He Huakaʻi Mākaʻikaʻi iā Oʻahu nei a Puni
Ke Pānānā Aloha
30 ʻApelila 2022
I ke kakahiaka o ka Pōʻaono, ua hoʻomaka hou ʻia ko mākou mākaʻikaʻi ʻana ma kai o Nānākuli, i ka Pāka hoʻi ʻo Kalanianaʻole. Haʻi ʻia ka moʻolelo, he pōhaku ʻume iʻa i loaʻa akula i kekahi kupa o Nānākuli ma ka moe ʻuhane. Hoʻāla ʻia aʻela ka hiamoe o ua wahi kanaka nei, hele akula i kahi a ka pōhaku i kuhikuhi maila i ka moe, aia hoʻi! He pōhaku nō! Na ia pōhaku i hōʻike i kona kahu i ka wā e holo nui ai ka iʻa ma kai, a ua lilo ia i pōmaikaʻi nui no ua wahi kahu nei, no ka poʻe a pau hoʻi o ia ʻāina. Mai kahi pae o Waiʻanae a i kahi pae aku, huli aʻela ka huakaʻi, no Keawaʻula ka pahuhopu.
I Keawaʻula nō mākou i kilo aku ai i ka ʻāina e oni ana i ke kai ʻo Kaʻieʻie. Aia nō ke kai e hānupanupa ana i waho o ka ʻāpapa liʻu ʻo loko i ka paʻakai. Ua maʻemaʻe ʻo laila, wela hoʻi i ka lā kapakahi. A e like nō me ka inoa, ʻo ia ʻo Ke-awa-ʻula e kāhea ʻia ai i kēia mau lā, ua hele nō a ʻula ka ʻili. He inoa kēia no nā mūheʻe lehulehu i hiki mai (e hiki mai paha) i ua kai nei. I ka wā i nui ai ka mūheʻe, hele nō a ʻula ka ʻili o ke kai i ka ʻili ʻula o ua iʻa nei. Mai ia wahi mai i ‘ike ‘ia ai ʻo ‘Ohikilolo, Makua, Nānākuli, me Waiʻanae pū kekahi.
Huli hoʻi mai ka huakaʻi a hōʻea maila i ka lae ʻo Kāneʻīlio, ma laila i hui ai me kekahi mau kupa o ua moku lā ʻo Waiʻanae, me nā pua o ka ʻohana Krug e ulu ana i ke aheahe Kaiāulu. I ke kupa nō i paʻa ai nā moʻolelo o ka ʻāina, a me nā inoa papa ʻo Pōkaʻī, ʻo Neneʻu, a ʻo Maeaea hoʻi, ʻo ia nā inoa i pili i ke kai kūʻono o ia wahi. Haʻi ʻia maila nō hoʻi ka moʻolelo o nā puʻu kaulana ʻekolu o laila. ʻO Puʻuohulu, ʻo Hulu ia a he aliʻi i makemake ʻia e ʻelua wāhine uʻi, e Māʻiliʻili a me Pāheʻeheʻe, he mau inoa ia i kapa ʻia ai nā puʻu ʻelua e kau ana ma nā palena o Lualualei. ʻO ka mea ʻāpiki, ua hoʻohihi akula ʻo Nānākuli, he pilikua nui, i ua mau wāhine nei. He hihia nō. A nui aʻe ka hihia i ko ke aliʻi (Hulu) hoʻohuikau mau ʻana i nā wāhine uʻi ʻelua! Ia wā i ala aʻe ai ka moʻo nui ʻo Koʻiahi, kahi wahine hou aku i kuko iā Hulu, a no kona uluhua nui, hoʻolilo akula iā lākou a pau loa i mau puʻu e kū mau aku i ka moku ʻo Waiʻanae. He moʻolelo kēia i kākau ʻia e Kaʻula no kēia nūpepa nei i ka makahiki 2020, a pōmaikaʻi mākou i ka lohe pepeiao ʻana i ia moʻolelo mai nā waha mai nō o nā kalo paʻa o Waiʻanae. E hoʻi ke aloha i ka ʻohana Krug.
Mai Waiʻanae mai a i ʻEwa i mau ai ka huakaʻi. Ma Puʻu-o-Kapolei kahi i kū mua ai, a ʻike maka i kahi i noho ʻia e ko Kamapuaʻa kupunahine, e Kamaunuaniho. A hala ʻo Honouliuli, huli mākou no uka, no Waipiʻo kimopō, ma laila i ʻike aku ai i ke awāwa ʻo Kīpapa.
Ma muli o kēia huakaʻi ʻana, ua ʻike ʻia ka like a like o kekahi moʻolelo no Maui a me ko ke awāwa kūhōhō ʻo Kīpapa. ʻO ka moʻolelo o ua awāwa nei, like nō ia me ka moʻolelo o Kepaniwai ma Maui, ua pili i ke kaua ʻana o nā aliʻi. Nunui nā kaua i ka wā kahiko, a hoihoi paha kekahi i ia mau moʻolelo hoʻokahe koko. Akā ʻo ka mea naʻe i hoihoi iaʻu, ʻo ia nō ka heluna o ka lehulehu kānaka o ia wā. Wahi a ko mākou mea haʻi moʻolelo, a ʻAkamu, ua paila wale ʻia akula nā kino make o nā koa a paʻapū ke awāwa i ua mau kino kupapaʻu nei. He nui lehulehu nō!
A haʻalele iā ʻEwa, ma Kona i hōʻea aku ai ka huakaʻi, i ka moku e waiho kāhelahela ana mai Moanalua ā i Maunalua. ʻO ʻUalakaʻa kahi puʻu i hoʻomaha ai mākou, ma laila nō hoʻi i walea iki ai nā koa aloha ʻāina i loko nō o ke Kaua Kūloko o ka makahiki 1895. Kiʻei aku ka maka iā Mānoa aliʻi me Mānoa kanaka, ʻo ka uhau aʻela nō ia i ka moʻolelo i kapa ʻia ai ua puʻu nei, a hoʻomanaʻo hou aʻela i ka ʻuala kupanaha i pili hou i kona mole a ulu mai nō. A hala ʻo luna o ʻUalakaʻa, iho mākou a hāʻawi i ke aloha i ko mākou home hoʻonaʻauao, mai Puahia ā Kānewai.
Na ke aloha nō o ka ʻāina i hoʻokikina mai e haku i kēia mele i lalo nei,
Na ke Aloha Aina i ume mai
Me ka leo kono ae kipa aku
Oahu ka onohi o na kai
Aina malihini i kaʻu ike
Kau akula ma luna o na kaa
E holo ae ana i ke ala loa
Mea ole ia loa me ka mamao
I ka naue pono a ka holo yota
Ua hoomaha makou ai Nanakuli
I ka paka oluolu ao Kalanianaole
Akahi hoi a ike kuu mau maka
O Heleakala mauna kaulana o Maui
Hoapili no Palikea me Maunakapu
Na mauna hoomalu ao ia aina
Hoomau akula ai Keawaula
Ulaula i ka wai muhee ma mua
Auhea wale oe e ke ana o Poha
Me ia wai inu wai ola ao na manu
I laila i naue aku ai i kai o Neneu
Hui na malihini me ke kamaaina
Aina kaulana ao Pokai i ka ulu niu
Me ke kai ao Malaea ae waiho nei
Kilohi aku au ai na puu mahoe
Me ka puu alii nona ia iini
Na wai e ole ia pilina aloha
Na Koiahi o ka uka la o Makua
Ua nanea a walea i ka hai moolelo
Na moolelo kupa ao Waianae
O wai hoi kai ike i ia mea he kupa
O na Aloha Aina ae kupaa nei
Haina ia mai ana ka puana
O ke aloha aina kuu lei mau
na Kaimana Kawaha
© Nā Lālā o ke Pānānā Aloha 2022
na Ke Pānānā Aloha