
ʻO ke Ola o ka Lāhui, Aia i ka ʻŌlelo
Kaniaulono Hāpai
28 Pepeluali 2022
ʻAuhea ʻoukou e nā hoa e hoʻōla mau ana i kēia ʻōlelo makamae a kākou. Eia au he kama no ka ua Kanilehua o Hilo. Wahi a ka poʻe makeʻe ʻōlelo o ke au nei, “ʻO ka ʻōlelo ke kaʻā o ka mauli.” Aia ke ola o ko kākou lāhui ma ka ʻōlelo. Ua hānau a hānai ʻia au he keiki ʻōlelo ʻōiwi a he mea ia e haʻaheo maoli ai au. Ua ola loa ka ʻōlelo Hawaiʻi ma muli o nā mele a me nā moʻolelo. ʻO ke mele Hawaiʻi ka mea pūlama ʻia e ka lāhui a e koʻu ʻohana hoʻi. E heluhelu mai no koʻu mau manaʻo no ke aukahi ʻōlelo Hawaiʻi a me ka pilina i ke mele Hawaiʻi.
Ke ola nei kēia ʻōlelo ma waena o ka nui kānaka ma Hawaiʻi nei i kēia mau lā. Ma o ke kūlele pāpaho, ke mele Hawaiʻi, ke kula, ke kaiāulu, a pēlā wale aku. ʻO ka pahuhopu ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana o ko Hawaiʻi holoʻokoʻa. Nani ka lohe ʻana i kēia ʻōlelo ma nā wahi like ʻole a puni ke kaiāulu. Akā naʻe, ʻo kekahi pilikia, ʻaʻole paha maʻemaʻe ka pillina ʻōlelo a ka poʻe he nui. Ke noʻonoʻo au i ke ola o ka ʻōlelo i kēia mau lā a loiloi aku mai ka 1 i ka 10, i koʻu manaʻo ʻo ka 3 ka helu aʻu e koho ai. He mau kaukani paha ka nui o ka poʻe ʻōlelo Hawaiʻi o kēia mau lā, akā he mau haneli paha a emi mai ka poʻe ʻōlelo nāna ka pilina ʻōlelo maʻemaʻe. I mea aha ka hana nui a nā kūpuna ma ka paio ʻana no ka pono o kēia ʻōlelo inā e hoʻopuka hemahema ʻia ana? ʻO kākou ka mea e hoʻopāhemahema nei i kā kākou ʻōlelo. He hoʻēmi ia i ka mana o kākou nā Hawaiʻi. Maʻalahi loa ka loaʻa ʻana he ala e aʻo ai i ka ʻōlelo Hawaiʻi i kēia mau lā. ʻO ka hoʻāʻo ʻana e ʻōlelo Hawaiʻi, he hoʻomaka maikaʻi. Akā, ʻo ka hoʻomau ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana me ka haʻaheo a me ka maopopo, ʻo ia ka mea nui.
ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi kaʻu ʻōlelo mua, no laila ua lohe a hoʻopuka au i ka ʻōlelo Hawaiʻi mai koʻu wā pēpē mai. Nui koʻu lohe ʻana i nā ʻano ʻokoʻa o ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana. I ka hapanui o ka manawa, pololei ka ʻōlelo, akā ua aʻo ʻia mai nō mai nā wahi ʻokoʻa mai. ʻIke wau i ka loli ʻana o ke ʻano o kaʻu ʻōlelo mai koʻu wā keiki a i kēia wā ma muli o ka namu haole ʻana a me ka lohe ʻana i nā pilina ʻōlelo i like ʻole me kaʻu i aʻo mua ai ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ke hoʻāʻo nei au e hoʻoikaika i like ka pae o kaʻu ʻōlelo me ka wā ma mua, me ka poʻe mānaleo nō hoʻi. Nui koʻu mau hemahema ma ka pela a me ka puana ā i kēia lā. He mea ia e hoʻokāʻoi mau ai. Ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, nui nā ʻano pela ʻokoʻa, a ʻoʻoleʻa kahi e kau ai ka ʻokina me ke kahakō. ʻO ia ka nani o kēia ʻōlelo. Inā ua hiki i kēlā me kēia kanaka ke aʻo i ka pilina ʻōlelo a me ka puana pololei mai ka hoʻomaka mai, wali ka ʻōlelo iā kākou a pau. ʻO koʻu makemake, ka hiki ke ʻōlelo Hawaiʻi me ka poʻe a pau o Hawaiʻi nei a puni. E ʻike i ka nani o ka ʻōlelo Hawaiʻi.
Laha nō ka ʻōlelo ma o nā mele Hawaiʻi. Ke hoʻolohe ʻia nā leo nahenahe o nā kūpuna, hiki ke ʻike ʻia ka mana a me ka ʻike o ka ʻōlelo. Nui nā mele Hawaiʻi hou e haku ʻia nei i kēia mau lā. Ke hoʻolohe ʻia nā mele Hawaiʻi kahiko, nui koʻu kālailai ʻana i ka ʻōlelo ma ia mau mele a hoʻohālike ʻia me nā mele Hawaiʻi o kēia au. Hoihoi ka ʻike ʻana i ka ʻokoʻa ma waena o ia mau mele. I kekahi manawa, ʻaʻole maʻemaʻe ka ʻōlelo ma kekahi mau mele. ʻAʻole hoʻi maiau ka pilina ʻōlelo. Inā he haku mele Hawaiʻi kāu hana, e paʻa ke kāhua ʻōlelo Hawaiʻi i kahe maikaʻi a i holo pono kāu mele. Mahalo nui ʻia ke mele nona ka leo nahenahe loa, akā ʻo ka ʻōlelo maiau ka mea e ʻoi kelakela ai ke mele. Inā haku ʻia kahi mea hemahema, a komo i ke mele, ʻo ka poʻe a pau e lohe ana i ia mele, e hoʻopili ana lākou i ka mea pololei ʻole, a e mau ana nō ka hoʻopāhemahema ʻana i kā kākou ʻōlelo.
He aha ke koʻikoʻi o ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana ma ka ʻohana? Hānai ka makua i ka ʻike i nā keiki i ola ka ʻohana. ʻO ke kuleana o ke keiki, ʻo ia ka ʻaʻapo ʻana i ke aʻo a ka makua a hoʻomau. Na koʻu mau mākua i aʻo mai i ka ʻōlelo Hawaiʻi, i ke mele Hawaiʻi, a me ke kuleana lāhui. Ua mālama lāua i ka ʻike e hānai mai ai iā mākou. No laila ʻo koʻu kuleana ka hoʻomau ʻana i kēia ʻike no ka hanauna e hiki mai ana. E ʻōlelo Hawaiʻi au i nā lā a pau i paʻa kēia ʻike iaʻu. No kākou ke kuleana o ka ʻimi ʻana i ka pono o kēia lāhui. I nāwaliwali a nalo paha ka ʻōlelo, ʻaʻole paha ikaika loa ko kākou lāhui. ʻAʻole e poina ʻia kēia ʻōlelo noʻeau: “I ka ʻōlelo no ke ola, i ka ʻōlelo no ka make.” E ola loa kākou lāhui Hawaiʻi i ka ʻōlelo!
© Kaniaulono Hāpai 2022

na Kaniaulono Hāpai