< hoʻi hope Ke Au o ka Manawa: Ka Pono me ka ʻOle o ka Lāʻau ʻŌ Kolona Kilinoe Kimura 10 Pepeluali 2021 ʻO nā manaʻo, nā hana, a me nā kūlana o nā lāhui a pau, he hoʻokahi wale nō mea nāna e hōʻike mai i ke kūpono, ʻo ia nō ke au o ka manawa. Inā e ʻōlelo ʻia mai aia he lāʻau ʻō Kolona e kūpale ana i ke ola kino, i emi iho ka ʻino o ka maʻi, a he kōkua kēia lāʻau i ka hoʻōki ʻana i ka lele ʻana o kēia maʻi, a laila, ʻaʻole loa he mea ʻē aʻe nāna e hōʻike mai i ka ʻoiaʻiʻo o ia mea, koe hoʻi ʻo ke au wale nō o ka manawa. I kēia wā, ua hiki mai kākou i ke au o ʻeiwa mahina o kēia nohona kuikawā, eia naʻe, ʻo ka ʻoi loa aku kēia o ka wā pilikia me ka nele. Nele i ka hana ʻole, nele i ke kālā ʻole, nele i ke kumuwaiwai ʻole. Ua hōʻemi ʻia ka nui o nā moku e lawelawe mai ana i nā kumuwaiwai mai Kahiki mai a ua kūʻai lilo ʻia ka nui o nā kumuwaiwai. Pehea lā?! A ua ʻike ʻia, ua holomua kākou mai kēlā wā o ka nele. E ka mea heluhelu ē, hoʻomanaʻo paha ʻoe i ka nele o nā hale kūʻai i ka pepa hāleu ʻole a me nā kāwele hoʻomake koʻohune (antibacterial) ʻole kekahi! Eia naʻe, he wā loaʻa kēia, ʻoiai ua hoʻolako ʻia kākou i ka lāʻau. Ua ʻike mākou i ka wā nui o ka hopohopo a ua hemahema loa ka nohona. No laila, e kōkua ana paha ka loaʻa ʻana o kēia kui o ka lāʻau ʻō Kolona no ka holomua o kākou ā hoʻi mai ke ʻano nohona maʻamau. E kūpale ʻia ana ke ola kino a inā nō ʻoe e hele a maʻi i ke Kolona e emi iki ana ka ʻino o kou kino inā i kui ʻia ʻoe i ka lāʻau. He kōkua kēia lāʻau i ka hoʻoikaika ʻana i ko ke kino pale ʻana i kēia maʻi... a me ka poʻe e pili me ʻoe kekahi. E mau ana nō ka pono o ko kākou komo ʻana i ka pale ihu, eia naʻe, e pale ʻia ana kou ola kino a inā hana like ka poʻe i kēia hana akamai, e emi ana ka nui o ka poʻe maʻi. ʻĀnō, ke hōʻike nei mākou i kā mākou mea i lohe mua ai, ʻo ia kēia: ʻOiai ʻo ka poʻe na lākou ke kuleana nui, ka mea nāna e hana ma nā haukapila a me ka poʻe mālama i ka luhi, ʻo lākou nā mea mua i kui ʻia i kēia lāʻau ʻō Kolona, a kapa ʻia kēia ka pae “1a.” Pēlā i hoʻokaʻina ʻia ai ka nui a me ke koʻikoʻi o ka loaʻa ʻana o kēia lāʻau i kēlā me kēia kanaka a ua loaʻa ka lāʻau i ka nui o ia mau kānaka ma Hawaiʻi nei. A ma hope o kēlā pae 1a kekahi hapa nui o ka poʻe hana essential, hoʻokoʻikoʻi ʻia nā kūpuna i piha nā makahiki he 75 a oʻo aku. A ʻo ka poʻe na lākou nā hana essential hou aku ka pae ʻelua, kapa ʻia lākou ka pae “1b”, ʻo ia nō nā kānaka na lākou nā hana e holo pono ai ka nohona e like me nā kānaka kīnai ahi, nā mākaʻi, nā mahiʻai, nā kānaka e hana ana ma nā halekūʻai, ka poʻe kalaiwa kaʻa ʻōhua, nā kānaka e hana ana ma nā kula, a pēlā wale aku. Eia hou aku, ma Hawaiʻi pae ʻāina, ua hōʻea kākou i ka pae 1b (ʻelua) o ka poʻe e kui ʻia i ka lāʻau ʻō. A ke hoʻokō ʻia ke kui ʻia ʻana o nā kānaka a pau ma ka pae 1b e holomua ana ka hoʻolaha ʻana i ka lāʻau i ka poʻe ma ka pae 1c, ʻo ia nō nā kānaka piha nā makahiki 65 a i ka makahiki 74, ka poʻe piha he 16 makahiki a i ka 64 me nā pilikia e hoʻonāwaliwali ai i ke ola kino, a me ka poʻe na lākou nā hana essential i kui ʻole ʻia ma ka pae 1b. Ke hoʻolaha ʻia ka lāʻau i kēia poʻe, e hoʻolaha ʻia ana ka lāʻau ʻō i nā kānaka i oʻo aku i nā makahiki he 16 i kui ʻole ʻia ma ka pae 1a, 1b, a i ʻole ka pae 1c. Ua ʻike paha kekahi o ʻoukou, he ʻano lāʻau kēia e hoʻonāwaliwali ai i ke kino. Mai hopohopo, ʻoiai wahi a nā alakaʻi o ka Center for Disease Control and Prevention (ka CDC hoʻi), he mea maʻamau nō kēia ma muli o ka lāʻau ʻō. ʻO nā kanaka i kui ʻē ʻia, ua hōʻike lākou i nā ouli o ka maʻi e laʻa ka piwa, ka nāwaliwali o ke kino, me ke anu. Pēia pū ka ʻeha a me ka pehu o ka lima i kui ʻia. E pilikia ana paha kekahi mau kānaka, a no ia pilikia, ʻōlelo mai nā alakaʻi o ka CDC e hoʻoneʻe i ka lima a e hana i nā mea like ʻole me ka maʻamau i mea e hohola pono ai ka lāʻau ma loko o ke kino. A ʻōlelo pū ʻia, he kōkua nui ka inu ʻana i ka wai a me ke komo ʻana i ka lole ʻaluʻalu. E ʻike ana nō kākou, ke hoʻolaha ʻia ka lāʻau ʻō i ka hapanui o ka poʻe, e kōkua ana kēia lāʻau i ko kākou nohona kanaka. Eia hou aku, ʻaʻole nō mākou i ʻike leʻa i ka hopena o kēia lāʻau ʻō a me ka pono me ka ʻole, ʻo ke au o ka manawa wale nō ka hōʻike ʻoiaʻiʻo. A, inā nō hoʻoholomua ka lāʻau ʻō i ko kākou nohona, ʻo ke au o ka manawa ke hōʻike. E hana nō i ka mea kūpono nou a me ka ʻohana. No laila, e hoʻomanawanui kākou. Hiki auaneʻi ka wā e loaʻa ai i ka nui o kākou kēlā lāʻau. © Kilinoe Kimura 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope E Nihi ka Hele Kamalei Marrotte 1 Kepakemapa 2020 Aloha mai nō e ka poʻe heluhelu e noho palekana ana i ka malu o ko ʻoukou mau hale ponoʻī. He wā kūpouli kēia a ka launa ʻole. Ke noho paʻa nei kākou a pau – ʻo ia nō ka manaʻolana – ma ko kākou mau hale me ka ʻike ʻole ʻana aku i ko kākou mau hoapili, hoahānau, mākua, a me ko kākou mau kūpuna hoʻi. ʻIke ʻia ka paʻakikī o kēia wahi koi a ke Kiaʻāina Lukānela. Pehea lā kākou e mālama ai i ka ʻohana me ka ʻike ʻole ʻana iā lākou he alo a he alo? Noʻu iho, he ukana kaumaha loa ia e kau ana ma ka houpo. I kēia wā e laha ai ka maʻi Korona, ʻaʻole i hiki iaʻu ke ʻike maka i koʻu mau kūpuna kuakahi. No nā mahina ma mua aku, ua pilikia ko kuʻu kupunakāne kuakahi ola ʻana a ua pilikia hoʻi ko kuʻu kupunahine kuakahi hoʻomanaʻo ʻana. Kipa mau ʻia lāua e nā kahu maʻi i kēia wā kā ʻaʻole hiki iaʻu ke ʻike maka i kuʻu mau kūpuna kuakahi aloha nui ʻia. Welo ke aloha i ka ʻōnohi. Ua ʻeha nō ka naʻau akā naʻe, maopopo nō hoʻi iaʻu ka waiwai a me ke koʻikoʻi o ka noho kaʻawale ʻana o kākou a me nā kūpuna. ʻAʻole like kēia wahi maʻi me nā maʻi ʻē aʻe. E loaʻa paha kekahi i kēia maʻi ahulau me ka ʻole o ka ʻōuli a hāʻawi ʻia akula iā haʻi me ka maopopo ʻole. Kupanaha! No ia mea, ʻoi aku ka pōʻino o ua maʻi nei. ʻAʻole naʻe kēia ʻo ka maʻi lele mua i ʻike aku ai ka poʻe Hawaiʻi. Ua kipa hewa ʻia ʻo Hawaiʻi nei e nā maʻi like ʻole, ʻo ia hoʻi ka maʻi kaokao, ka maʻi pala hao, ka maʻi ʻōkuʻu, ka maʻi kunu kalea, ka maʻi palū, ka maʻi ʻulāliʻi, ka maʻi puʻupuʻu liʻiliʻi, a ʻo ka maʻi lepera. Ua nui ka make i ua mau maʻi nei i ka wā ma mua. ʻO ka hopena hoʻi ka nalowale ʻana o nā kumu ʻike a nā kūpuna a no ia mea, he nui ʻino nō ka pīhoihoi a hopohopo hoʻi no nā kūpuna o kākou. No ka pono o nā kūpuna, nā mākua, a me ka lāhui hoʻi kākou e oki ai i ka hui leʻaleʻa ʻana, ka haiamā ʻana, ka ʻākoakoa wale ʻana hoʻi. ʻAʻole he hoʻokahi kumu e hui pū ai e ʻoi aʻe ana ka waiwai ma mua o ke ola mau ʻana o nā kūpuna o kākou. No ka nui o ko lākou mau makahiki, maʻalahi ka loaʻa ʻana o nā kūpuna i ka maʻi ahulau a no ia mea ʻo kēia nō ka wā e nihi ai ka hele o hiki hou mai auaneʻi ka ʻawaʻawa o ka wā ma mua. E inu i ka wai ʻawaʻawa a e kūlike hoʻi kākou i ka noho kaʻawale ʻana i mea e hoʻopio aku ai i kēia wahi maʻi a mau loa aku! Ma hope ana nō kākou e pāʻina ai. ke aloha nui, Kaaipohaku © Ka Ulu Hoi 2020 na Kamalei Marrotte ko mua ko hope

< hoʻi hope Aia ka ʻAi i ka Ulu Lāʻau Maile Wong 1 ʻOkakopa 2022 I ka wā kahiko, ua hānai ʻia ka lehulehu e ka “ulu lāʻau ʻai”. He ʻano mahi ʻai kēia, ʻo ia hoʻi ke kānu pū ʻana i nā kumu lāʻau a me laʻalāʻau like ʻole i mea e kākoʻo ai kekahi i kekahi. ʻAne like kēia wahi me ka ulu lāʻau a i ʻole ka ulu nāhelehele ke ʻike mua ʻia. Akā naʻe, mahi ʻia nō hoʻi ka ulu lāʻau i mea e hānai ʻia ai ka lehulehu. ʻO ia koʻu kumu nui e kapa ai i kēia hua ʻōlelo “ulu lāʻau ʻai.” Eia naʻe, ʻaʻole wale nō he ʻai ʻo ka mea e hoʻoulu ʻia i loko o kēia mau ulu lāʻau ʻai i kekahi manawa, he mau lāʻau ʻē aʻe e pono ai kānaka. Ua kapa ʻia kēia ʻano mahi ʻai he agroforestry e ka poʻe akeakamai a me nā mahiʻai haole. No kēia ʻatikala, e kapa ʻia ana ka inoa “ulu lāʻau ʻai” a e kāpae ʻia ka hua ʻōlelo agroforestry. Akā naʻe, ʻaʻole nō he hua ʻōlelo kuʻuna ʻo “ulu lāʻau ʻai.” He hua ʻōlelo wehewehe wale i ke ʻano laulā o kēia mau ulu lāʻau. ʻO ka poʻe Hawaiʻi, ʻaʻole loaʻa hoʻokahi wale iho nō hua ʻōlelo maikaʻi iā kākou no kēia ʻano mahi ʻai, akā nui nā hua ʻōlelo kikoʻī no kēia mahi ʻai ʻana ma na ʻāina like ʻole. Eia kekahi mau laʻana kaulana loa, ʻo ia hoʻi, ʻo “Ka Malu ʻUlu o Lele” i Lahaina, Maui a me “Ka Maha ʻUlu o Koholālele” i Hāmākua, Hawaiʻi. ʻOi aku nō paha ka nui o ka poʻe i hānai ʻia e kēia ʻano mahi ʻai ʻana ma mua o ka poʻe i hānai ʻia e ka loʻi kalo. Hoʻokahi paha miliona kānaka i hānai ʻia e nā ulu lāʻau ʻai. ʻĀnō iho nei, ua ʻupu aʻe ka hoihoi o nā papahana like ʻole no ka hoʻōla hou ʻana i kēia hana i Hawaiʻi nei. Aia paha ka meheu o kēia ʻano mahi ʻai i ka moʻolelo kahiko i paʻi ʻia i ka nūpepa Ka Na'i Aupuni ma ka lā 3 o Mei 1906, ʻo ia ka Mokuna III o ka “Moolelo o Wakea.” Ma ia moʻolelo, wehewehe ʻia kā Wākea kiʻi ʻana aʻe i ka mea ʻai i ka nahele. Ua kapa ʻia kēia ʻai he “lau-nahele.” Ua kiʻi ʻo ia i ka maiʻa, ka uhi, ka hōʻiʻo, a me nā mea ʻē aʻe e ʻai ai. Ma hope o kona ʻoki ana i ka “maia-nahele”, ua hopu ʻia ihola ʻo Wākea e nā kiaʻi o ke aliʻi o ia ʻāina, ʻo hoʻi ʻo Kumuhonua. Wahi a ua kiaʻi ala, na ke aliʻi iho nō nā maiʻa a me nā lāʻau i kiʻi ʻia e Wākea. I ka nāhelehele ʻo Wākea i ʻoki ai i ka maiʻa, akā naʻe, ʻaʻole paha i ulu wale ka lāʻau ma laila. Maliʻa nō paha ua kanu ʻia ka maiʻa. Hōʻike paha kēia ʻāpana liʻiliʻi o ka moʻolelo o Wākea i kekahi laʻana o ka ulu lāʻau ʻai. He ʻano mahi ʻai maikaʻi kēia no ka hānai ʻana aʻe i nā kānaka a me ka hānai ʻana aʻe i ka ʻāina. ʻAʻole ʻoki ʻia ke kumu lāʻau, ʻaʻole waele ʻia nā lāʻau liʻiliʻi. Waiho hoʻi ke karabona i ka lepo, māhuahua nō hoʻi nā mea māiki i ka lepo, a pēlā aku. Ke māhuahua ka ulu lāʻau ʻai, ʻaʻole nui ka hana a nā kānaka. ʻO ka mahi ʻai maʻamau naʻe, ʻaʻole o kana mai ka paʻakikī o ka hana! I kēia mau lā, nui hou aku nō ka paʻakikī, no ka mea, nele nā kānaka maoli i ka ʻāina ʻole ma muli o nā malihini a me kā ʻAmelika Hui Pūʻia naʻi ʻemepela ʻana mai. Eia naʻe, e noke nā mahi ʻai i ka hana, a, e holomua nō hoʻi lākou ma kēia ala pōhihihi no ka hoʻōla ʻana i kēia ʻike a me ko lākou ʻāina aloha. ʻAʻole wale nō ka lāʻau ʻai ʻo ka mea i kanu ʻia i ka ulu lāʻau ʻai. Maikaʻi ke kanu pū ʻia nā lāʻau e pono ai no ka loina a me ka hana Hawaiʻi. I mea e hoʻākāka ai, e ka mea heluhelu, e hoʻolauna kāua i kekahi papahana ma Oʻahu nei e hoʻōla nei i kēia ʻano mahi ʻai “ulu lāʻau ʻai.” ʻO ia hoʻi, kekahi ulu lāʻau ʻai kamaʻāina loa iaʻu. Ma ke ahupuaʻa ʻo Heʻeia, Oʻahu, ma uka aʻe o Kawahaokamanō, ma laila e kū nei ʻo Puʻulani. I ka wā o ka Māhele, ua noho ka poʻe ʻōiwi ma ua ʻāina nei. Akā nāʻe, i ka wā ma hope o ka hoʻokahuli aupuni, ua lilo ʻo Puʻulani a me ka ʻāina ma uka aʻe i ka poʻe ʻē no ka hānai ʻana i nā pipi. Ua lilo nō hoʻi nā loʻi i ka poʻe ʻē no ke kanu ʻana i ka laiki. I ia wā, ua lilo ʻo Puʻulani i nāhelehele ʻē, pau pū me ka nāhelehele a puni ʻo Heʻeia. Uhi ʻia ua ʻāina nei i nā lāʻau ʻē, e laʻa hoʻi ka octopus tree (Schefflera actinophylla), ka java plum (Syzygium cumini), a me ka fiddlewood (Citharexylum spinosum). I ka makahiki 2010, ua hoʻokumu ʻia ka papahana ʻo Kākoʻo ʻŌiwi a loaʻa iā lākou nā ʻeka he 405 ma Heʻeia. ʻO ka pahuhopu o ua papahana nei, ʻo ia ka hoʻōla hou ʻana i nā loʻi kalo a me ka nāhelehele a loaʻa hou ka momona mua o ua ʻāina ala. Ua hana nui nā mahiʻai o Kākoʻo ʻŌiwi i mea e māhuahua ai ka loʻi kalo, akā ʻo ka ʻupu aʻela nō ia o ka ʻiʻini no ka hoʻōla ʻana i ka nāhelehele i uka aʻe. Ma ke kau hoʻoilo 2018 ua kua ʻia nā lāʻau ʻē like ʻole i kupu aʻela ma Puʻulani. Na nā limahana o Kākoʻo ʻŌiwi a me kekahi hui ʻimi noiʻi o ke Kula Nui o Hawaiʻi i Mānoa i alakaʻi i ka hoʻōla ʻāina ma Puʻulani. Ma laila e kanu ʻia ai nā kumu lāʻau Hawaiʻi a me nā lāʻau kolo Hawaiʻi koʻikoʻi nō hoʻi no ka moʻomeheu Hawaiʻi i loko o kekahi “ulu lāʻai ʻai”. ʻO ke koa, ka wiliwili, ka pūhala, ka pua aloalo, ka ʻāweoweo, ka milo, a me ka maiʻa iholena kekahi o nā kumu lāʻau i kanu ʻia i kahi like. ʻO ka ʻilieʻe, ke ahuʻawa, ka māmaki, ka ʻuala, a me ka nanea kekahi o nā mea kanu haʻahaʻa i kanu ʻia ma laila. E ka mea heluhelu, ʻike paha kāua ʻaʻohe nui ka ʻai o kēia mau kumulāʻau, ʻeā? Inā pēlā, no ke aha i kanu ʻia ai i kēia ulu lāʻau ʻai? ʻOkoʻa iki ka ʻiʻini no ka ʻulu lāʻau ʻai ʻo Puʻulani, ʻokoʻa ko nā papahana ʻē aʻe. ʻO ka pahuhopu nui o ka hapa nui o ka papahana “ʻulu lāʻau ʻai”, ʻo ia ka hoʻoulu ʻana aʻe i nā kumu lāʻau koʻikoʻi no ka hānai ʻai ʻana i ka ʻōpū. Ua ʻokoʻa ka papahana ma Puʻulani no ka mea hoʻoulu ʻia ka lāʻau koʻikoʻi no ka hānai ʻana i ka naʻauao. Ua hana pēlā i mea e hoʻohanohano ai i ka inoa ʻo Puʻulani. Ua kuhikuhi ka inoa i ke koʻikoʻi o ua wahi nei no ka poʻe kūpuna i Heʻeia. ʻOiai ʻaʻole i loaʻa iā mākou ko Puʻulani moʻolelo, loaʻa nō ka inoa a me kona manaʻo. Pili paha ka hua ʻōlelo “lani” me nā wahi noho o nā akua (e laʻa me Waolani). Pili hoʻi kēia hua ʻōlelo me ka naʻauao. ʻO ia ke kumu a mākou i koho aku ai i nā lāʻau a mākou e kanu ai, ʻo ia nō hoʻi ka hānai ʻana i ka naʻauao o ko mākou kaiāulu. Ua kanu ʻia nō hoʻi nā kinolau o nā akua like ʻole a me nā lāʻau e pono ai ka poʻe lāʻau lapaʻau, ka poʻe hula, ka poʻe ulana, a pēlā aku. Ua kanu ʻia nō hoʻi nā lāʻau e pono ai no ke kūkulu hale ʻana a me nā kinolau e pono ai no nā ʻaha koʻikoʻi e mālama ʻia no Ke Ala Polohiwa a Kāne, Ke Ala Polohiwa a Kanaloa, a me ka Piko o Wākea. ʻO kekahi pahuhopu ʻē ʻaʻe o ka papahana ma Puʻulani, ʻo ia hoʻi ka hikiwale o ke ala e hiki ai i Puʻulani. Kākaʻikahi nā wahi e ulu ai nā kinolau a me nā lāʻau Hawaiʻi no ke komo ʻana a me ka ʻākoakoa ʻana o kānaka. Eia hou, aia ka hapanui o nā papahana hoʻōla ulu lāʻau i uka loa i ka wao akua, e laʻa Oʻahu Army Natural Resources Partnership, Puʻu Kukui Watershed Preserve, Three Mountain Alliance, a pēlā wale aku. Maikaʻi ko lākou hana, akā, paʻakikī ke komo ʻana o ka poʻe kaiāulu. ʻO ka ʻiʻini o ka “ulu lāʻau ʻai” ma Puʻulani, ʻo ia ka hoʻolako ʻana i kekahi wahi i uhi ʻia i nā lāʻau Hawaiʻi no ke aʻo ʻana mai, no ka haʻi moʻolelo ʻana, a no ka hana ʻana i ka hana Hawaiʻi like ʻole. He moemoeā a he pahuhopu like ʻole ko nā papahana ulu lāʻau ʻai like ʻole. A nui nā papahana like ʻole mai ʻō a ʻō i ko Hawaiʻi pae ʻāina e hoʻōla nei i kēia ʻano mahi ʻai. ʻO Waipā ma Kauaʻi, ʻo Hoʻoulu ʻĀina a me MAʻO farms ma Oʻahu, a ʻo Hui Mālama i ke Ala ʻŪlili ma Hawaiʻi kekahi. Inā i ulu ka hoi e ka mea heluhelu, e ʻimi paha ʻoe i kekahi papahana ma kou ʻāina a e kākoʻo iā lākou me kou hana a me kou mana ponoʻī. © Maile Wong 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope No ka Hoʻomomona ʻana i ka ʻĀina i ka Wā Maʻi Ahulau Kalehuakea Kelling 1 Kepakemapa 2020 ʻAuhea ʻoukou e nā mamo aloha ʻāina, nā pouhana koʻokoʻo o ka lāhui. He moʻolelo pōkole nō kēia no ke kilo ʻana i ka ʻāina i kēia wā e laha ai ka maʻi ahulau, ka wā hoʻi e kākaʻikahi ai ka poʻe mākaʻikaʻi. Eia ka nīnau: he aha nā hanana kikoʻī a ke kaiāulu e ʻike nei ma kēia wā ʻeʻehia? I ka mahina ʻo Malaki i kēia makahiki o 2020, ua pae maila ka maʻi ahulau ʻo COVID-19 i Hawaiʻi nei. Ma muli hoʻi o kēia maʻi, ua hoʻokū ʻia ke kipa ʻana mai o nā malihini, pani ʻia nā ʻoihana like ʻole, a pāpā ʻia ka lehulehu, ʻaʻole e hele i nā pāka a me kahakai. A no ia mau kumu ke ʻike ʻia nei ma Hawaiʻi ka ulu hou ʻana o ka ʻāina a me ke kai, ma o ka nui iʻa, ka limu, a me ka polapola ʻana o nā wahi i pā nui i nā malihini. Ma Waimānalo, ua kilo ka hui limu i ka ulu a nui ʻana o ka Līpoa. A wahi a ua mau kupa nei, ʻaʻole loa i ʻike ʻia kēia ʻano ulu ʻana aʻe o ka limu no iwakālua mau makahiki a ʻoi paha. Ma kahi huna e luʻu pinepine ai ʻo ʻAnakala Wally Ito, ua ʻike ʻo ia i nā puhi he nui e kiaʻi ana i nā pū koʻa. He loea limu ʻo ʻAnakala Wally no Kalihi, Oʻahu, a ʻī maila ʻo ia no kēia ʻikena, he hōʻailona ia no ke kaiaola uluwehi. Akā, he aha ke kumu o kēia uluwehi hou ʻana o ke kai, me ka ikaika a me ka ʻāwīwī? Pili paha i ka wā hoʻomaha me ka ʻole o ka lehulehu malihini e mākaʻikaʻi ana i Hawaiʻi nei. ʻO ka mea maʻamau ke kipa mai ka malihini, ʻaʻole nui ko lākou hōʻihi i ka ʻāina a me ka moʻomeheu Hawaiʻi. Ke hele lākou i kahakai, hamohamo nui ʻia ka ʻaila pale lā, a he ʻaila ia i hoʻokuakea ʻia ai ke koʻa. I ka makahiki 2015, ua ʻohi ʻia ka ʻikepili e ka Department of Land and Resources (DLNR), a wahi āna ma kahi o ka iwakālua a i ke kanahā pakeneka o nā koʻa ma Hawaiʻi nei, ua kuakea. No laila, ma Iune i hālāwai pū ai kekahi mau lālā kaiāulu mai ʻō a ʻō o ka pae ʻāina a me ka hui ʻo Kuaʻāina Ulu ʻAuamo (KUA), e kamaʻilio no nā hanana a mākou e kilo nei ma ko mākou mau ʻāina ponoʻī. He hui ʻauhau ʻole ʻo KUA i hoʻokumu ʻia i ka makahiki 2003. Kākoʻo lākou i nā hui aloha ʻāina o ka pae ʻāina nei ma o ka hoʻolālā a alakaʻi ʻana i kekahi mau hālāwai like ʻole me he kuamoʻo lā. He mau hālāwai ia no ke kākoʻo ʻana i nā ʻahahui, a loaʻa nā mea e pono ai, ʻo ka hoʻoulu kālā ʻoe, ka ʻohi ʻikepili ʻoe, ka hoʻohanohano kaiāulu ʻoe, a ia mea aku nō. Ua hoʻomaka mua wau i ke kōkua ʻana i kēia hui iaʻu ma ke kula kiʻekiʻe no ka ʻimi ʻana i mau ala e kō ai ke aloha ʻāina. A i kēlā kauwela i hala iho nei, ua hoʻoholo ʻia e kēia hui ka hoʻokumu ʻana i kekahi ana manaʻo ma ka punaewele i mea e palapala ai i kēia mau kilo aʻo, a i mea hoʻi e ana ai i ka polapola maikaʻi o ka ʻāina. Ua hoʻomaka kēia ana manaʻo i ka lā mua o Iulai a e kū ana ma Nowemapa. I ka hopena, e ʻohi ana ʻo KUA i ka ʻikepili mai nā kaiāulu. Eia au ka mea kākau ke paipai nei iā ʻoukou e kilo aku i ko ʻoukou mau ʻāina a e palapala mai i nā mea āu e ʻike ai i loko o ke ana manaʻo ma kēia loulou: Ke Ana Manaʻo Kilo . ʻO kēia ʻike, e lawe ʻia aku ana i ka ʻaha ʻōlelo o ke aupuni mokuʻāina a e paio no ka hoʻokumu ʻana i palapala a ka malihini e hoʻopihapiha ai ke kipa mai. He hoʻohiki kēia e hōʻihi, a e mālama i ko kākou ʻāina i ko lākou wā e noho ana ma ʻaneʻi. Ua hoʻokumu ʻē ʻia kēia ʻano palapala hoʻohiki ma Palau, a ua ʻike ʻia ka hopena: he kaiaola maikaʻi no ke koʻa. Ua ahuwale ke ola maikaʻi a me ka momona o ka ʻāina ke pā nui ʻole ʻia e kānaka. Kākoʻo piha ʻia kēia manaʻo e ka ʻikepili i ʻike ʻē ʻia ma kēia wā maʻi ahulau. He hoʻāʻo kēia palapala hoʻohiki e koiʻi i ke kaukaʻi ʻana ma luna o nā malihini no ka hoʻokele waiwai. Ua lawa ka hoʻohaumia ʻana iā Papahānaumoku no ka hoʻonui ʻana i ka puʻu kālā o ke aupuni. Ua oki. E mālama kākou i ke ea o ka ʻāina, ko kākou aliʻi hoʻi. He kauā wale nō kākou. © Kalehuakea Kelling 2020 na Kalehuakea Kelling ko mua ko hope

< hoʻi hope He Hawaiʻi ʻOe Noah Ellis 31 Malaki 2022 ʻAuhea ʻoukou e nā keiki neʻepapa, nā mamo a Hāloa, nā kalo kanu o ka ʻāina, mai ka puka ʻana a ka lā i Haʻehaʻe a hiki i kona welo ʻana i ka mole ʻolu o Lehua, a me nā kānaka Hawaiʻi a puni ka honua, ʻanoʻai ka welina o ke aloha. I kēia manawa, aia kekahi mau kānaka e noho nei me ka manaʻo, ʻaʻole paha lākou he Hawaiʻi maoli. Pēlā paha kekahi mau kānaka ma muli o ko lākou nele ʻana i ka ʻike Hawaiʻi a me ka ʻōlelo Hawaiʻi, a i ʻole no ko lākou hoʻokaʻawale ʻia ʻana paha mai ka moʻomeheu Hawaiʻi aku. He mea hoʻomanaʻo kēia, ua lawa ʻoe. ʻO ka wehewehena nōhie, ʻo ka moʻokūʻauhau ka mea e Hawaiʻi ai ke kanaka, no laila, inā he koko Hawaiʻi kou, he Hawaiʻi nō ʻoe. Akā, i koʻu manaʻo, aia ka pono ʻo ka hoʻokō ʻana o ka Hawaiʻi i ka loina o kona mau kūpuna. ʻO ia hoʻi ka mālama ʻana i ka poʻe a puni kākou, a me ka pili ʻana me ka ʻāina hānau o kākou, a me ka mālama ʻana i ka ʻāina no kākou a no kā kākou mau mamo. I kēia lā, alakaʻi ʻia ka nohona e nā lāhui nui o ke ao, e laʻa ʻo ʻAmelika, no laila hele a paʻakikī ka ʻike ʻana i ka mea pono. He paio kēia noʻu. Ua hānai ʻia au i kekahi ʻohana me ka ʻike liʻiliʻi o ka ʻike Hawaiʻi. He ʻike Hawaiʻi paha ko lākou, ʻaʻole naʻe lākou i hāʻawi mai iaʻu. Ua hele au i kekahi kula Kalikiano kahi i nui ʻole ai ke aʻo ʻana i ka moʻomeheu Hawaiʻi. I ka hopena, ua aʻo au naʻu nō ke koho e ʻimi i kaʻu mea e aʻo mai ai. Naʻu e koho e aʻo i ka ʻōlelo Hawaiʻi, a e komo i nā papa e aʻo mai ana i ka moʻomeheu Hawaiʻi. Pēlā koʻu hiki ʻana i kēia pae i kēia lā—ua koho au e hahai i ke ala o ke aʻo ʻana mai i ka ʻōlelo Hawaiʻi a me ka ʻike Hawaiʻi. Ua piʻi nō au ma kēia pae, akā ʻaʻole i pau ka ʻike iaʻu, a ke hoʻomau aʻe nei nō i ke aʻo. E kuʻu hoa heluhelu, e aʻo mai paha ʻoe mai kaʻu moʻolelo. Inā manaʻo ʻoe, “ʻAʻole au he Hawaiʻi maoli,” e ahonui, a e ʻimi i kahi manawa kūpono e ʻapo ai i kou moʻomeheu Hawaiʻi. Inā pili kou moʻokūʻauhau i ka ʻāina nei, he Hawaiʻi ʻoe. Akā, e hoʻomau i ke aʻo ʻana mai i ka loina a nā kūpuna, ka ʻōlelo Hawaiʻi, ka ʻike Hawaiʻi, a me nā mea āpau āu e aʻo mai ai. He poʻi na kai uli, kai koʻo, ʻaʻohe hina pūkoʻa. ʻO ʻoe ka pūkoʻa, e kū ma loko o kou kai uli a me ke kai koʻo. Mai hopohopo, ua lawa ʻoe a e ʻapo wale i ka mea āu i manaʻo ai he pono. © Noah Ellis 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Pūʻā Kōlea Keleka Falces 5 ʻOkakopa 2023 Eia mai kākou ma kahi o ʻekolu makahiki ma hope o ka pae mua ʻana mai o ka maʻi Kolona i ke one o Hawaiʻi nei. Ua ʻō ʻia ka hapanui o ka lehulehu i ka lāʻau koʻokoʻo, a e manaʻo ʻia paha, ua pau ka maʻi ahulau. Eia naʻe, i kēlā mahina aku nei i piʻi māhuahua aʻela ka nui o ka poʻe i loaʻa i ka maʻi Kolona. Wahi a nā kauka o kēia au nei, ʻo ka lāʻau koʻokoʻo, ʻaʻole ia he mea e hoʻēmi ai i ka nui o ka poʻe i loaʻa i ka maʻi. He mea ia e palekana ai kou ola ke loaʻa i ka maʻi. ʻO ka nīnau hoʻi, pehea lā e pau ai kēia maʻi? Ma muli o ka hoʻi ʻana mai o nā haumāna he nui i Mānoa, e hiki koke mai ana paha ka wā e laha hou mai ai ka maʻi. ‘O ka makahiki 1881 ka makahiki i hoʻomaka mai ai ko ka Mōʻī Kalākaua huakaʻi ʻana i nā aupuni like ʻole. I kona wā i haʻalele mai ai, ua lilo kona kuleana, ʻo ka noho aliʻi hoʻi, i kona kaikuahine iā Liliʻuokalani. Ma ia makahiki like, ua kuʻi mai ka lono no ka laha ʻana o ka maʻi Hepela ma Honolulu. ʻAʻohe i ʻemo, hoʻoholo ʻia maila e Liliʻuokalani ka wā hoʻomalu maʻi, i mea e lele ʻole aku ai ka maʻi mai laila a puni ka paeʻāina. Eia mai nā kānāwai āna i hoʻokumu mai ai: (1) Pāpā ʻia ka holo ʻana o nā moku ma waena o nā mokupuni. (2) Hoʻokaʻawale koke ʻia ka poʻe i loaʻa i ka maʻi. (3) Pāpā pū ʻia nō hoʻi ke kau ʻana i ka moku. (4) Hoʻokahua ʻia nā kiaʻi ma nā wahi like ʻole i mea e ʻike leʻa ʻia ai ka mālama ʻia ʻana o ia mau kānāwai. He keu ke akamai o ka Mōʻī Liliʻuokalani. I ia wā o ka lele ʻana o ka maʻi Hepela, ʻaʻohe wahi lāʻau koʻokoʻo. Eia naʻe, ma muli o kona alakaʻi pono ʻana i ke aupuni ma ia wā, ʻo ia ke kumu i pau koke ai ka wā hoʻomalu maʻi, he ʻelima mahina wale iho nō. Ua ʻike leʻa ʻia paha e Liliʻuokalani ke koʻikoʻi o ka mālama pono ʻana i ke ola kino. ʻAʻole paha kēia he mea e pūʻiwa mai ai ka manaʻo, no ka mea ʻaʻole o kana mai ka maʻa o ka poʻe Hawaiʻi i ka weliweli o nā maʻi like ʻole. ʻO ia hoʻi ke kumu i hala nui ai ka poʻe Hawaiʻi ma ia wā. ʻO kēia au nei naʻe, ʻaʻohe wahi mea e like ai. Ua kau nui hoʻi ka noʻonoʻo o nā alakaʻi o ka Mokuʻāina o Hawaiʻi i ke kālā. ʻO ia ke kumu e mau nei ka holo ʻana o ka maʻi Kolona i Hawaiʻi nei. I ka wā i laha ai ka maʻi Hepela i Honolulu, ua pāpā ʻia ke kau ʻana i ka moku me ka pāpā pū ʻia nō hoʻi o ka holo moku ʻana. ʻAʻohe wahi kanaka e huakaʻi ana ma waena o nā mokupuni ma ia wā. ʻO ia ke kānāwai i hoʻoholo ʻia e Liliʻuokalani. Eia naʻe, i ka makahiki 2020, ka makamua hoʻi o ka wā hoʻomalu maʻi, ua ʻae ʻia ka huakaʻi ʻana o nā malihini i Hawaiʻi, i loko nō o ka laha ʻana o ka maʻi Kolona. Ma ia wā hoʻi, ua piʻi aʻela ka nui o ka poʻe i loaʻa i ka maʻi he 100 a ʻoi i kēlā me kēia lā. Eia naʻe, wahi a ke Kiaʻāina ʻo David Ige, ʻaʻohe mea e hopohopo ai a ua hiki nō i nā malihini ke kipa mai i Hawaiʻi. ʻO kaʻu e kau leo nui ai i ke aupuni o nei wā, mai pūʻā i nā wahi kōlea ʻoiai i wī maila kāu mau keiki ponoʻī, nā ʻōiwi hoʻi o nā ʻāina mai ka lā puka i Haʻehaʻe a i kona welo ʻana i Lehua, nā kama hoʻi nona ka ʻāina i kanu ʻia ai nā iwi o ko lākou mau kūpuna, nā ʻiwa hoʻi nāna e kīkaha mau aku ana i ke alo o ka makani kūpikipikiʻō, nā ʻaʻaliʻi hoʻi e mau nei i ka ehuehu. Hiki maila kēia mau kōlea a haʻalele koke maila iā Hawaiʻi no ko lākou one hānau. ʻO mākou, nā Hawaiʻi, ʻaʻohe wahi e hoʻi aku ai. Pehea lā e momona ai ua mau kōlea nei a pōloli hoʻi nā ʻōiwi i ko mākou kulāiwi? ʻO ia ke ʻano o ka Mokuʻāina. He hōʻike kēia, e ka makamaka heluhelu, no ke ʻano o kāna hana i ka wā e hiki mai ai kahi maʻi hou. E kālele ʻia aku ana ko haʻi pono ma mua o nā kama o nei ʻāina. ʻAʻole ka maʻi Kolona ʻo ka maʻi hope loa e hōʻea mai i Hawaiʻi nei. E hiki mai ana nō ka wā e laha hou aku ai kahi maʻi ʻē. He leo hoʻomanaʻo kēia i nā wahi kumakaia e noho aliʻi nei ma kēia aupuni: ʻike maka ʻia e mākou kou mālama mau ʻana i ua mau wahi malihini nei me ke kāpae pū ʻia ʻana o nā Hawaiʻi ma ka ʻaoʻao, i mea hoʻi e loaʻa ai ka waiwai iā ʻoukou. Eia naʻe, ʻo nā ʻōiwi hoʻi ka mea e lupalupa ai ka ʻāina. Ke pau mākou, ʻaʻohe wahi mea e momona ai kāu mau kōlea. Na lākou hoʻi e hoʻopulapula hou mai i ka ʻāina? ‘Aʻole paha. © Keleka Falces 2023 #olakino #kanaka #keaopolitika ko mua ko hope

< hoʻi hope Hui Mālama i ke Ala ʻŪlili Kanikapila Chong 15 ʻOkakopa 2021 I kēia wā o ka ʻoihana haole, e ʻimi ana kākou i kahi hoʻopā ʻole ʻia e nā halekuʻi a hoʻi i ka hana kahiko e like me ka wā o ko kākou mau kūpuna. Ma Paʻauilo Hawaiʻi i ka ʻili ʻo Koholālele, aia kekahi hui ke hoʻomau nei i ka hana a ko kākou poʻe kūpuna ʻo ia hoʻi ka hana mālama ʻāina. Ua kapa ʻia lākou ʻo Hui Mālama I Ke Ala ʻŪlili a he aloha ʻāina maoli nō lākou. I nā makahiki 1990 i kanu ai ke kula ʻo Kamehameha i nā kumu lāʻau palepiwa ma nā ʻeka he 12,700 me ka manaʻolana e lilo kēia mau kumu lāʻau i wahie no ka hoʻoholo ʻana i kekahi hale hoʻolako uila ma Hilo. I ia wā ua kūʻē ai ka poʻe o Hilo i kēia hale hoʻolako uila. No laila ʻaʻole i kūkulu ʻia. Akā aia nō ia mau kumu lāʻau ke ola mau nei i kēia lā. ʻAʻole e hoʻolako nā kumu lāʻau palepiwa i ka meaʻai, he malu wale nō a ma mua o kēia mau kumu lāʻau palepiwa, he ʻano paʻakikī ka ulu ʻana o nā me mea kanu ʻē aʻe. Ma mua o ka hoʻomaka ʻana o kēia ka hui waiwai ʻo HuiMAU, ua noiʻi ka ʻohana Kailiehu e pili ana i ko lākou ʻohana a loaʻa iā lākou kekahi ʻāina i Paʻauilo. ʻO kēia ko lākou ʻāina Kuleana mai ko lākou mau kūpuna mai. Ma hope o ka loaʻa ʻana o kēia ʻāina iā lākou, hoʻoholo manaʻo ihola lākou e mālama i kēia ʻāina a e hoʻihoʻi aku i ke ʻano e like me ka ʻāina ma mua o ka hōʻea ʻana o nā mikioneli. Ua hoʻomaka ʻia kēia hui e ka ʻohana Kailiehu a me Noʻeau Peralto, ke kāne a kekahi wahine o ua ʻohana nei, a Haley Kailiehu. A e like me ka ulu ʻana o ka mea kanu, pēlā kēia hui waiwai lua ʻole. Hoʻomaka ʻia akula ʻo HuiMAU i ka makahiki 2015. A ʻo ka pahuhopu nui o kēia hui, ʻo ia hoʻi ka mālama ʻana i keia ʻāina kupuna. I ia wā, mau nō nā kumu lāʻau palepiwa i kanu ʻia i nā ʻeka he 12,700 ma loko o nā ʻeka he 30,000 i loaʻa i ke kula ʻo Kamehameha, no laila ʻo ka hana mua ka huki ʻana i ua mau kumu lāʻau nei. No nā makahiki lōʻihi he ʻelima i hala, ua huki ʻia nā kumulāʻau a hōʻola hou ʻia nā mea kanu Hawaiʻi. Ma hope o ia mau makahiki ʻelima, ua kū mai kekahi ʻoihana kua lāʻau nāna e huki i nā kumu lāʻau a hāʻawi aku. Hoʻomau lākou e kanu a mālama i kēia ʻāina a hānai i ke kaiāulu o Paʻauilo. I kēlā makahiki aku nei ua hele a laha ka maʻi ahulau COVID-19, no laila ua ʻano paʻakikī ka hana ʻana a me ke kūʻai ʻana i ka meaʻai. Akā, ke hāʻawi manuahi aku nei kēia hui i nā ʻeke meaʻai i piha i ka mea ʻai i hoʻoulu ʻia i ke kaiāulu o Paʻauilo me nā mea kanu i ulu ma Koholālele. ʻO kēia ʻano hui waiwai lua ʻole ka mea nāna e alakaʻi iā kākou i kekahi nohona kūʻokoʻa. E kākoʻo kākou iā lākou a e kaukaʻi ʻole i ka poʻe ʻē aʻe no waho mai. Ua mālama ko kākou mau kūpuna i ka ʻāina a no ia kumu, mālama ka ʻāina i ko kākou mau kūpuna. E pili pū kākou i ka hana a kākoʻo i kēia mau Aloha ʻĀina e hoʻi i ka piko. ​© Kanikapila Chong 2021 na Kanikapila Chong ko mua ko hope

< hoʻi hope He Hawaiʻi ʻUala Kahiki Lokalia Roldan 1 ʻOkakopa 2022 Nīnau ʻia ke kanaka Hawaiʻi, “No hea mai ʻoe? I hea kou ʻāina hānau?” Pane aku nō me ka haʻaheo, “No Hawaiʻi mai au, ʻo ia koʻu kulāiwi.” No nā hanauna he nui i kaʻa hope mai, ua piʻi aʻela ka uku o ka noho ʻana a me ka hoʻolako ʻana i ka hale ma Hawaiʻi. Nui hoʻi nā puʻu i kū ma mua o ka poʻe Hawaiʻi e ālai ana i ka mālama ʻana iā lākou iho me ka ʻohana, no laila, ua haʻalele kekahi mau kānaka Hawaiʻi i ko kākou ʻāina hānau no ka pono hoʻi o ko lākou ʻohana ke loaʻa kekahi kūlana hana maikaʻi, a hale paha. Ua ʻike ʻia nō ka makemake o ka poʻe Hawaiʻi e noho ma ka ʻāina kaulana i ka piliwaiwai, ka ʻāina i kapa hewa ʻia ʻo ka Moku ʻEiwa, a ʻo ka ʻāina hoʻi i hānai ʻia ai au, ʻo Las Vegas, Newaka. Nui ka poʻe Hawaiʻi e noho ana ma ua ʻāina ʻē lā, a ʻo ia nō kekahi kumu o ka ʻoluʻolu o ka nohona ma laila. Eia nō naʻe, he lua ʻole ka ʻoluʻolu o ka nohona ma ka ʻāina i hānau ʻia ai kākou. Akā, no ka ʻuʻuku o ka uku, me ka pipiʻi o ka nohona i ʻaneʻi, pau ka hoi e hoʻi hou mai. Eia kā, pipiʻi hoʻi ka uku no ka nohona ma Las Vegas. Ua paʻi ʻia ma kekahi kahua pūnaewele nūhou ʻo KSNV News3, ʻo kekahi pahuhopu nui o ka hanauna i hānau ʻia ma waena o nā makahiki 1980-1990 ma Las Vegas, ʻo ia nō ke kūʻai ʻana i ko lākou hale ponoʻī. A no ia kumu, ʻaʻole nō lawa nā hale no kēlā me kēia ʻohana, ʻo ka piʻi aʻela nō ia o ka uku hoʻolimalima he 25% mai ka wā ma mua o ka maʻi ahulau. ʻAkahi nō a piʻi hou ke kumu kūʻai he $1,800 a ʻoi iki no kekahi hale nona nā lumi ʻelua. I ka makahiki 2019, he $1,461 wale nō ka uku hoʻolimalima. Eia hoʻi, ke neʻe nei ka poʻe mai Kaleponi mai i Las Vegas, ʻo ia nō kekahi kumu o ka piʻina o ka uku. A ʻo ka meaʻai, ua lohe ʻia hoʻi, he $22 no 60 mau hua moa ma ka hale kūʻai o ko Sam hui, a nele lākou i ka laiki ʻole! Pehea lā lākou e ola ai?! ʻO nā hale ma Hawaiʻi, ʻo ia mau nō ka pipiʻi. Uku ʻia ka $2,705 no kekahi keʻena nohonaʻuʻuku ma Honolulu. A ʻo kekahi hale nona nā lumi ʻelua ma Honolulu, he $4,940 pā mahina. Auē ka pipiʻi ē! Akā, i Kakaʻako me Pālama, ʻo kekahi mau hale nona ka lumi hoʻokahi, he $1,295 ka ʻawelike o ka uku hoʻolimalima. ʻO kēia mau mea i wehewehe ʻia ma luna aʻe nei, emi kekahi mau mea ma ka ʻāina haole, a emi hoʻi kekahi mau mea ma Hawaiʻi. ʻO ke poʻomanaʻo i kau ʻia ma luna aʻe nei, he ʻōlelo noʻeau no ka mahalo ʻole ʻana a me ka maopopo ʻole ʻana paha o ke kanaka ʻōiwi i ka ʻike Hawaiʻi. ʻOiai, he ālaina nō ke kālā no ka hoʻi hou ʻana i ka ʻāina hānau, paʻakikī ka hoʻonaʻauao ʻana i ka ʻike Hawaiʻi a me ka ʻōlelo Hawaiʻi paha o nā kānaka Hawaiʻi e noho ana i kahi ʻē. Pēia pū hoʻi me ka hoʻopili ʻana i kēia pae ʻāina o Hawaiʻi ma ke ʻano he kamaʻāina. Like ʻole ka Hawaiʻi i kēia au e neʻe nei a manaʻo ʻia, ʻaʻole nō lawa ko kākou ʻano Hawaiʻi. Akā inā hele ʻoe a kamaʻāina me nā kūpuna o ke au kahiko ma o ke mele a ka moʻolelo paha, e pā ana nō ka naʻau i ke aloha palena ʻole o lākou i ka lāhui Hawaiʻi me ko kākou ʻāina, a e ʻike ʻia ana nō ua lawa maikaʻi kou ʻano he Hawaiʻi. Noʻu iho, ua ʻike ʻia nō ka waiwai o kā kākou ʻōlelo Makuahine me ka moʻolelo o ke au i hala, no ka mea ʻo ia nō ka hōʻoiaʻiʻo i ko kākou pilina me kēia ʻāina, ʻo ka ʻāina hānau hoʻi o ko kākou mau/poʻe kūpuna. Ma o ka ʻōlelo, ua hiki iā kākou ke nānā a kālailai i ke kuanaʻike Hawaiʻi, me he mea lā he makaaniani ia e nānā aku ai i ke au i hala. I ka nānā ʻana i ka wā ma mua, he kōkua ia no ka wā ma hope. A inā ʻaʻole na kākou i ʻike iā kākou iho, na wai lā ia? No laila e kuʻu iwi ē, ka ʻohana hoʻi e noho ana ma kahi mamao, e nunenune paha ʻoukou i ka waiwai o ka nohona ma Hawaiʻi me ka waiwai a waiwai ʻole paha o ka nohona ma ka ʻāina ʻē. E hoʻomanaʻo paha i kēia ʻōlelo, he Hawaiʻi ʻuala kahiki, ʻaʻole kēia he hoʻāhewa i ka ʻike ʻole, he hoʻāhewa paha i ka nānā ʻole me ka mahalo ʻole. ʻAʻohe mea e hilahila ai i ka ʻike ʻole, no ka mea, he mau haumāna kākou āpau e aʻo hou ana i ka ʻike Hawaiʻi. ʻO ka nui o kākou, hoʻomaka ʻia ke aʻo ʻana i ka wā mākua. ʻO ka mea nui, i ola mau ai ko kākou ʻike me ka mauli Hawaiʻi i loko o kākou, he pono nō ka hoʻonaʻauao mau ʻana ma kou wahi e noho ana. He pono ia no kākou i kēia au, he pono ia no ka hanauna e hiki mai ana, a he pono ia no nā kūpuna i hala, ka poʻe hoʻi i hoʻokaumaha ʻia. © Lokalia Roldan 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Hoʻi i ka Wai o ka Puna, He Pūnāwai ke Kupuna (hoʻomau ʻia) Kahanu Giron 30 Ianuali 2022 I kēlā pukana aku nei, ua kākau au e pili ana i ka like o koʻu poʻe kūpunawahine a me ke kupunahine ʻo Moʻoinanea i ka moʻolelo o ʻAukelenuiaʻĪkū. A ua hoʻomaka iki ʻia ke kūkākūkā e pili ana i koʻu kupunahine ʻo Loraine. I kēia pukana nei, e wehewehe au i ka like o koʻu kupunahine a me ke kupunahine ʻo Moʻoinanea i ka moʻolelo o Keaomelemele, a me ka like o koʻu kupunahine ʻo Kūlia a me ke kupunahine ʻo Kamaunuaniho i ka moʻolelo o Kamapuaʻa. A e wehewehe au i ka waiwai o nā kūpuna, he pūnāwai hoʻi lākou, he pūnāwai no ke aloha, ka mana, a me ka ʻike, a na kākou e hoʻohanohano a e mālama i nā kūpuna a me nā mea a lākou i hāʻawi mai ai. He pūnāwai koʻu kupunawahine no ke aloha a me ke alakaʻi. ʻO Loraine kona inoa. Ua hoʻolako ʻo ia i nā mea e pono ai kāna mau moʻopuna. I ke kūlana ʻohana, aia koʻu kupunahine i ke kūlana kiʻekiʻe loa, me he lā, ʻo ia ke poʻo o ka ʻohana. Hoʻomaopopo au i ka moʻolelo o Keaomelemele. I ia moʻolelo, ʻo Moʻoinanea ke kupunahine o Keaomelemele. ʻO Moʻoinanea nō kai hoʻolako i nā mea e pono ai kona ʻohana. I ʻōʻili mai kahi pilikia, na Moʻoinanea no e kōkua ā pau ia pilikia, pēlā e ola ai ka ʻohana. I ka makemake ʻia ʻana o kekahi mau mea, ʻo Moʻoinanea nō kai nīnau ʻia. Penei aʻe: He moʻopuna ʻo Paliuli na Moʻoinanea, a i ka wā i haʻalele ai kāna kāne iā ia no Poliʻahu, ua ʻike ʻo Keaomelemele i kēia a ua makemake e kōkua i kona kaikuaʻana. No laila, noi akula ʻo ia iā Moʻoinanea i ka hoʻokuʻu ʻana iā ia e hele mai i Hawaiʻi nei, a ua ʻae, me ka hāʻawi ʻana o Moʻoinanea i kona mana iā Keaomelemele i hiki ai iā ia ke huli aku i ke kāne a ke kaikuaʻana i uka lilo o Maunakea. I kekahi māhele aʻe o kēia moʻolelo, makemake nā keiki i ka paʻa male. Maopopo ke kūlana o Moʻoinanea, a no ia kumu i noi aku ai nā keiki iā ia i ka ʻāpono ʻana mai i ka male paʻa, a ʻo kona ʻae akula nō ia. ʻO ke kupunahine nō ka pūnāwai o ka ʻike e pono ai ka ʻohana, a e hoʻopau ai i nā pilikia i kupu maila. ʻO ko kākou kuleana, ʻo ia nō ka mālama ʻana i nā kūpunahine a me nā ʻike i hāʻawi ʻia mai. I koʻu hānai ʻia ʻana, he mea nui ke mele i koʻu ʻohana. He mea pono ke mele i ko mākou manaʻo. ʻO koʻu kupunahine, ma ka ʻaoʻao o koʻu pāpā, ʻo ia ka mea hoʻokani pila. I koʻu wā makua, ʻaʻole i hīmeni pinepine koʻu kupunahine. Akā i koʻu wā kamaliʻi, ua hoʻokani ʻo ia i ka ʻukulele a hīmeni mai nō hoʻi. Ua hoʻokani ʻo ia i nā mele ʻo Tūtū E, My Hawaiian Souvenirs, a me Chantilly Lace. I kāna mele ʻana, ua loli paha ke ʻano o ka lumi, hele ā mālie. Ua nanea nā pepeiao i ka leo o kuʻu kupunahine. Hoʻomaopopo au i ka moʻolelo o Kamapuaʻa. I ia moʻolelo, ʻo kona kupunahine ʻo Kamaunuaniho kai kōkua iā Kamapuaʻa. I ka hāpai ʻia ʻana o kona leo oli, kau ihola ka mana ma luna o ka moʻopuna. I ka hānau ʻia ʻana o Kamapuaʻa, oli ʻo Kamaunuaniho i ke mele inoa o Kamapuaʻa, a ʻo ka huʻe aʻela nō ia o nā kinolau ona, a pēlā i hāʻawi ʻia ai ʻo Kamapuaʻa i kona ʻano ikaika lua ʻole e Kamaunuaniho. I kekahi māhele aʻe o ia moʻolelo, kolohe nō ʻo Kamapuaʻa. ʻAi ihola ʻo ia i nā moa i hoʻokapu ʻia no ke aliʻi, no Olopana. Kauoha ʻo Olopana i kāna poʻe e hopu i ka puaʻa. A hoʻopaʻa ka poʻe iā Kamapuaʻa i ka ʻauamo. Hopohopo loa ke kaikuaʻana o Kamapuaʻa, akā oli ʻo Kamaunuaniho i ke mele inoa o Kamapuaʻa. Ua hoʻomana ʻia ʻo Kamapuaʻa a haki nō ka ʻaha i paʻa ai ʻo ia! Pakele nō ʻo Kamapuaʻa! I kekahi māhele aʻe, huhū ʻo Olopana a no ia kumu ʻo ke kaua ʻana me Kamapuaʻa kai makemake ʻia. Hopu hou ʻia ʻo ia a hou ʻia. Make kēia puaʻa. Kahe ke koko. Akā kāhea ʻo Kamaunuaniho i ke mele inoa o Kamapuaʻa, a ola hou ʻo ia! Hoʻāla ʻia ua puaʻa nei. Hoʻopau ʻo ia i nā kānaka a ʻOlopana. “Ua hū ka puaʻa e–.” Eo iā Kamapuaʻa. Ma muli o ke kāhea ʻana, ke oli ʻana o Kamaunuaniho i kāna puaʻa liʻiliʻi, hoʻomana ʻia ʻo ua puaʻa nei a eo iā ia nā pilikia. He pūnāwai ko māua mau kūpunahine no ke mele a ma o ke mele ʻana, hoʻomana ʻia nā moʻopuna. No kākou ke kuleana e mālama ai i ko kākou poʻe kūpunahine a me nā leo o lākou e hoʻoikaika ana iā kākou. E ka mea heluhelu, he pūnāwai nā kūpunahine no ke aloha, ka ʻike, a me ka mana. He mea waiwai nō nā kūpuna ā pau. He pūnāwai nō hoʻi. He kuleana ko kākou ʻo ka mālama ʻana i nā kūpuna a me nā mea a lākou i hoʻoili ai iā kākou. I ka mālama ʻana, e kahe mau ka wai a ola nā pulapula. ​© Kahanu Giron 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Nā ʻIole Nahu ʻAipono! Keolamaupono Sagario 1 Nowemapa 2022 I ke kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa nei, he mau kānaka e hōʻiole nei i nā pono o ke kula a me nā haumāna. He aha ia mea ʻo ka hōʻiole ʻana? ʻO ka hōʻiole ʻana, ʻo ia nō ka ʻaihue ʻana o ke kanaka i nā mea pono waiwai a kekahi kanaka ʻē aʻe. Ma ke kulanui o Mānoa, ke hōʻiole ʻia nei nā ʻano mea like ʻole, ʻo ka mopeka kekahi, ʻo ka paikikala kekahi, ʻo ke kaʻa kekahi, ʻo ke ʻeke kula kekahi, a pēlā wale aku. ʻO nā mea a pau i ʻike ʻia, ʻo ia kekahi o nā pono a ka ʻiole i ʻai ai. Pehea lā ke ʻano o nā kānaka i ʻaihue i nā pono a kekahi? Pehea lā ka naʻau o ke kanaka nāna ia waiwai i ʻaihue ʻia? Minamina hoʻi kēia hanaʻino a kekahi i kekahi. Ma muli o ka nahu ʻana o nā ʻiole i ka ʻai a haʻi, aia ka pono ʻo ke akahele o nā haumāna o ke kulanui me ke kiaʻi pono i kā lākou mau waiwai i ʻole e ʻaihue ʻia e nā ʻiole. Wahi a kekahi haumāna o ka hale noho haumāna ʻo Laulima, ʻaʻole loa ʻo ia e waiho wale i kāna ʻeke me ka nānā ʻole ʻana i ka palekana o kona wahi. Eia hoʻi, he mau hana hou aku e hoʻomākaukau ai i mea e palekana ai nā pono. ʻO ka DPS (Department of Public Safety) ke keʻena ma ke kulanui nāna e pale a e mālama i nā lālā o ke kulanui. Wahi a lākou, eia kekahi mau hana e hana ai no ka pale ʻana i nā mea āu e minamina ai. ʻO ka mua, mai waiho i nā pono waiwai ma kahi ʻē aku. Inā pono e haʻalele, e lawe i nā mea a pau me ʻoe. ʻO ke ʻeke, ʻo ke kelepona, ʻo ke ʻeke kālā, a pēlā wale aku. Inā waiho ʻia kēia mau waiwai i kahi ʻē, e piʻi ana ka manawa e ʻai ai ka ʻiole a māʻona ka ʻōpū. Eia nō ka ʻoiaʻiʻo, i kekahi manawa he pono ka hele ʻana i ka lua a i ʻole ʻike paha i kekahi hoa, a ulu aʻe ka noʻonoʻo “He ʻelua minuke wale nō!” Akā nō naʻe, pono nō e makaʻala i ka hana. Mai waiho i nā pono waiwai ma kahi ʻē. Pēlā pū me ke kaʻa, ka mopeka, a me nā mea huila ʻē aʻe. Manaʻo paha kākou ua palekana ke kaʻa ʻoiai kiaʻi ʻia e nā mākaʻi o ke kulanui. ʻAʻole kā! Hiki nō ke ʻapakau ʻia e kēia poʻe ʻiole, he wini hoʻi kau! No laila, e ʻimi kākou i haʻina. ʻO ka mua, a ʻo ke koʻikoʻi loa, mai waiho i ke kaʻa me ke kī i loko a ʻā mau ka ʻenekini. He alahula kēia o nā ʻiole e lawe ai a lilo ke kaʻa me ka maʻalahi loa. Auē no hoʻi ē! Inā paha he mopeka, e aho paha ke kūʻai ʻana i laka no ka mopeka. Aia he mau wahi ma ke kula nuie laka ai i ka mopeka , a no ka lilo ʻana o ka mopeka he punahele a nā haumāna e kūʻai ai, nui nā mopeka i ʻaihue ʻia i kēia makahiki. No laila, ʻumia ka hanu a e hoʻopaʻa i ke kaʻa i ka laka ʻia, i mea e mālama pono ʻia ai. Eia nō, ʻo kekahi mea kaulana o ka hōʻiole ʻana, he mau mea huila. ʻO ka papa huila a me ka paikikala kekahi o nā mea i kaulana loa i ka ʻaihue. Ma ka hale noho haumāna ʻo Gateway, ʻike ʻia kekahi o nā paikikala i ʻaihue ʻia. Waiho wale ʻia kekahi huila a i ʻole lawe ʻia ka huila a waiho wale ka iwi o ka paikikala. ʻOki kekahi i ka laka o ka paikikala i mea e lawe ʻia ai. Pehea lā e mālama ai i ka paikikala a me ka papa huila? ʻO ka papa huila, maʻalahi ka lawe ʻana i ka papa a kālele ma ka paia i kahi kokoke. ʻO ka paikikala, ʻo ka mea a kēia mea kākau i ʻike ai, ʻo ia ka lawe ʻana i ka paikikala i kahi kokoke loa i ka papa a me ka laka ʻana i kekahi mea e ʻoni ʻole. Inā hiki ʻole ke lawe i kahi kokoke loa, e aho paha ka laka ʻana i wahi i hiki ai i ka nui lehulehu ke ʻike i mea e hōʻole ai i ka ʻiʻini o ka ʻiole e ʻai. Minamina nō kākou i ka waiwai ponoʻī. Aia ka pono ʻo ka mālama a me ka pale ʻana i ua mau mea lā o pau i ka ʻiole. Eia nō ka haʻina, e ka mea heluhelu: e mālama pono i kāu mau mea, a he ʻole ka hopohopo ʻana. © Keolamaupono Sagario 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka Waiwai o ka Hoʻopaʻanaʻau Kamalei Krug 1 ʻOkakopa 2020 Mai kahiko loa mai, mai mua loa mai a mai kīnohi loa mai hoʻi. Mai ka wā mai i hānau ai ʻo Kumulipo lāua ʻo Pōʻele i ka pō, a mai ka wā mai i hānau ʻia ai ʻo Laʻilaʻi a hiki i kēia wā ʻānō, ua hoʻopaʻa ʻia ka ʻike i ka naʻau o ke kanaka. Pēlā i mau ai ke ola o ka ʻike mai kekahi hanauna a hiki mai i kekahi. Pēlā e hiki mau ai iā kākou ke hea aku i ko Kumulipo lāua ʻo Pōʻele mau inoa. Ua paʻa naʻau nā loina, nā moʻolelo, nā oli, a pēlā aku mai ka wā kamaliʻi mai. Ma ka moʻolelo o Kalapana, lanakila akula ia wahi keiki hoʻopāpā ma luna o Kalanialiʻiloa, a me nā loea hoʻopāpā ʻo Halepāiwi lāua ʻo Halepāniho i ka ua mea ʻo ka hoʻopaʻanaʻau. Ua paʻa nā ʻano ʻike hoʻopāpā like ʻole iā ia, ʻo ke mele ʻoe, nā wahi pana ʻoe, nā iʻa ʻoe, a pēlā aku. Ua hoʻomaka kona hoʻopaʻa ʻana i ka ʻike ma ka wā i hoʻomaka ai ʻo ia i ka ʻōlelo ʻana. Manaʻo kākou he kupaianaha ka nui o ka ʻike i paʻa iā ia, eia naʻe pēlā wale nō ka Hawaiʻi. Ma ka hoʻopaʻanaʻau ke ola o ka Hawaiʻi. Ma laila ke ola o nā inoa a me nā moʻolelo o nā lālā a pau o nā ʻohana a me ka lāhui. Ma ka holo ʻana o ka manawa, ua aʻo ʻia ke kākau, a ua hoʻokumu ʻia ka pūnaewele, nā lolouila, a me nā kelepona. I mea kēlā mau pono hana a pau e paʻa ai ka ʻike. Eia naʻe, ma muli o ka paʻa o ka ʻike i nā ʻenehana, ʻaʻole i paʻa iā kākou kānaka. He aha lā ka waiwai o ka hoʻopaʻanaʻau i kēia au? I kēia wā, he māhele nui ke kākau ʻana no ka hoʻopaʻa ʻana i ka ʻike Hawaiʻi. I ka wā i pāpā ʻia ai ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana ma nā kula, a me ka wā i hoʻohalahala nui ʻia ai nā kūpuna no ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana, ʻo ke kākau kekahi mea paʻahana i hoʻohana nui ʻia no ka hoʻōla ʻana i ka ʻike. Ua hoʻopaʻa ʻia ka ʻike a me nā moʻolelo ma nā nūpepa, a ma nā ʻano puke like ʻole. Nui nō koʻu mahalo i ke kākau no ka mea ʻo ke ala ia i ola mau ai ka ʻike ma hope o ka hoʻomāinoino ʻana mai o ka haole iā kākou a me kā kākou ʻōlelo. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, ʻaʻole pēlā i hoʻopaʻa ai nā kūpuna i ka ʻike. Ua kālele wale ʻia nō ke kākau i ia wā ʻoiai koi ʻia ka hoʻouna ʻana i nā keiki i ke kula aupuni. I ka hilihili ʻia ʻana hoʻi o nā pua Hawaiʻi ma nā kula, ua haʻalele akula nā mākua i ka naʻauao Hawaiʻi me ka huli hoʻi hou ʻole i hope i nā mea o ke au kahiko. I kēia manawa, ua huli hou ke au. Hānai hou ʻia nā keiki ma ka hale ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi. He ʻae ʻia nō ke aʻo ʻana i nā moʻolelo a me ka ʻike Hawaiʻi ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kula. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, mau nō ko kākou aʻo ʻana e like me ko ka haole. Puni kākou i ke kākau ʻana ma ka pepa, a me ke kikokiko ʻana ma ka ʻenehana. ʻAʻole nui ka ʻike i paʻa i ka naʻau o kākou ma muli o ka hiki ke loaʻa hou ka ʻike me ka ʻāwīwī. Inā poina kekahi māhele o ka moʻolelo o Kalapana, ʻo ka heluhelu wale ʻana nō i ka puke ka hana e loaʻa hou ai ka ʻike. Akā naʻe, ʻaʻohe kapukapu o ka ʻike ma ia ʻano. ʻAʻole pālama ʻia ka ʻike i ka naʻau, i ka puʻuwai aloha o ke kanaka Hawaiʻi. Pehea e ʻōlelo ʻia ai no ka waiwai o ka naʻau Hawaiʻi inā ʻaʻohe ona ʻike? Eia kekahi, ʻeā, ma ka hana ka ʻike. ʻO ka ʻike ka hua o ka hana ʻana. Pēlā i aʻo ai nā kūpuna. ʻO ia kekahi poukihi o ka hale ʻike Hawaiʻi. Ke paʻa ka haʻawina i ke kākau ʻia, paʻa nō ka ʻike. Ma hea nō naʻe kona wahi i paʻa ai, inā ʻaʻole ʻo ia ma ka naʻau? Ma ka palapala hoʻi. Aia ma kekahi mea hoʻohālikelike o ke au nei kekahi wehewehena paha e maopopo ai ka pilikia o kaʻu e kuhi nei. I ke aʻo ʻana i nā huamele ma ka wā e aʻo ʻia ai ke mele hou, noi koke ka haumāna i kahi pepa nona nā huaʻōlelo. Kohu mea lā, ʻaʻohe pili o ka ʻike i kona ʻano o ke aʻo ʻia ʻana. I ka palapala wale nō e paʻa ai ka ʻike, ʻaʻole ʻo ia ma ka naʻau ʻoiai ua kūkulu ʻia ke aʻo ʻana i ka ʻike Hawaiʻi ma luna o ke ʻolokeʻa aʻo haole. Ma kēia mea hoʻohālikelike nō e nūnē ai i ka Hawaiʻi ʻana paha o ka ʻike, ke mele hoʻi, inā ʻo ia i aʻo ʻia ma ke ʻolokeʻa haole. He aʻo moloā ia i kū ʻole i ke ʻano o ko Hawaiʻi poʻe mālama ʻana i ke aʻo. Pehea lā e kapa maoli ʻia ai kekahi ʻike he Hawaiʻi ia inā ʻaʻole i ʻike ʻia ma ke ʻano Hawaiʻi? Noʻu nei, he keu ka hoʻopaʻanaʻau a ke koʻikoʻi. Ma ka hoʻopaʻanaʻau ʻana kākou e aʻo Hawaiʻi ai i nā haʻawina o ka moʻolelo. I ka paʻa ʻana o nā moʻolelo, paʻa pū nā haʻawina ma ka naʻau. I mea kēlā mau haʻawina e aʻoaʻo mai ai iā kākou i ka hana e hana ai a me ka hana e hana ʻole ai hoʻi. Aʻo ʻia ka Hawaiʻi ʻana. Inā heluhelu wale nō kākou i nā moʻolelo me ka hoʻopaʻa ʻole i nā haʻawina ʻike Hawaiʻi, pehea ana lā kākou e kū ai i ia mea he Hawaiʻi? Ua paʻa ka ʻike i ka mea hoʻopaʻa moʻolelo nāna i palapala i nā moʻolelo no kākou. ʻO ka nalohia o ka ʻike ke kumu i hoʻopaʻa ʻia ai nā moʻolelo ma ka palapala. I kēia hanauna naʻe, ʻo ka hōʻīnana hou ʻana i ka ʻike ma ke ʻano like o ka mea nāna i makana maila iā kākou. Ma ka naʻau. ​© Kamalei Krug 2020 na Kamalei Krug ko mua ko hope

< hoʻi hope He Moʻolelo no Pōpōʻalaea a ʻo Waiʻānapanapa Lopaka Weltman 1 ʻOkakopa 2020 He ‘āina ‘o Wai‘ānapanapa ma ke ahupua‘a ‘o Honokalani ma ka moku ‘o Hāna ma Maui. ‘O ka Lani ha‘aha‘a lāua ‘o ke Ōnini-puaʻiʻo kona mau ua, ‘o ka ‘Ai-maunu lāua ‘o ka I‘a-iki kona mau makani. ‘O ke kumu paha o ka inoa ke ‘ano ‘ānapanapa o ka wai o kekahi pu‘uone ma Wai‘ānapanapa. Kaulana nō ia i ka nani o kahakai a me ka hae o ka nalu. E kipa ‘ia ka pāka moku‘āina ‘o Wai‘ānapanapa e nā malihini a me nā kama‘āina i kēlā me kēia lā. He ‘āina aloha ‘ia nō ia. Eia nō na‘e, ‘a‘ole lau nā malihini i kēia makahiki ma muli o ka ma‘i ahulau ‘o COVID-19. Eia mai he ʻōlelo hoʻoheno na Samuel Kapu e hoʻomanaʻo aʻe ana i kēia ʻāina aloha. Makemake au e ʻike aku A i ka ua lani haʻahaʻa Me ka Waiʻānapanapa A ʻo Maui nō lā ka ʻoi Kaulana nō ho‘i ‘o Wai‘ānapanapa ma ka lāhui Hawai‘i i ka mo‘olelo o ke ali‘i wahine ‘o Pōpō‘alaea. Wahi a kekahi mo‘olelo i kākau ‘ia e E. H. Paulo ma ka Nūpepa Kū‘oko‘a ma ka lā 12 Iulai 1862, ua lilo ke ali‘i wahine he uku i ke ali‘i ‘o Ka‘akea ma ka pā‘ani hā‘awe i kūkulu ‘ia e ka mō‘ī ‘o Kamohoali‘i. He ali‘i kapu nō ho‘i ‘o Pōpō‘alaea, a u‘i wale nō ho‘i. Pi‘i a‘ela ka lili o Ka‘akea ma muli o ke aloha o ka po‘e iā Pōpō‘alaea a me kona aloha i kona kaikunāne hānau hope. No laila ikaika kona makemake e ho‘omake iā Pōpō‘alaea. A laila, mahuka ‘o Pōpō‘alaea me kekahi ʻōhua āna, a pe‘e ma loko o kekahi lua wai ma loko o ka pu‘uone ‘o Wai‘ānapanapa. Ma ka pō nō lāua e hele ana i kauhale o Honokalani no ka ‘imi ‘ana i mea ‘ai. E ho‘omeheu ana ‘o Ka‘akea iā lāua a ‘ike kā i ka mā‘alo o ke aka o ke kāhili i ka ʻili o ka wai. ‘O ka pepehi maila nō ia ā make nā wāhine ‘elua i ke ko‘i a Kaʻakea, a kahe ke koko i ka wai. Ho‘omana‘o ‘ia mai ka mea kipa i ka pu‘uone ‘o Wai‘ānapanapa i ko lāua make i ka pō Kū. E ‘ula‘ula ka wai ia wā. A pūkoko aku nō ka wai i ka ōpae ‘ula i kona pua ‘ana. Hau‘oli nā ‘ōpio Hawai‘i a me nā keiki nō hoʻi i ka lu‘u ‘ana iho i ka pu‘uone i waho o ka lua wai ā ‘au aku i ka lua wai i loko. E ‘au ana paha ‘o Pōpō‘alaea lāua ‘o ka ʻōhua e like me ko lāua make. Akā na‘e, ua pau a‘ela kekahi malihini i ka make i ka makahiki 2017 a pāpā ‘ia ka po‘e ‘a‘ole e hele i ke ala hele a hiki i ka pu‘uone mai ia wā a hiki i kēia lā. Eia nō na‘e, nui wale ka le‘ale‘a o ka hele wāwāe ʻana ma nā ala hele ‘elua ‘ē a‘e e pili ana i kahakai ma ka hulina Hāna a me ka hulina Nāhiku o ka pāka. A hoihoi nō ho‘i ka ʻai ‘aina awakea ma ke one uliuli ‘ele‘ele wale. E ‘ike pinepine ‘ia nā lāwai‘a ma kahakai i kēia wā o ka malihini ‘ole. Mau nō ka waiwai o Wai‘ānapanapa no ka po‘e ‘one‘i a me nā kama‘āina a pau nō ho‘i. Mau nō ke aloha o nā kama‘āina a pau i ia wahi pana, a mau nō ko lākou makemake e mālama i ia wahi pana. E loli ana anei ke ‘ano o ke kipa ‘ana i Wai‘ānapanapa i ka wā i ‘ae ‘ia ai ka ho‘i ‘ana o ka malihini ma ka mahina ‘o ‘Okakopa? ‘O ia paha, ‘a‘ole paha. Lawa nō ka nui o ka pāka no ka malihini a me ke kama‘āina pū akā, pono e kau ka palena o ka helu o nā malihini no ka mālama ‘ana i ka ‘āina. © Lopaka Weltman 2020 ko mua ko hope