ʻole i hope i nā mea o ke au kahiko. I kēia manawa, ua huli hou ke au. Hānai hou ʻia nā keiki ma ka hale ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi. He ʻae ʻia nō ke aʻo ʻana i nā moʻolelo a me ka ʻike Hawaiʻi ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kula. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, mau nō ko kākou aʻo ʻana e like me ko ka haole. Puni kākou i ke kākau ʻana ma ka pepa, a me ke kikokiko ʻana ma ka ʻenehana. ʻAʻole nui ka ʻike i paʻa i ka naʻau o kākou ma muli o ka hiki ke loaʻa hou ka ʻike me ka ʻāwīwī. Inā poina kekahi māhele o ka moʻolelo o Kalapana, ʻo ka heluhelu wale ʻana nō i ka puke ka hana e loaʻa hou ai ka ʻike. Akā naʻe, ʻaʻohe kapukapu o ka ʻike ma ia ʻano. ʻAʻole pālama ʻia ka ʻike i ka naʻau, i ka puʻuwai aloha o ke kanaka Hawaiʻi. Pehea e ʻōlelo ʻia ai no ka waiwai o ka naʻau Hawaiʻi inā ʻaʻohe ona ʻike? Eia kekahi, ʻeā, ma ka hana ka ʻike. ʻO ka ʻike ka hua o ka hana ʻana. Pēlā i aʻo ai nā kūpuna. ʻO ia kekahi poukihi o ka hale ʻike Hawaiʻi. Ke paʻa ka haʻawina i ke kākau ʻia, paʻa nō ka ʻike. Ma hea nō naʻe kona wahi i paʻa ai, inā ʻaʻole ʻo ia ma ka naʻau? Ma ka palapala hoʻi. Aia ma kekahi mea hoʻohālikelike o ke au nei kekahi wehewehena paha e maopopo ai ka pilikia o kaʻu e kuhi nei. I ke aʻo ʻana i nā huamele ma ka wā e aʻo ʻia ai ke mele hou, noi koke ka haumāna i kahi pepa nona nā huaʻōlelo. Kohu mea lā, ʻaʻohe pili o ka ʻike i kona ʻano o ke aʻo ʻia ʻana. I ka palapala wale nō e paʻa ai ka ʻike, ʻaʻole ʻo ia ma ka naʻau ʻoiai ua kūkulu ʻia ke aʻo ʻana i ka ʻike Hawaiʻi ma luna o ke ʻolokeʻa aʻo haole. Ma kēia mea hoʻohālikelike nō e nūnē ai i ka Hawaiʻi ʻana paha o ka ʻike, ke mele hoʻi, inā ʻo ia i aʻo ʻia ma ke ʻolokeʻa haole. He aʻo moloā ia i kū ʻole i ke ʻano o ko Hawaiʻi poʻe mālama ʻana i ke aʻo. Pehea lā e kapa maoli ʻia ai kekahi ʻike he Hawaiʻi ia inā ʻaʻole i ʻike ʻia ma ke ʻano Hawaiʻi? Noʻu nei, he keu ka hoʻopaʻanaʻau a ke koʻikoʻi. Ma ka hoʻopaʻanaʻau ʻana kākou e aʻo Hawaiʻi ai i nā haʻawina o ka moʻolelo. I ka paʻa ʻana o nā moʻolelo, paʻa pū nā haʻawina ma ka naʻau. I mea kēlā mau haʻawina e aʻoaʻo mai ai iā kākou i ka hana e hana ai a me ka hana e hana ʻole ai hoʻi. Aʻo ʻia ka Hawaiʻi ʻana. Inā heluhelu wale nō kākou i nā moʻolelo me ka hoʻopaʻa ʻole i nā haʻawina ʻike Hawaiʻi, pehea ana lā kākou e kū ai i ia mea he Hawaiʻi? Ua paʻa ka ʻike i ka mea hoʻopaʻa moʻolelo nāna i palapala i nā moʻolelo no kākou. ʻO ka nalohia o ka ʻike ke kumu i hoʻopaʻa ʻia ai nā moʻolelo ma ka palapala. I kēia hanauna naʻe, ʻo ka hōʻīnana hou ʻana i ka ʻike ma ke ʻano like o ka mea nāna i makana maila iā kākou. Ma ka naʻau. © Kamalei Krug 2020 na Kamalei Krug ko mua ko hope

Kalaninuiahi Wilson < hoʻi hope E Hoʻomaopopo i ka Maʻi Mimikō Kalaninuiahi Wilson 1 Nowemapa 2020 Welina me ke aloha e nā kānaka mālama aloha e heluhelu ana i kēia nūpepa nei. Nui nā hanana a kākou e hoʻomaopopo ai i kēia mahina ʻo ka Lā Hoʻomaikaʻi ʻoe, ʻo ka lā koho paloka ʻoe, ʻo ka Lā Kūʻōkoʻa ʻoe, ʻo ka lā hoʻomanaʻo koa ʻAmelika ʻoe, a pēlā wale aku. He mau hanana koʻikoʻi kēia mau mea i mea e maopopo ai nā manaʻo nui o kēia mau hanana ʻo ka hoʻomaikaʻi ʻana, ʻo ke koho paloka ʻana, ʻo ke aloha ʻana i nā koa kahiko, a pēlā wale aku. Akā no kēia moʻolelo nūpepa nei e wehewehe ʻia ana kekahi hanana ʻē aʻe o kēia mahina. ʻO ia nō ka mahina hoʻomaopopo maʻi mimikō. ʻO Nowemapa ka mahina e hoʻomaopopo ai i ka maʻi mimikō, a ʻo ka mahina hoʻi kēia e aʻo ai i nā ʻano mea like ʻole e kāohi ai i ka maʻi mimikō a me nā mea e kōkua ai i nā kānaka i loaʻa i ka maʻi mimikō. Ma kēia moʻolelo nūpepa e kaʻanalike ʻia ana nā ʻano mea e hana ai e kāohi i ka maʻi mimikō a e kōkua ai i nā kānaka i loaʻa i ka maʻi mimikō. He maʻi laha nō hoʻi ka maʻi mimikō, a ʻo ka hapanui o nā kānaka ma Hawaiʻi nei, ua kamaʻāina paha i kekahi kanaka i loaʻa i ka maʻi mimikō. Noʻu iho, ua kamaʻāina iaʻu he ʻelua kānaka i maʻi i ka mimikō. Eia ko lāua moʻolelo. He mau koa wahine lāua i pale i nā mea ʻino o ia maʻi a i koho i ka nānā ʻana i ia maʻi ma ke ʻano he mea e ulu ai lāua.ʻO ka wahine mua loa ʻo ia koʻu hoa pili mai ke kula kiʻekiʻe mai, ʻo Pohaku Galdeira kona inoa. I kona hānau ʻia ʻana, ua loaʻa ʻo ia i ka maʻi mimikō ʻekahi, a mai kona wā pēpē ua pono ʻo ia e ʻai i ka lāʻau mimikō, ʻo ia no ka laukahi, i ʻekolu manawa i kēlā me kēia lā i mea e ola pono ai kona kino. I ko māua hele ʻana i ke kula, ua hoʻāʻo ʻo ia e aʻo aku i nā kānaka ʻē aʻe e pili ana i ka maʻi mimikō a me ke kōkua ʻana i ka poʻe i loaʻa i ka maʻi mimikō. No kāna pāhana papa alakaʻi, ua mālama ʻo ia i polokalamu liʻiliʻi ma ke kula i hiki ai i nā haumāna ke aʻo e pili ana i ka maʻi mimikō a me ke kōkua ʻana i nā kānaka i maʻi i ka mimikō. Ma o kēia hana ua hiki iā ia ke kōkua i ke kula ma ka hana ʻana i ka hoʻolālā uila pōpilikia maʻi mimikō, no laila inā he pōpilikia kekahi haumāna i ka maʻi mimikō ʻike ke kahu maʻi i ka hana e kōkua ai. Aloha au iā ia a haʻo au i ko māua wā ma ke kula kiʻekiʻe. He mahalo kēia iā Pohaku no kona aʻo ʻana mai iaʻu i ke kōkua ʻana aku i ka poʻe maʻi mimikō ma ka pōpilikia a me ke aʻo pū ʻana iaʻu i ka mālama ʻana i koʻu kino ponoʻī. He aʻaliʻi kū makani ʻoe i nā mea ʻino a pau ma kou ola. ʻO ka lua o ka wahine, ʻo ia koʻu tūtūwahine ma ka ʻaoʻao o koʻu makuakāne, ʻo Janet Bradford kona inoa. ʻAʻole ʻo ia i loaʻa i ka maʻi mimikō i kona hānau ʻia ʻana, akā, ma o ka ʻai ʻana i nā mea pono ʻole ma kona wā liʻiliʻi a makua ua kupu mai ka maʻi mimikō i kona wā he kupuna. Mai koʻu wā liʻiliʻi, ua aʻo mai ʻo ia i nā mea e hiki ai ke hana e kāohi i ka maʻi mimikō ʻo ka ʻai ʻana i nā meaʻai liʻiliʻi o ke kōpaʻa, ʻo ka ʻai ʻana i nā meaʻai me ke kōpaʻa ʻole, ʻo ke kuke ʻana i nā meaʻai ma kahi o ka hele ʻana i ka hale ʻaina, ʻo ka ʻai ʻana i nā lauʻai maikaʻi, a pēlā wale aku. Mahalo au i koʻu tūtū no ke aʻo ʻana mai iaʻu no kēia maʻi a me nā ʻano mea i hiki ai iaʻu ke hana e mālama i koʻu kino. He mea waiwai kēia ʻike no nā ʻano ʻai maikaʻi like ʻole no laila e kaʻanalike au i ia mau mea e like me kā koʻu tūtū i hana ai. Akā, he aha ka maʻi mimikō? He maʻi kēia e pilikia ai ke ake a me ka puʻuwai a hiki ʻole i ke kino ke hoʻowali i ka meaʻai a lilo ai i ikehu no ke kino. No laila, ʻai nā kānaka maʻi mimikō i ka laukahi i mea e kōkua ai i ke kino ma ka hoʻowali ʻana i ke kōpaʻa a lilo i ikehu. ʻO kekahi mau kānaka, inā ʻai ʻole ʻia ka laukahi i nā lā a pau e make ana paha i ka loaʻa ʻole o ka ikehu e holo pono ai ke kino. ʻO ka mea hoʻokaumaha hoʻi, ʻehia ka nui o ka poʻe mai mimikō ma Hawaiʻi? He Hawaiʻi ka hapanui o ka poʻe i maʻi i ka maʻi mimikō. ʻO ke kumu o kēia hapanui, ma muli ia o ka maʻa o ka poʻe Hawaiʻi i ka ʻai ʻana i nā ʻai pia, ʻo ka starch nō hoʻi, ma mua o nā lauʻai a me nā huaʻai. ʻAi nui nā kānaka Hawaiʻi i ka laiki no ka mea he emi ke kumu kūʻai a hiki ke loaʻa ma nā hale kūʻai a pau. Akā, piha ka laiki i ke kōpaʻa he nui, a ke hoʻowali ʻia ma ke kino, emi ka nui o ka laukahi a hiki ke kiʻekiʻe ka ʻiliwai kōpaʻa koko. No laila, pehea e hōʻalo ai i ka maʻi mimikō ʻelua? Ma ka ʻai pono ʻana i nā mea e ola ai ke kino: ʻo ka lauʻai ʻoe, ʻo ka huaʻai ʻoe, ʻo ka wai ʻoe, ʻo ka iʻa ʻoe, a pēlā wale aku. A ʻoi aku ka maikaʻi o ka meaʻai i kuke ʻia ma ka hale ma mua o ko ka hale ʻaina. Inā ma ka hale, nāu e koho i nā mea e hoʻokomo ai ma loko o ka ʻai a mālama nui ʻia ke kālā kekahi. Akā pehea nā kanaka i maʻi, pehea kākou e kōkua ai iā lākou i ka lapaʻau ʻana i ka maʻi mimikō? ʻO ka hapanui o nā pōpilikia o ka poʻe maʻi mimikō, ʻo ia ke emi loa o ke kōpaʻa ma ke kino. No laila, ʻo kekahi mea e kōkua ai i ka poʻe maʻi, ʻo ia ka loaʻa ʻana o nā ʻai kōpaʻa i kahi kokoke, e laʻa ka wai huaʻai a me ke kanakē. Maʻule iho ke kanaka maʻi mimikō ma muli o ka loaʻa ʻole o ke kōpaʻa ma ke kino no laila e hāʻawi iā lākou i ka meaʻai a i ʻole o ka mea inu kūpono o ke kōpaʻa i nui aʻe ka ʻiliwai kōpaʻa koko. ʻO kekahi mea nō hoʻi e kōkua ai, ʻo ia ka lū kālā ʻana no ka poʻe maʻi. Pipiʻi loa ka lapaʻau ʻana i ka maʻi mimikō a me nā lāʻau e hoʻōla aku i ka maʻi. Ma Hawaiʻi nei, hoʻolilo ʻia he $1.5 biliona no ka maʻi mimikō a me ke kūʻai ʻana i nā lāʻau i kēlā me kēia lā i ola pono ke kino. E kōkua i ka poʻe i maʻi ma ka hāʻawi ʻana i kālā a i ʻole ka hoʻolako ʻana i nā polokalamu e kōkua ana i nā kānaka maʻi mimikō. No laila, e hoʻomaopopo kākou i kēia ʻōlelo noʻeau, “Kū pākā ka pali o Nihoa i ka makani.” E kū pono i nā mea e kīloi aku ai ke ola i mua o ʻoukou a hoʻihoʻi i ia mea ʻino me ka paio ʻana i nā mea ma kou ala. He mau koa wiwoʻole nā kānaka maʻi a kū lākou ma mua o nā mea a pau e pale ana i ko lākou mau ala. E hahai kākou a pau iā lākou ma ko lākou ʻano kupaianaha a wiwoʻole a kōkua kekahi i kekahi e ola pono ai kākou a pau. © Kalaninuiahi Wilson 2020 ko mua ko hope

Kama Kaaikaula < hoʻi hope He Wahi Moolelo no Mikololou Kama Kaaikaula 1 Nowemapa 2020 I keia mau la, ke ikeia kekahi mano e holo ana ma kahakai, o ka hoolaha aku la no ia i na kanaka a pau me he la he mea ino ka mano. Aka aole pela ke ano o ka manao i ka wa mamua ma ka aina i kapaia o ke awalau o Puuloa. I ka wa kahiko, ua kauia he kapu ma luna o Puuloa, ua papaia, aole e nahu ka mano i ke kanaka. Ma ia wahi i noho alii ai kekahi mano, o ia ka mea nona ka olelo kaulana, “Alahula Puuloa, he alahele na Kaahupahau.” Nona hoi ke kuleana e hooholo ai i ua kanawai la, o Kaahupahau no kona inoa. Hoomaluia na kanaka e na mano a malamaia mai la no hoi na mano e na kanaka. Pela lakou e noho ana i ka wa kahiko. He wahi kipa nui ia o Puuloa e na mano malihini mai na moku puni like ole o nei pae aina, o ka ike maka ana aku ia Kaahupahau ka pahuhopu o ia kipa ana mai. I hoea mai ka mano malihini, o ka malama pono ia iho la no ia o ke kapu o ia aina e na mea kipa, o hoopaiia auanei ka malihini e na kamaaina. No laila e ka makamaka heluhelu, eia no kekahi moolelo e nanea ai ka maka i ka heluhelu. I ka manao o keia wahi mea kakau nei, he pono paha ka hai hou ana aku i nei moolelo i keia wa o kakou. Mai Maui mai a i Oahu nei i hiki mai ai kekahi mano malihini me ka manao e kipa aku ai ia Kaahupaahu. O Mikololou ka inoa o ua mano malihini la, a ono mau oia i ka papai ula o ka aina, oia hoi ke kanaka. Oiai ma Maui, aohe paha kapu nana e hoole i ka aiia ana o na kanaka, ua papaia keia ano hana ma ke awalau o Puuloa, no laila ua kaohiia iho ia ono o ka malihini. I kona hoea ana mai i ke awalau, halawai aku la oia me na alii o ia aina, o Komoawa ke kiai o ka nuku, o Kahiuka ka pukaua nui o ke awalau o Puuloa, o Honuiki ka pukaua kiai kino o ke aliiwahine, a o Kaahupahau no ke aliiwahine ma luna o lakou a pau. O ka lakou hana maamau, oia no ka holo ana iuka no ka auau wai. Aia a pau ka huakai auau wai, paina pu lakou a o ka awa a me ka niu haohao ka lakou mea ai. A pela no keia kipa ana mai o ua malihini la a po ke ao. I ka wa e hiamoe ana na mano kamaaina o nei wahi, ua holo malu aku ka malihini iuka e imi ai i papai nana e ai . O kona holo aku la no ia iuka a paa kana pio, pau i ka nahuia. A lawa kona makemake, hoi mai la no oia i kahi e moe ana na mano kamaaina. Aka, i kona wa e hoi ana, ikeia ua mano ino la e Kaahupahau, maopopo mai la i ia aliiwahine o Puuloa, aole i malamaia ke kapu o keia aina e ua wahi mano ino la. No laila, holo aku la o Kaahupahau iuka me ke kahea ana aku i na kanaka o ka aina, “E lakou nei, e ala.” Puoho ae la no na kanaka i ka loheia ana o ka leo o ke aliiwahine, o ka lakou akoakoa mai la no ia i mua ona e hoolohe ai i ka hoomau ana mai i kana olelo ana, “akahi no a ikeia ke ano ino o kela wahi mano malihini, no laila penei ka oukou hana, ia makou e huakai ana iuka o Waikele, o ka oukou hookuu iho la no ia i na upena he nui i mea e paa ai ke kahawai a hiki ole i ua mano ino la ke puka aku. I loa no iaia a paa, o ia no ka wa e kauo aku ai ia malihini i kahaone, o ka ho-a ae la no ia i ke ahi, a komo aku la i kona kino i ke ahi. Pela e make ai ua mano ino la.” I ka pau ana o ia olelo a ke aliiwahine, hoi mai la oia i kona wahi noho. A hele no hoi a wehewehe kaiao, makaukau ka hui mano e huakai auau iuka i ka wai punahele a ke aliiwahine, oia no o Waipahu. Aia no a hoea ka hui mano iuka, akoakoa mai la na kanaka o ka aina no ka hooko ana iho i ke kauoha a ke aliiwahine, o ka hookuu iho la no ia i na upena he nui a paa ke kahawai. Ma ka wai oluolu o Waipahu, ua hoolakoia ka awa he nui no Mikololou, o ka inu iho la no ia, a ooki mai la ka ona a ka awa iaia nei. Ma ia manawa, hoopuniia ka mano malihini e na kamaaina a oia no ka manawa i pane aku ai ke aliiwahine ia Mikololou, “Ai a mano aohe nana i kumu pali!” Me ia olelo a ke aliiwahine, poipu mai la na mano kamaaina i ua Mikololou la, o ko ia ala auhee aku la no ia i kai me ka wikiwiki a kui aku i na upena i hookuuia. Ua puka aku ia malihini i kela me keia upena a hiki i ka mea hope loa a paa iho la, aole i u, lele mai la na kanaka a kauo mai la no i ke kino o ua Mikololou la i kahaone. Ua hoaia oia i ke ahi a pau keia mano ino i ka puhi ahi ia. A hala he mau la hele mai la kekahi mau keiki me ka ilio i kahakai. I na keiki e auau ana, e eli iho ana ka ilio i ke one a loaa kekahi mea, lilo ia i mea paani na keia ilio nei ma ke one. I ka pau ana o ka auau ana o na keiki, kahea aku la kekahi i ka ilio, e hoi kakou! Hookuu wale ia iho la ia mea paani a ka ilio i ke kai a o kona hoi pu aku la no ia me na keiki. E ka makamaka heluhelu, o keia mea paani a ka ilio, oia no ke alelo o Mikololou i pau ole ia i ke ahi. I loa no a pulu ia alelo i ke kai, ola hou o Mikololou. Alaila, o kona hoi aku la no ia i kona aina ponoi i Maui e noho ai. Aole no i pau ka moolelo o Mikololou maanei, aka ua lawa paha keia no ka manawa. I keia wa weliweli i ka mai Corona, he mea nui na kanawai i kauia no ka hoemi ana i ua mai ahulau la i mea e palekana ai ka poe kupa o keia mau kaha. A oiai mau no ka noho kaawale ana o kakou poe kamaaina, ua weheia ka ipuka o Hawaii no ke kipa ana mai o na mea kipa mai na aina e, me ka manao e malamaia ana na kanawai e lakou. Aka aole paha pela ka lakou hana i na manawa a pau. No laila he aha la ka hoopai kupono no ua mau mea ino la e malama ole i na kanawai? Aole paha ka pepehi ana aku a make e like me ka hopena o Mikololou, aka e aho paha ke kipaku ana aku ia lakou mai keia aina nei, a o ka hoi aku la no ia i ko lakou aina ponoi. A e like me ke ola mau ana o ka moolelo o Mikololou ma o ka moolelo ana aku, i ka hoi ana aku o ia malihini i hoopaiia, e hoomaopopo aku i na mea kipa e ae, i makemake lakou e kipa mai i nei pae aina, pono no ka malamaia ana o na kanawai mai Corona o keia wa o pau koke auanei ka huakai makaikai. A pela no e palekana ai kakou poe kamaaina mai ka laha hou ana aku o ia mai. © Kama Kaaikaula 2020 na Kama Kaaikaula ko mua ko hope

Makia deJesus < hoʻi hope Aia ke Ola i ka Waha, Aia ka Make i ka Waha Makia deJesus 28 Pepeluali 2021 ʻAuhea ʻoukou e nā hoa makamaka walaʻau o ka ʻōlelo o kēia pae ʻāina nei. He wahi mahalo kēia i ka poʻe walaʻau e hoʻopuka ana i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kēlā lā me kēia lā. A he noi nō hoʻi i nā waha i maʻa i ka ʻōlelo akā ua paʻa ihola, e wehe mai i ka waha a hoʻopuka mai i ka ʻōlelo nani loa a nā kūpuna. Ua paʻa ka ʻōlelo Hawaiʻi i kekahi poʻe hoa walaʻau, akā ua paʻa nō hoʻi ko lākou mau waha. No ke aha lā? No ka hilahila paha ona i ia ʻōlelo? Inā paʻa ka waha, e lilo ana ka ʻōlelo i ka nalowale. Aia ka mana ma ka walaʻau ʻana, ʻaʻole nō ia mana ma ka noʻonoʻo wale. Inā hiki ke heluhelu i ka ʻōlelo Hawaiʻi, inā hiki ke kākau i ka ʻōlelo Hawaiʻi, a laila, hiki nō ke walaʻau Hawaiʻi. ʻO ka hapa nui o kākou, ua hoʻomaka ma kēia ala ʻōlelo Hawaiʻi ma ke kula. ʻOiai, he nani nō ke kūkākūkā ʻana a me ke aʻo ʻana ma loko o ke kula, ma ke kula wale nō ia. Puka wale aku nō ka ʻōlelo Hawaiʻi ma loko o ka lumi papa a ke pau ka papa, ʻo ka lilo koke aʻela nō ia i ka ʻōlelo Pelekane. No ke aha i koho ʻia ai ka ʻōlelo Pelekane ma mua o ka ʻōlelo Hawaiʻi? Maʻa ihola nā waha o kēia ʻāina i ka namu paʻi ʻai, a hoʻopuka ʻia ka namu paʻi ʻai ma mua o ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka walaʻau pū ʻana. I ka launa mua o kekahi poʻe, ʻaʻole i ʻanoʻai ʻia aku me ka ʻōlelo “Aloha,” akā ʻanoʻai ʻia me ka ʻōlelo “Howzit!” ʻAʻole kēia he mea hewa, ua kamaʻāina iā kākou ia ʻōlelo. Akā, inā e ola ana nō ka ʻōlelo Hawaiʻi i ko kākou mau waha, pehea kākou e kāpae aku ai i nā ʻōlelo ʻē aʻe a hoʻopuka wale nō i ka ʻōlelo Hawaiʻi? ʻO Pepeluali kai kapa ʻia ka mahina ʻōlelo Hawaiʻi. No laila, hōʻeleu ʻia nā kānaka, a ʻike ʻia ka hua ma Instagram, Facebook, Twitter, a me nā pāpaho launa kānaka like ʻole. Hū ka nui o nā kānaka e hoʻomaʻamaʻa ana i kēia ʻōlelo! Eia naʻe, he aha ana lā ua ʻeleu nei? Ua puni aku nei ʻo Pepeluali pau pū ka puka ʻana aku o ka ʻōlelo mai ka waha mai o kona poʻe? ʻAʻole. E mau nō ka ʻōlelo iā kākou. E hoʻopuka mai i kou manaʻo ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. E nīele aku i ka manaʻo o haʻi ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. E haʻi mai i kekahi moʻolelo ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. Inā ua ʻike ʻoe i ka ʻōlelo Hawaiʻi, no ke aha e puka ʻole mai ana ka ʻōlelo Hawaiʻi mai kou waha mai? Eia kaʻu e ke hoa: Mai hilahila i ka ʻōlelo Hawaiʻi. ʻO ka wali, ʻo ka hemahema, ʻo ka hepa paha, mea ʻole ia. ʻO ka mea nui ka hoʻopuka ʻana i ka ʻōlelo a lohe ʻia e ko ke ao. Ke hoʻihoʻi ʻia nei ua ʻōlelo Hawaiʻi nei i nā ʻohana o kēia pae ʻāina. Inā hemahema kāu walaʻau ʻana aku, e hoʻomaʻamaʻa. Ke puka ka ʻōlelo Hawaiʻi, mai hilahila i ka hemahema. Like nō me ka ʻōlelo i paʻa iā ʻoe, ke puka ka hemahema, e hoʻoponopono i ia ʻōlelo a hoʻopuka i ka ʻōlelo pololei me ke aloha a me ka ʻoluʻolu. E mau ana ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka puka ʻana ona mai nā waha mai o kākou, ʻoiai no kākou nō ke kuleana. Aia ke ola o ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka hāmama ʻana o ka waha, aia ka make o ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka paʻa ʻana o ka waha. © Makia de Jesus 2021 ko mua ko hope

Ululani Siangco < hoʻi hope ʻUmia ka Hanu Ululani Siangco 1 Kepakemapa 2020 ʻAuhea ʻoukou e nā pua hoʻoheona o Hawaiʻi nei. Ke kāhea nei wau iā ʻoukou, e nā mea pāheona, e ʻaʻa iho e ʻalo a e hoʻomanawanui i nā pilikia like ʻole e kupu mai, a e hoʻomau. Like ke kanaka me ke kiʻi pena, a ʻo ke ola ka mea pena. E pena ʻia ana nō me nā waihoʻoluʻu like ʻole. ʻO kekahi o nā waihoʻoluʻu, he manakā paha. A ʻo kekahi o nā waihoʻoluʻu, he keu nō hoʻi a ka ʻaʻai. Eia naʻe, i loa nō a pau i ke pena ʻia, he kiʻi kamahaʻo ka mea i loaʻa. Ma ke kiʻi o lalo nei, he wā pilikia ia no ka wahine, a ʻaʻole ʻo ia i makemake e hoʻoponopono i nā pilikia i hiki mai. Ua hāʻawi pio paha ʻo ia. Mai hana e like me ia! He leo paipai kēia, e ʻae mai i nā mea a pau e nou ʻia ana iā kākou, no ka mea, he mau mea kēia e alakaʻi ai iā kākou e lilo i mau kānaka ʻoi kelakela. He laʻana kēia aʻu i ʻike maka ai no ka hāʻawi pio ʻole. I koʻu wā e noho haumāna ana ma ke kulanui kaiāulu ʻo Honolulu, ma ke kau kupulau o ka makahiki 2019, ua komo au ma kekahi papa pāheona. ʻO kekahi pāhana nui a ke kumu i hāʻawi ai iā mākou haumāna, e kahakiʻi iā mākou iho. Ua hiki iaʻu ke ʻike ma ke kihi o koʻu maka e piʻi mai ana ka uluhua ma loko o kekahi haumāna ʻē aʻe. Ma kēia papa, kaʻapuni ke kumu a puni ka lumi papa a nānā ʻo ia i ka holomua a mākou haumāna ma ka hana. I ka hiki ʻana o ke kumu i kēia haumāna uluhua, ua wehewehe ka haumāna i kona pilikia i ke kumu. ʻAʻole i kōkua nui nā ʻōlelo aʻo a ke kumu, ʻoiai ua laulā paha ʻaʻole i mōakāka loa kāna i ʻōlelo ai. Ma hope o ka haʻalele ʻana o ke kumu, ua noho kēia haumāna me ka nalu wale ʻana iho no kana kiʻi, a me ka noʻonoʻo ʻana paha i mau ala e hoʻoikaika ai i ia mea. Ua nui kona ʻiʻini e hoʻāʻo hou. Ma ka lā palena pau o kēia pāhana, ua hōʻikeʻike mākou i kā mākou mau kiʻi i ka papa holoʻokoʻa, a ʻo kēia haumāna hāʻawi pio ʻole, ua mahalo mākou i kona noke mau i ka haʻawina, a ua nani loa ka hopena o kāna haʻawina. Ma kēia moʻolelo o ka haumāna uluhua, ua hiki iā ia ke ʻike i kona uluhua ponoʻī, no laila ua pono iā ia ke noho wale a hoʻomālie iā ia iho i hiki iā ia ke noʻonoʻo pono i nā mea e hoʻoikaika ai i kāna kiʻi. ʻIke ʻia kēia ʻano hana i nā manawa a pau ma ka pāheona. I kekahi manawa, pono ka mea pāheona e waiho i kāna pāhana ma ka ʻaoʻao, a hoʻi hou i ua pāhana ala me ka mākaukau e hoʻomau. I mea kēia hana e hoʻomaha ai i nā maka ma muli o ka nui o ke kia o ka noʻonoʻo ma hoʻokahi pāhana no ka manawa lōʻihi. ʻO kekahi mea ʻē aʻe, inā hoʻi hou ka mea pāheona i kāna pāhana a mau nō kona ʻike ʻole i ala e holomua ai, e aho paha e hoʻololi ʻo ia i kona kuanaʻike. Hiki iā kākou ke hoʻopili i kēia mau manaʻo me nā pilikia e kupu mai ma ko kākou ola ponoʻī kekahi. E waiho kākou i wā kaʻawale i hiki iā kākou ke noʻonoʻo pono i nā ala kūpono e holomua ai kākou a hemo nā pilikia. E ʻae mai i ka uluhua, e ʻae mai i ka huhū, akā mai ʻae mai i ka hāʻawi pio. Hoʻomanaʻo ʻoukou i ka wahine ma ke kiʻi ma kinohi o kēia moʻolelo? Ka mea nāna i hāʻawi pio? Eia hou mai ʻo ia i lalo nei. Ua noʻonoʻo ʻo ia e ʻumia ka hanu, a e hoʻomau. A ʻo ka hopena, ua pena ʻo ia i kiʻi nani loa. No laila, inā kupu mai kekahi pilikia ma ka wā kūpono ʻole, e hoʻomanaʻo i kēia ʻōlelo noʻeau a nā kūpuna: ʻUmia ka hanu (‘Ōlelo Noʻeau #2875 ). I ka wā a kākou e pā ʻia ai i nā pilikia e kupu mai ana, ʻaʻole kēlā he hōʻailona e hāʻawi pio ai. E ʻumia ka hanu, a e hoʻomau. He ʻoiaʻiʻo nō ʻaʻole paha e maʻalahi ana, akā me ka ʻiʻini e noke mau i ka hana, e kupaianaha ana ke kiʻi ma ka hopena. Me ke aloha nō! © Ululani Siangco 2020 ko mua ko hope

Kalehuakea Kelling < hoʻi hope E ʻAi i Kekahi, e Kāpī i Kekahi Kalehuakea Kelling 10 Pepeluali 2021 E ʻai i kekahi, e kāpī i kekahi E nā hoa o ka ʻāina aloha, ʻo ka ʻōlelo kaulana e kau aʻe nei i luna, he ʻōlelo kaulana nō ia mai kahiko mai no ka paipai ʻana iā kākou e akahele i ka ʻohiʻohi ʻana i nā mea e pono ai, a lawa. I kēia mau lā, ‘aʻole i maʻa ka hapa nui o ka lehulehu i kēia loina o nā kūpuna. A no laila, ke ʻike nei kēia mau hanauna i ka nele i ka iʻa ‘ole. ʻO ke kaiāulu ʻo Hoʻolehua ma Molokaʻi kekahi e ʻike nei i kēia hihia. ʻAʻohe iʻa! Wahi a ke kaiāulu, ua emi mai ka nui o nā lāhulu iʻa ʻōiwi e like hoʻi me ke kole, ka moi, a me ka uhu. He pilikia nui ka nele i ka iʻa ʻole ʻoiai kaukaʻi kēia kaiāulu ma luna o ka lawaiʻa ʻana i loaʻa ai kā lākou mea ʻai no ka ʻohana. Inā hoʻomau kākou ma kēia ala, e hoka ana auaneʻi nā hanauna e hiki mai ana! I mea e hoʻoponopono ai i kēia pilikia, ua ʻupu mai ka manaʻo o ka Hui Mālama ʻo Moʻomomi e hoʻokumu i Community Based Subsistence Fishing Area (CBSFA) mai Kalaeokaʻīlio a i hoʻokahi mile i ka hikina. He ala ka CBSFA no ka hoʻokumu ʻana i kekahi mau kānāwai lawaiʻa, a na ke kaiāulu e hoʻoholo. I loko nō o kēia mau manaʻo no ke kau kānāwai, wili ʻia nā welo kupuna a me nā loina kahiko ʻo ka wā kapu. Eia kekahi laʻana o nā kānāwai i hāpai ʻia e ka Hui Mālama ʻo Moʻomomi: No ke Kūmū: • Hiki ke lawe i ʻelua iʻa pā lā • He 16 ʻīn. mai ke poʻo a ka hiʻu ka nui e lawe ʻia • He wā kapu: 1 Ianuali - 31 Malaki ʻAkahi nō a mālama ʻia ka wā hōʻike manaʻo i mua ʻo ka DAR (Department of Aquatic Resources), a ua loaʻa nō kekahi mau manaʻo kūʻē no ka hoʻokumu ʻana i CBSFA ma Moʻomomi. Wahi a ka ʻaoʻao kūʻē, ke hoʻohāiki nei ka mokuʻāina i ko lākou kuleana lawaiʻa. Eia naʻe ʻaʻole pēlā, ʻoiai ʻae ʻia nā kānaka a pau e lawaiʻa ma ia wahi, he mau kānāwai wale nō ka mea i loli. A he mau kānāwai kēia i mea e hoʻonui ai i ka iʻa i lawa no nā hanauna hou aku. ʻO kēia ka makemake a me ka ʻiʻini o kahi mau kupa o ia wahi ʻoiai ke ʻike maoli nei ke emi mai o ka nui iʻa. ʻO kēia mau kānāwai ka hopena o ka paio ʻana a ka Hui Mālama ʻo Moʻomomi no kanakolu mau makahiki. A i kēia manawa ʻaʻohe pane hoʻoholo no ka hoʻokumu ʻana i ia CBSFA, no laila ke hālāwai nei nā ʻaoʻao ʻelua o ke kaiāulu e ʻimi i ala e ʻaelike ai lākou. ʻAʻole naʻe kēia ʻo ka CBSFA mua loa ma Hawaiʻi nei, ʻoiai ma Hāʻena, Kauaʻi kahi i hoʻokumu mua ʻia ai i ka makahiki 2006. Ua ulu aʻe nō ka nui iʻa i Hāʻena ma muli hoʻi o ka hoʻokumu ʻana i kēia CBSFA, a ke hoʻomau ʻia nei nā loina kuʻuna. No laila e nā maka heluhelu, ʻaʻole anei he kūpono kēia hoʻokumu ʻana no Moʻomomi kekahi? He kākoʻo kēia i nā kupa e mālama nei i kēlā ʻāina. A he kuleana hoʻi ko kākou e mālama i ka ʻāina a me nā kumu waiwai i ʻole ai e hoka nā hanauna e hiki mai ana. ʻAʻole kākou he malihini i kēia mea o ke aloha ʻāina, ʻo ia ka ʻume mageneti e alakaʻi ana iā kākou ma kēia ala i maʻa i ka hele ʻia. Me ia mau manaʻo kākou e ʻai i kekahi, a e kāpī i kekahi i mau ai ke ea o ka ʻāina! © Kalehuakea Kelling 2021 na Kalehuakea Kelling ko mua ko hope

Kanikapila Chong < hoʻi hope Hui Mālama i ke Ala ʻŪlili Kanikapila Chong 15 ʻOkakopa 2021 I kēia wā o ka ʻoihana haole, e ʻimi ana kākou i kahi hoʻopā ʻole ʻia e nā halekuʻi a hoʻi i ka hana kahiko e like me ka wā o ko kākou mau kūpuna. Ma Paʻauilo Hawaiʻi i ka ʻili ʻo Koholālele, aia kekahi hui ke hoʻomau nei i ka hana a ko kākou poʻe kūpuna ʻo ia hoʻi ka hana mālama ʻāina. Ua kapa ʻia lākou ʻo Hui Mālama I Ke Ala ʻŪlili a he aloha ʻāina maoli nō lākou. I nā makahiki 1990 i kanu ai ke kula ʻo Kamehameha i nā kumu lāʻau palepiwa ma nā ʻeka he 12,700 me ka manaʻolana e lilo kēia mau kumu lāʻau i wahie no ka hoʻoholo ʻana i kekahi hale hoʻolako uila ma Hilo. I ia wā ua kūʻē ai ka poʻe o Hilo i kēia hale hoʻolako uila. No laila ʻaʻole i kūkulu ʻia. Akā aia nō ia mau kumu lāʻau ke ola mau nei i kēia lā. ʻAʻole e hoʻolako nā kumu lāʻau palepiwa i ka meaʻai, he malu wale nō a ma mua o kēia mau kumu lāʻau palepiwa, he ʻano paʻakikī ka ulu ʻana o nā me mea kanu ʻē aʻe. Ma mua o ka hoʻomaka ʻana o kēia ka hui waiwai ʻo HuiMAU, ua noiʻi ka ʻohana Kailiehu e pili ana i ko lākou ʻohana a loaʻa iā lākou kekahi ʻāina i Paʻauilo. ʻO kēia ko lākou ʻāina Kuleana mai ko lākou mau kūpuna mai. Ma hope o ka loaʻa ʻana o kēia ʻāina iā lākou, hoʻoholo manaʻo ihola lākou e mālama i kēia ʻāina a e hoʻihoʻi aku i ke ʻano e like me ka ʻāina ma mua o ka hōʻea ʻana o nā mikioneli. Ua hoʻomaka ʻia kēia hui e ka ʻohana Kailiehu a me Noʻeau Peralto, ke kāne a kekahi wahine o ua ʻohana nei, a Haley Kailiehu. A e like me ka ulu ʻana o ka mea kanu, pēlā kēia hui waiwai lua ʻole. Hoʻomaka ʻia akula ʻo HuiMAU i ka makahiki 2015. A ʻo ka pahuhopu nui o kēia hui, ʻo ia hoʻi ka mālama ʻana i keia ʻāina kupuna. I ia wā, mau nō nā kumu lāʻau palepiwa i kanu ʻia i nā ʻeka he 12,700 ma loko o nā ʻeka he 30,000 i loaʻa i ke kula ʻo Kamehameha, no laila ʻo ka hana mua ka huki ʻana i ua mau kumu lāʻau nei. No nā makahiki lōʻihi he ʻelima i hala, ua huki ʻia nā kumulāʻau a hōʻola hou ʻia nā mea kanu Hawaiʻi. Ma hope o ia mau makahiki ʻelima, ua kū mai kekahi ʻoihana kua lāʻau nāna e huki i nā kumu lāʻau a hāʻawi aku. Hoʻomau lākou e kanu a mālama i kēia ʻāina a hānai i ke kaiāulu o Paʻauilo. I kēlā makahiki aku nei ua hele a laha ka maʻi ahulau COVID-19, no laila ua ʻano paʻakikī ka hana ʻana a me ke kūʻai ʻana i ka meaʻai. Akā, ke hāʻawi manuahi aku nei kēia hui i nā ʻeke meaʻai i piha i ka mea ʻai i hoʻoulu ʻia i ke kaiāulu o Paʻauilo me nā mea kanu i ulu ma Koholālele. ʻO kēia ʻano hui waiwai lua ʻole ka mea nāna e alakaʻi iā kākou i kekahi nohona kūʻokoʻa. E kākoʻo kākou iā lākou a e kaukaʻi ʻole i ka poʻe ʻē aʻe no waho mai. Ua mālama ko kākou mau kūpuna i ka ʻāina a no ia kumu, mālama ka ʻāina i ko kākou mau kūpuna. E pili pū kākou i ka hana a kākoʻo i kēia mau Aloha ʻĀina e hoʻi i ka piko. © Kanikapila Chong 2021 na Kanikapila Chong ko mua ko hope

Kēhaulani Greene < hoʻi hope Ka Waiwai o nā Moʻolelo Kaʻao Kēhaulani Greene 1 Nowemapa 2020 He aha ka waiwai o nā moʻolelo kaʻao? I ka lā 10 o Iulai, MH 1875, ua hoʻopuka ʻia e Ka Nupepa Kuokoa ka moʻolelo ʻo “He Aha ka Waiwai o na Kaʻao Kahiko?” Ma ua moʻolelo nūpepa nei, helu ʻia e A. Panui he mau mea waiwai āna i ʻike ai i nā moʻolelo kaʻao. Wahi a Panui, “O ke kaao, he kumuwaiwai no ia no ka poe ike i ke kaao. O na kaao kahiko, he mau nuhou ano nui ia i ka hanauna hou.” Ua ʻike ʻia kekahi mau kuleana o ke kaʻao ma kāna ʻōlelo, ʻo ia hoʻi ka leʻaleʻa a me ka nanea ʻana i ka heluhelu i ia mau kaʻao. Eia kekahi, ua ʻōlelo ʻia he mau nūhou nā kaʻao i ka hanauna hou. Koʻikoʻi ka manaʻo o ke aʻo ʻana mai o ka hanauna hou i nā ʻike Hawaiʻi a me nā hanana o ka wā kahiko ma nā kaʻao. Mahalo ʻia kāna wehewehe ʻana i nā waiwai i paʻa iā ia. E ka makamaka heluhelu, ma kēia moʻolelo, e helu ʻia ana nā mea waiwai aʻu i ʻike ai ma nā moʻolelo kaʻao. No ka mea, ʻoiai ua ʻaelike au me ko Panui manaʻo, aia paha he mau waiwai hou aku i wehewehe ʻole ʻia e ia nei ma kāna moʻolelo. Eia hoʻi kekahi mau waiwai hou aku aʻu i ʻike ai ma nā moʻolelo kaʻao aʻu i heluhelu ai. ʻO ka mea mua, ʻo ia nō ka hoʻopili ʻana i kēia au a kākou e noho nei a me ka wā kahiko. Eia he laʻana, ma ka moʻolelo ʻo Hiʻiakaikapoliopele i kākau ʻia e Joseph Poepoe, na ka makuahine o Pele, na Kahinaliʻi, i alakaʻi i ko Pele waʻa i kona holo ʻana ma ka moana. Hoʻouna akula ʻo Kahinaliʻi i ke ʻino a me ke kai “hoee nui a ka launa ole.” Ua kākau ʻia ma ka moʻolelo, ʻo kēia kai luku “ke kai a Kahinalii i alahula ai i Hawaiʻi nei.” ʻO ka manaʻo nui o kēia māhele, ʻo ia nō ka lilo ʻana o ia luku o ka wā kahiko i alahula iā Hawaiʻi i kēia wā. He mea nui kēia e hōʻike ana i ka pilina o nā hanana ma ka wā kahiko ma loko o nā kaʻao a me kēia wā a kākou e noho nei. A ma ka moʻolelo kaʻao ʻo Keaomelemele i kākau ʻia e Mose Manu, ua nahā ʻo Konahuanui a ua hoʻokaʻawale ʻia ʻo Waolani i ko Keaomelemele leo hula, a ua lilo ʻo Nuʻuanu i awāwa. Hōʻike ʻia ka moʻolelo e pili ana i ke awāwa ʻo Nuʻuanu ma ka moʻolelo ʻo Keaomelemele i mea e hoʻomaopopo ʻia ai e nā makamaka heluhelu kahi ʻo Nuʻuanu ma kēia wā a me kona moʻolelo mai kēlā wā mai. He waiwai nō kēia mau ʻike pili i ka ʻāina ma ua mau moʻolelo ʻelua nei i mea e maopopo ai iā kākou, i ka lāhui Hawaiʻi, nā moʻolelo e pili ana i nā wahi kaulana o ko kākou mau ʻāina. ʻO kekahi mea waiwai hou aku, ʻo ia hoʻi ke aʻo ʻana aku i kekahi haʻawina. He mea nui ke aʻo ʻana mai o nā meʻe o nā moʻolelo kaʻao i ka ʻike ma ko lākou huakaʻi ʻana. ʻO Paliuli kekahi o ia mau meʻe e huakaʻi ana no kona naʻauʻauā, eia naʻe, loaʻa iā ia ka ʻike i kona huakaʻi ʻana a ua ikaika aʻe ka naʻau. Ma ka moʻolelo kaʻao ʻo Keaomelemele, haʻalele ke kāne a Paliuli, ʻo Kahānaiakeakua, iā ia. Haʻalele ke kāne a noho akula me Poliʻahu, ʻo ka naʻauʻauā ihola nō ia o Paliuli i ke aloha o kāna kāne. Huakaʻi akula ʻo Paliuli e ʻimi ai i kāna kāne i nā ʻāina like ʻole, eia naʻe, i kona huakaʻi ʻana ua aʻo mai ʻo ia i ka hula, ʻo ia ka mea hoʻokahi e ʻano nā ai kona naʻau. ʻO nā moʻolelo kaʻao Hawaiʻi, he waihona ʻike nō ia no ka lāhui Hawaiʻi. A ma o ka heluhelu ʻia ʻana o nā kaʻao, pēlā kākou e aʻo mai ai i nā hanana a me ka ʻike o ko kākou poʻe kūpuna. A ua ʻike ʻia ke kuleana o ka moʻolelo kaʻao, ʻo ia nō ka hoʻomau ʻana i ka ʻike Hawaiʻi. I ka heluhelu ʻana i nā moʻolelo e pili ana i ka ʻāina a me nā kaʻao a nā kūpuna, ke mālama nei kākou i kēlā ʻike o nā kūpuna i kēia wā e holo nei. A no kēia, ua hiki ke aʻo ʻia i nā hanauna hou ia mau ʻike o ka wā kahiko. © Kēhaulani Greene 2020 ko mua ko hope

Kaiaka Blair-Stahn < hoʻi hope He Hana Hoʻopalekana i nā Manu Noho Kuahiwi Kaiaka Blair-Stahn 17 ʻOkakopa 2024 Ke ulu aʻe nei ka pilikia o nā manu noho kuahiwi o ko kākou pae ʻāina. Ke uhi aʻela ka manu malaria i nā kuahiwi, nā kualono, a me nā wahi kiʻekiʻe ʻē aʻe, kahi a ua mau manu nei e noho ana. ʻO ka hopena o kēia ʻano maʻi, ʻo ka make, a ʻo ke emi koke loa o nā manu makamae a kākou. ʻO ke kumu o ka manu malaria, ʻo ia nō kekahi koʻohune e noho ma loko o nā makika. ʻO ka nahu hoʻokahi a ka makika i ka manu ʻōiwi e noho kuahiwi ana, ʻo ka make koke ihola paha ia o ka manu no kona loaʻa ʻana i ke koʻohune. Aia nā lāhui makika he ʻewalu ma Hawaiʻi nei, akā naʻe, ʻo ka makika hale hema (southern house mosquito, Culex quinquefasciatus ) ka mea nāna e hāpai i ke koʻohune ma loko ona. ʻO ka manawa mua i lawe ʻia mai ai ua lāhui makika lā ka makahiki 1826 , ma luna o kekahi moku haole, a ua hiki mai ka maʻi manu malaria i nā makahiki mua o ke kenekulia 19. ʻAʻole kamaʻāina ko Hawaiʻi poʻe manu ʻōiwi i nā makika a me ke koʻohune pū e like me nā manu ʻē aʻe o ke ao, ua kūpalehia ʻole lākou. Ma ia wā mai, ua emi iho nā manu nahele a pau. Ua pau loa he 33 lāhui manu noho kuahiwi, e laʻa ka ʻōʻō a me ka mamo, ma muli o ka lawe ʻia mai o nā holoholona ʻai manu a ʻai hua manu, ke kua ʻia o ka nāhelehele, pēlā pū me ka maʻi malaria. I kēia manawa, ua nui aʻela ka pōʻino nui loa e ili mai nei ma luna o nā manu noho kuahiwi, ʻoiai ʻo ke au kēia o ka loli aniau. ʻOiai ʻike pinepine nui ʻia nā makika ma nā wahi a kākou e noho ana, ʻaʻole i ʻike lihi ʻia nā makika i kahi kiʻekiʻe o nā mokupuni no ke anuanu o laila. I ka wā ma mua, kū i ka laʻi koʻekoʻe nā uka o Alakaʻi ma Kauaʻi, Waikamoi ma Maui, a me Hakalau ma Hawaiʻi me ka makika ʻole. Akā naʻe, ma muli o ka loli aniau o kēia au, hoʻopiʻi ʻia aʻela nō ka wela o ka honua holoʻokoʻa. Ma ko kākou pae ʻāina, ua piʻi iki maila ka mahana o nā kuahiwi, nā kualono, a me nā wahi kiʻekiʻe a pau. Hoʻomaka aʻela nā makika e komo aku i nā wahi kuahiwi a nā manu ʻai pua e noho malu nei. Ke lele ka makika, hele nō ka manu malaria ma loko ona. E ka mea heluhelu, kamahaʻo nō nā manu noho kuahiwi. I ka wā kahiko, nui nā ʻano o ia mau manu ma ko Hawaiʻi pae ʻāina me nā waihoʻoluʻu like ʻole. Nani nō ke ʻike aku! Aia nā manu i ka nāhelehele e lele aku, lele mai ana me he mau ʻahuʻula lā i komo ʻia e nā aliʻi e kaʻi huakaʻi mai ana. ʻO ke leo hone o nā manu, ua like me kekahi hui puhi ʻohe me nā pila he nui. He kani leʻa nō ke hoʻolohe aku! ʻO nā manu nahele ka mea makamae loa o neʻi, e ka mea heluhelu. Puni nā aliʻi i nā hulu manu; he hōʻailona no ko lākou kapu a me ko lākou mana, a hana ʻia ko lākou ʻaʻahu me nā hulu, e laʻa ka mahiole a me ka ʻahuʻula. Ua wehi a pāʻihi nā aliʻi i nā hulu manu, e like me ka mea e ō mai ana ma loko o nā mele Hawaiʻi. Minamina nō hoʻi ka nalowale ʻana o ua mau manu nei. Kakaʻikahi nā manu noho kuahiwi i kēia mau lā, ʻaʻole nui ka ʻike maka ʻana. Inā ʻaʻole kākou e kōkua i nā manu kuahiwi, nalowale loa lākou i ka manu malaria i ka wā pōkole. Ma waena o kēlā mau manu mūkīkī a pau, ʻehā lāhui manu ʻai pua e pau koke ana. ʻO ka ʻakikiki ( Oreomystis bairdi ) ma Kauaʻi, he 100 manu a emi iho e koe, e nalowale loa ana paha lākou i ka makahiki 2025. ʻEkolu paha makahiki e koe ai nā kiwikiu ( Pseudonestor xanthophrys ) ma Maui. ʻO nā ʻakekeʻe ( Loxops caeruleirostris ) ma kona wahi noho i uka o Kauaʻi, ʻehā wale nō makahiki e koe. ʻEwalu wale nō makahiki i koe i nā ʻākohekohe ( Palmeria dolei ) ma Maui. E kuʻu hoa heluhelu nūpepa, ʻo wai ke kanaka i makemake ʻole e ʻike i ka ʻakikiki e holohiʻa aku, holohiʻa mai ana i kona ʻimi wai pua ʻana i nā pua like ʻole o ka nahele? ʻO wai kekahi i hoihoi ʻole i ka leo hone o ka ʻākohekohe a me ka ʻakekeʻe? He mea hewa ka nānāwale aku nō i ke emi ʻana o nā manu me ka hana ʻole. ʻAʻohe wahi ʻē aku e noho ai. Inā pau nā manu wehiwa e koe, pau loa lākou ma kēia mua aku, e like me nā manu i nalowale ma mua. Aia ka pono ʻo ka hoʻopalekana i nā manu makamae o nei pae ʻāina. I ahona nō ka hana mīʻoi a ke aupuni moku ʻāina, ke aupuni pekelala, a me nā ʻahahui Hawaiʻi i mea e pale ai i ua mau manu ʻōiwi nei. Ua loaʻa kekahi kukui e hoʻomālamalama i ke ao polohiwa o nā manu e noho nei. Ma kēia nūpepa ʻo Ka Ulu Hoi , paʻi ia kekahi ʻatikala a Kēhau Noe i ka makahiki 2021. I laila nō i wehewehe ʻia ai ka hana noʻeau a ka ʻepekema e kāohi aku i ka malaria manu. Aia kekahi mea ola ʻuʻuku loa ma loko o nā makika, he ʻano koʻohune. Ua kapa ʻia ke koʻohuna e ka poʻe ʻepekema he Wolbachia. ʻIke ʻia e ka poʻe ʻimi noiʻi, he mau ʻano hoʻi ko kēia koʻohune. Eia hoʻi, inā ʻaʻole like loa nā ʻano Wolbachia i loko o ka makika hoʻokahi, ʻaʻole hānau ʻia ka hua maikaʻi. Ua unuhi ʻia aku kekahi ʻano Wolbachia mai ka makika kika ʻĀsia (Asian tiger mosquito, Aedes albopictus ), a laila hoʻokomo ʻia ua Wolbachia nei i loko o nā kane o nā makika hale hema. Lawe ʻia akula nā kini kāne makika i nā kuahiwi ma luna o ka helekopa a kuʻu ʻia ihola lākou. Ke hui maila kēlā mau makika kāne a me nā makika wahine, ʻokoʻa nō nā ʻano Wolbachia ma loko o lāua. Ma muli o nā ʻano Wolbachia ʻelua ma loko o ka makika lāhui hoʻokahi, ʻo ka hopena, ʻaʻole nō puka mai ka pūnua ke hānau ʻia ka hua e ka wahine. Eia nō ke kaupalena hānau o nā makika, ʻo ke emi mai koe o ka lāhui makika. Huliāmahi nā ʻahahui mālama ʻāina, ke aupuni moku ʻāina, a me ke aupuni pekelala i mea e hoʻopalekana ai i nā manu makamae. Ua holomua kēlā hana i ka loaʻa ʻana o ka waihona kālā i ka makahiki 2023 a me ka hoʻāpono ʻana a ke Keʻena Mālama Kaiapuni (Environmental Protection Agency) i ua hana ʻepekema noʻeau nei. Eia kekahi, ke kūkulu ʻia nei kekahi ʻahahui hou, ʻo ia hoʻi, ʻo Manu ʻAʻole Makika ( Birds Not Mosquitoes ), ka mea nāna e alakaʻi i ka papahana. I ka makahiki 2024, hoʻomaka ʻia ka hana kaupalena hānau ma Maui me ka hoʻokuʻu ʻana i nā makika he 500,000 i kēlā me kēia pule. ʻAkahi nō a hoʻomaka ʻia ka hana like ma Kauaʻi. Makemake ʻia e hoʻomau i ka hana ā pau loa nā makika a me ka manu malaria. No laila, e ka mea heluhelu, e ʻike ana auaneʻi kākou i ka holopono o kēia hana hoʻopalekana manu. He ʻoiaʻiʻo kā kākou ʻōlelo noʻeau: ʻaʻohe hana nui ke alu ʻia. He kuleana ko kākou, ʻo ka mālama ʻana i nā manu noho kuahiwi, i kō ai ka pilina i hōʻike ʻia iho ma kēia mau lālani mele, mai ke koʻihonua e kaulana nei: Hānau ka ʻakekeke ka makua Puka kāna keiki he ʻelepaio, lele… Hānau ke kikiki ka makua Puka kāna keiki he ʻūkihi, lele Pēlā pū me ka pule kahiko, e hānau a puka hou nā manu noho kuahiwi e ola loa nō a kau i ka puaaneane - lele wale aku! © Kaiaka Blair-Stahn 2024 ʻApapane: na Bret N. Mossman | ‘Ākohekohe: na Jim Denny | Alauahio: na Bryan Shirota | Hawaiʻi ʻAmakihi: na Bryan Shirota ko mua ko hope

Kamehana Taylor < hoʻi hope Wai Kakolina! He Pilikia Nui ma Kapūkakī! Kamehana Taylor 30 Ianuali 2022 Mai hilinaʻi i ka poʻe haole e kākoʻo ana i ka hana hewa o ka pūʻali koa ʻAmelika. Mai hilinaʻi i ka poʻe haole aloha ʻole i ka ʻāina. E hōʻike wale mai nō lākou i kā lākou hana koa a hūnā i ka hana hewa. Mai hilinaʻi i ka Pūʻali Kaua Moana o ʻAmelika e haʻi ʻole ana iā kākou i ka ʻoiaʻiʻo. He lāhui hoʻopunipuni nō lākou. Mai hilinaʻi i ka poʻe e haʻi mai ana ʻaʻohe pilina o kā lākou hana i ke ola pono o kākou āpau. Hiki ke loli ke ʻano o ke ola o nā kānaka ā pau ma muli wale nō o ka hana a ka hoʻokahi. I kēia wā, nui ʻino ka pilikia o ka ʻāina ma muli o ka poʻe aloha ʻole. He mau pule aku nei, ua hanini nā kālani wai kakolina he ʻumikūmāhā kaukani i ka ʻāina mai nā pahu kakolina ma Kapūkakī. He pilikia nui nō ia! Ua ʻōlelo ka Pūʻali Kaua Moana, ʻaʻole i komo ka wai kakolina i loko o ka wai a ka poʻe e inu ai. Akā, ma hope o ke kolokolo ʻana, ʻaʻole naʻe pēlā. Ua hoʻohaumia ʻia nō ka wai ma nā hale a me ke kula ma laila. ʻAʻole lākou e hoʻokō i ko lākou kuleana, ʻo ia hoʻi ka mālama ʻana i ka poʻe Hawaiʻi a me ka ʻāina. No laila, pono iā kākou ke kipaku iā lākou mai kēia ʻāina nei aku. ʻAʻole anei ʻoukou e hoʻomanaʻo i nā pilikia like ʻole ma hope mai o ke kūkulu ʻana i kēia mau pahu? Ua kūkulu ʻia ua mau pahu kakolina lā ma nā makahiki ʻumikūmāiwa kanahā no ke Kaua Puni Honua ʻElua. Ma hope mai, ua kulu nā kālani kakolina he 180,000 ma ka hala ʻana o kanawalu mau makahiki. I kēia mau lā naʻe, aia kekahi mau hui a me ke kaiāulu nō hoʻi e hōʻole ana i kēia hana ʻino i ko Hawaiʻi ʻāina waiwai. ʻO ka hui ʻo Sierra a me ka Hui Hoʻolako Wai kekahi o nā leo e kūʻē nui ana i ka hoʻomau ʻia ʻana o kēia mau pahu. Ma hope o kēia hanini hou ʻana ma ka lā iwakālua o Nowemapa, a ma hope nō hoʻi o ka ʻike ʻana i ke kakolina i loko o ka wai i inu ʻia e nā ʻohana ma ka hale a me nā kula, ua kū aʻe ka poʻe aloha ʻāina me ka ikaika a hoʻokikina akula lākou i ka hoʻoponopono ʻana i kēia pilikia a me ka hoʻopau ʻana i kēia mau pahu ʻino, ʻoiai, mau nō ko ka Pūʻali Kaua Moana hoʻopunipuni ʻana. No laila, e nānā, e noʻonoʻo, e hoʻomanaʻo me ka hilinaʻi ma hope o ka poʻe aloha ʻāina o Hawaiʻi nei, ʻo nā kānaka kiaʻi mua o kēia ʻāina nei. ʻO lākou ka lama kukui e hoʻomālamalama ana i ke ala pono ma kēia wā kūpilikiʻi. ʻO ka poʻe aloha ʻāina ka lama kukui a ʻo ko lākou pilina i ka ʻāina kai pūlama mau ʻia. No laila, e kaua ana lākou no ka pono a me ka hoʻomau loa ʻana i ke kūʻokoʻa o Hawaiʻi nei me nā poʻe āpau i noho ā kupa i ke alo o kēia ʻāina nani nei. E hoʻomau ana lākou e hui ma Kapūkakī a me ka hale aupuni i mea e mālama ai i ka waiwai o Hawaiʻi a hoʻopau ai i ka hana hewa. E kūʻē loa i ka hewa a kū mau nō i ka pono no ke ola pono o ka ʻāina a me nā hanauna e hiki mai ana. E ola ke kūʻokoʻa o Hawaiʻi nei! E ola ka poʻe aloha ʻāina! ʻO ko kākou ka leo o ka ʻāina! E ola ka leo o Hawaiʻi nei a mau loa aku! © Kamehana Taylor 2022 ko mua ko hope

Kealohapauʻoleakūkū Silva < hoʻi hope He Lei Mae ʻOle Kealohapauʻoleakūkū Silva 29 Kepakemapa 2025 ʻAuhea ʻoukou, e ka poʻe i mākaukau no ka naʻauao, e ka poʻe i kamaʻāina i ka hana a me ke kuleana? Na nā lima mikioi mua i kui lima iho i kēia kuleana me ka ʻike like ʻole i paʻa he lei mae ʻole. ʻO ke ola o ka ʻōlelo Hawaiʻi ke kuleana a kēia mea kākau e noʻonoʻo nei. He kaumaha nunui ko kēia hana a me ka ʻike a ka poʻe haumakaʻiole i pūʻolo aku ai no kā lākou mau keiki, no kā lākou mau moʻopuna, no nā mamo like ʻole. I ko lākou paulele no ka holomua ʻana o kākou i ia ala ʻōlelo Hawaiʻi, aia i laila ke kuleana o kākou. Eia kākou ma ʻaneʻi, ma kēia kulanui ʻeā? ʻO kākou haumāna ʻōlelo Hawaiʻi, he huina ʻano liʻiliʻi kākou no nā kānaka a pau ma kēia kulanui. Na kākou nō hoʻi i hopu aku i kēia makana ʻo ka ʻōlelo makuahine. Ke hoʻokō ʻia nei ke kānaenae a nā kūpuna, ke holomua nei ka ʻōlelo Hawaiʻi. Akā, he wā ʻokoʻa nō kēia. ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo ʻelua a ka hapa nui o kākou. ʻAʻole ka ʻōlelo Hawaiʻi he koina i nā kula a pau, no laila he aha la ka hopena? E aʻo iho kākou i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā wahi like ʻole a laila ʻokoʻa nō kā kekahi ʻōlelo, ʻokoʻa kā kekahi; ʻokoʻa ko kekahi ʻike, ʻokoʻa ko kekahi; a pēlā kā nā haumāna a pau i aʻo ai. He mea paha ia i kaʻawale aku ai nā haumāna ʻōlelo Hawaiʻi i ka mehameha. ʻAe, ʻokoʻa kahi i mālama ʻia ai ka ʻōlelo Hawaiʻi e kekahi haumāna, ʻokoʻa ko kekahi, a hiki i kā lākou hōʻea ʻana mai i ke kulanui. Ma ka hale i aʻo mua ai kekahi hapa ʻuʻuku o kākou me ko lākou mau mākua, he pōmaikaʻi nō, ʻoiai ʻo ia ke ala a nā kūpuna i aʻo ai, a ʻo ka ʻōlelo mua a lākou ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma ke kula kaiapuni i hele iho ai kekahi hapa ʻē aʻe o kākou, no laila hoʻopuni ʻia lākou i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ke kula, akā naʻe, ʻaʻole paha lākou i ʻōlelo aku i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ka hale. Ma ke kula a Pauahi ʻo ia hoʻi ke kula ʻo Kamehameha i aʻo mua ai kekahi mau haumāna i ka ʻōlelo Hawaiʻi, ma o ka hana lokomaikaʻi a ke aliʻi wahine ʻo Pauahi no nā keiki Hawaiʻi. ʻO nā kānaka i koe ka i hele iho i kekahi kula aupuni me ke kumuwaiwai Hawaiʻi liʻiliʻi. He koho nō kā kēia mau kānaka a ua koho ʻia ka ʻōlelo Hawaiʻi, he mea iki ka puni ʻana ona i ka ʻōlelo haole no ka mea ua kuluma nō. No laila, ʻo ia nā wahi a kākou i hoʻokahua iho ai i ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana a kākou: ʻo ka hale ponoʻī, ke kula kaiapuni, ke kula ʻo Kamehameha (a i ʻole kekahi kula uku), a me ke kula aupuni, inā loaʻa ka ʻōlelo Hawaiʻi ma laila. Hōʻea mai kākou i ke kulanui o Mānoa ma nā pae ʻokoʻa no laila pehea kākou e aʻo pū ai? Hiki iā kākou ke kuhikuhi kekahi i kekahi hoʻohenehene aku, hoʻohenehene mai a hoʻowahāwahā aku paha no ka ʻokoʻa o kēlā kumu kēia kumu, akā he aha ke kumu o kēia kākākiʻi ʻana? He aha ka hopena? ʻAʻole ia he ala i hele ʻia e nā kūpuna. Mai hoʻokaʻawale iho ʻoukou i kou hoa lāhui. E nūnē pū kākou no ka hopohopo ʻana o ka lawa me ka ʻole o kā kākou hana i ka hoʻonaʻauao ʻōlelo Hawaiʻi. E kūpaʻa kākou i ka luʻu ʻana i ka ʻike a me ka ʻōlelo, akā mai poina ke ea ʻana aʻe. Piha paha ka naʻau i ke kānalua a laila ulu aʻe kēia manaʻo a palaheʻe akula. ʻO ka hōʻike maoli kēia. E koho ana kākou i ka palaheʻe ʻana i ka makaʻu? A i ʻole e koho ana kākou i ia lei mae ʻole, ʻo ia ka ʻōlelo makuahine a me ka ʻike a pau i pili? Ua komo aku nei au i kekahi papa keu a ka paʻakikī. ʻO kēia papa ke kumu o koʻu hopohopo nui ʻana a mai hāʻawipio au. Eia naʻe, ke kū nei kēia wahi mea kākau me ka ʻike mai nā kumu loea mai. Ma ia papa, ua koi ʻia au e haku i mele ma o ka hahai ʻana i kekahi mele alakaʻi. ʻO “Kauoha Mai” ke mele aʻu i hahai iho ai. Eia mai kekahi lālani o kaʻu mele: “Ma hea kaʻu hana me ke kuleana ʻeā / E kui lima iho nei he lei mae ʻole ʻeā.” He mea hoʻomanaʻo kēia moʻolelo no kākou a pau. Mai lilo i ke kānalua. E hui pū kākou a paipai i nā hoa papa. Ua kui mua ko kākou mau kūpuna i kēia lei mae ʻole i piha aku i ka ʻike Hawaiʻi, ka waiwai, ka ʻōlelo makuahine, a me ka moʻomeheu. Na kākou nō e hoʻomau ana i kēia lei i kēia hope aku. Ke ʻimi aku nei kākou i ko kākou mau māhele pākahi i mea e kui ai, e haku ai, a e wili ai i ko kākou aloha iho i kēia lei. E ola mau kēia lei mae ʻole no nā hanauna e mau ana. © Kealohapauʻoleakūkū Silva 2025 ko mua ko hope

Yuko Uchida < hoʻi hope E Hoʻokaʻawale i ka ʻŌʻo mai ka Lima Aku Yuko Uchida 4 Kēkēmapa 2023 He lono kupaianaha kā ka i kūkala ʻia maila iā mākou e pili ana no ka haʻalele haʻaheo ʻana o ka pelekikena o ke kulanui o Hawaiʻi i noho lōʻihi i kāna kūlana. I ka lā 19 o Kepakemapa, ua kūkala ʻia aku ka manaʻo o Pelekikena David Lassner i mua o ka lehulehu. E hoʻomaha loa ana ʻo ia i ka hopena o ka makahiki kula 2024. Ua hoʻomaka ʻo ia i kāna ʻoihana ma ke kulanui o Hawaiʻi i ka makahiki 1977, a hana mau ʻo ia no ʻumi makahiki ma ke ʻano he poʻo. Ma loko o kāna leka kūkala, ʻī maila ʻo iala no kona "haʻaheo" i nā mea i kō ma lalo o kona noho pelekikena ʻana. Eia kekahi mea āna i haʻaheo ai, ʻo ka hele ʻana o ke kulanui a "culturally strong." No laila, he aha kāna mau hana no ka lāhui a me ka "moʻomeheu" Hawaiʻi? Hōhonu nō ke kawa. E ka mea heluhelu, e nānā kāua i kāna pane i ke kūʻē ʻana o kānaka i ka ʻOhenānā Kanakolu Mika [ the Thirty Meter Telescope, TMT ]. I Iulai i ka makahiki 2019, ua hopu ʻia nā kūpuna Hawaiʻi i kūʻē i ke kūkulu ʻia ʻana o ke TMT ma luna o Mauna Kea. He ʻāina Hawaiʻi ʻo Mauna Kea, akā ua hopu ka mākaʻi i nā kūpuna Hawaiʻi ma ua ʻāina kapu lā. Na wai e ʻole ke kūʻē ʻana o ke kanaka Hawaiʻi? Ma muli o kēia hana ʻino, ua kūʻē nā aloha ʻāina o ke kula nui o Hawaiʻi i ka pelekikena. Hoʻolalau aku lākou i ka pelekikena e hōʻole i ke TMT . Ua hoʻokikina nā kumu a me nā limahana o Hawaiʻinuiākea a me ke kula nui o Hawaiʻi i ko ka pelekikena haʻalele ʻana i kāna ʻoihana. Akā naʻe, ua pane wale mai nō ʻo ia ma ka ʻōlelo ʻana, “He pilikia kēia ma waena o ke kula a me nā kaiāulu ma waho o ke kula,” me he mea lā ʻaʻohe ona mana. ʻO ia wale nō. Pehea kona kuleana ma ke ʻano he poʻo no ke kula nui o Hawaiʻi? Inā loaʻa ke kūlana i ke kanaka pono ʻole, alakaʻi hewa ʻo ia iā kākou i ke ala pololei ʻole. Hū hewa i Kapua ka ʻauwaʻa pānānā ʻole. E aho e hoʻokaʻawale i ka ʻōʻō mai ka lima aku. He aha ka hana a ka lāhui Hawaiʻi? Pehea lākou i kūʻē ai i ka hana ʻino ʻia e ka pelekikena a me ke Kulanui? I ka makahiki 2022, ua mālama ʻia ka ʻaha hemo kula i ke Kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa. I ka hīmeni ʻia ʻana o ke mele aupuni o ʻAmelika, ʻaʻole i kū aʻe nā haumāna Hawaiʻi—he kūʻē. Ma hope o ke mele aupuni o ʻAmelika, ua hīmeni ʻia ke mele ʻo “Hawaiʻi Ponoʻī.” A pau ka paukū mua i ka hīmeni ʻia, manaʻo ʻia ua pau ke mele. Eia kā, ua hoʻomau nā haumāna o Hawaʻinuiākea holoʻokoʻa i ka hīmeni ʻana me ke kani ʻole o ka pila, ā pau pono ke mele. Nani loa kā lākou hana, a he kūʻē ia. Ma o kēia hīmeni ʻana, ua hōʻike nā haumāna Hawaiʻi i ke ea maoli. ʻOiai lākou e hīmeni ana, ua ʻalawa ko ka pelekikena maka i nā haumāna o Hawaiʻinuiākea, me he mea lā, ukiuki paha ʻo ia i ka hana a nā haumāna Hawaiʻi. Ma hope o ka hīmeni ʻana o nā haumāna o Hawaiʻinuiākea, paʻipaʻi ka lima o nā haumāna āpau a me ke anaina me ka ʻoluʻolu a me ka mahalo i kā lākou hana, akā ua paʻa ka waha o ka pelekikena. A hala he mau kekona, ua ʻōlelo aku ʻo ia me ka leo kahakā, “...Mahalo, the students of Hawaiʻinuiākea.” He hana ʻoluʻolu kēia i ka lāhui Hawaiʻi? He hana e paipai ana i ka "moʻomeheu Hawaiʻi"? Hewa i ke ala a ka hewahewa. Eia koʻu manaʻo. E kūkākūkā mau kākou i kēia kumuhana ʻo ke koho ʻana i ke poʻo hou. E koho ʻia ana ka pelekikena hou o ke kula nui o Hawaiʻi. ʻAʻole na kākou poʻe haumāna a limahana hoʻi ke koho i ka pelekikena hou, akā, he ea ko kākou ma Hawaiʻi nei. E manaʻo ana paha kekahi, na ka Hawaiʻi wale nō kēia ʻōhumu. ʻAʻole loa! He haumāna Kepanī au, akā maopopo iaʻu ia mea he hana aloha ʻole. He aha ke kuleana ā kākou? E kamaʻilio kākou me nā hoa papa Hawaiʻi a me nā hoa papa Hawaiʻi ʻole. No ka mea, ʻaʻole paha i laha kēia ʻike no ka pelekikena. Inā ʻaʻole kākou noʻonoʻo i kēia kumuhana, maliʻa paha, e koho hou ʻia ana ke poʻo aloha ʻole. Inā ʻaʻole kākou kūkākūkā no kā ka pelekikena hana aloha ʻole, e mau ana ka mahalo o ka poʻe i ʻike ʻole i kāna mau hana. E kūkākūkā a noʻonoʻo nui kākou, o halakī auaneʻi ke kula nui o Hawaiʻi. I hoʻokahi ka umauma, hoʻokahi ke aloha. © Yuko Uchida 2023 #kulanui #kanaka #keaopolitika ko mua ko hope