< hoʻi hope Wehe ʻia ke Kau ʻAha ʻŌlelo 2023 Māhealani Traub 15 Pepeluali 2023 ʻO ka lā 18 o Ianuali, ʻo ia nō ka lā i wehe ʻia ai ka ʻahaʻōlelo o ke aupuni ma ke kapikala. He lā nui kēia no nā poʻe o Hawaiʻi nei. Koʻikoʻi loa kēia au o ka makahiki, no ka nui o nā pila like ʻole e kākau ‘ia nei, ā inā ‘āpono ʻia ua mau pila nei, he mau kānāwai hou ia no ke aupuni. Akā naʻe, ʻaʻole nā mau pila a pau he mea maikaʻi, no laila nui ka hana ʻo ka ʻike leʻa i ia mau mea maika‘i ‘ole, a hōʻole aku nō. He lima kōkua au (he extern ) no ke Keʻena Kuleana Hawaiʻi (OHA) no kō lākou māhele kulekele aupuni, ʻo ia hoʻi ka Public Policy. No laila, ua hoʻokuleana ʻia au e kōkua i ua lā nei ma ke kapikala. ‘O kā mākou hana i ia lā, ʻo ia nō ke kipa ‘ana i nā keʻena o nā loea kālaiʻāina, no ka hāʻawi ʻana i kā OHA mau Puke Hō‘ike Makahiki (Annual Reports). He mea ‘ano nui ia mau puke, no ka ho‘omoākāka ʻana a me ka ho‘omaopopo ‘ana i nā hanana nui a OHA a me nā pono o nā Kānaka Maoli. ʻO ka wā mua kēia, ma hope o ka uhi ʻana o ka maʻi ahulau i ka ʻāina, i wehe ʻia ai ke Kau penei, a ua nui loa ka po‘e i hele i ke kapikala ia lā. Nui nō hoʻi ka poʻe Hawaiʻi i hōʻea aku. Maliʻa paha he hōʻailona kēia no ka piʻi ʻana o ka makaʻala o ka poʻe Hawaiʻi i nā pila o ka ʻAha ʻŌlelo. E hoʻomaopopo pono kākou i nā pila e hāpai ʻia ana i kēia kau, a e koho pono kākou i ke kākoʻo a me ka pepehi. © Māhealani Traub 2023 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka Pōpilikia Moʻohelu Kālā Kamalei Marrotte 1 ʻOkakopa 2020 Auwē nō hoʻi ē! I ka mahina nei nō nō i puka ai kekahi ʻatikala ma ka pūnaewele no ke kula nui o Hawaiʻi nei, nāna e wehewehe ana i ka ‘ole loa o ke kālā e pono ai ke Kula Nui no ka mālama mau ‘ana i kekahi o kona mau polokalamu e like me ka maʻamau. ʻO kekahi o ia mau polokalamu, ʻo ia nō ka Hana Keaka a me ka Ethnic Studies. He aha auaneʻi ka hopena? Kupu maila ka nīnau, he aha ke kumu no ka hoʻokaʻawale ʻia ʻana o ua mau polokalamu nei? I ka hoʻomaopopo ʻana mai, ʻōlelo ʻia ma kā ke Kula Nui ʻatikala, ʻo ke kumu paha e kāpae ʻia ana kēia mau polokalamu, ‘o ka li‘ili‘i o nā haumāna ma ia mau polokalamu. Akā inā nō pēlā, no ke aha ana lā hoʻi e kāpae ʻole ʻia ai ka polokalamu Kilo Hōkū? ʻAʻole nō he nui nā haumāna e komo mai ana i ia polokalamu akā ma muli o ke ake a ke kula nui e hoʻomāhuahua ai i kā lākou kālā, e mālama mau ʻia ana ka polokalamu Kilo Hōkū ma mua o ka polokalamu Hana Keaka a me ka Ethnic Studies. Ke ʻike nei paha ke Kula Nui i ka nui o ke kūʻē a ua mau polokalamu nei. Ma ka ʻaoʻao o ka Hana Keaka, ho‘omana‘o akula paha kākou i ka puka ʻana mai o ia hana keaka kaulana ʻo ʻAuʻa ʻIa. Ua piha nō ka hale ma kēlā me kēia lā i mālama ʻia ai ua hana keaka nei i ka makahiki aku nei. Ua wili ʻia nō ke kūʻē Kumukānāwai ʻĒlau Pū, ke kūʻē Hoʻokahuli Aupuni, ke kū kiaʻi mauna, a me ke aloha ʻāina i kēlā me kēia māhele o ka hana keaka i mea e ʻike aku ai ka lehulehu. Akā ʻaʻole ʻo ʻAuʻa ʻIa ʻo ka hana keaka Hawaiʻi mua. He mau hana keaka i mālama ʻia ma mua aku. ʻO ia hoʻi ʻo Kaluaikoʻolau, ʻo Kamapuaʻa nō, ʻo Mauiakalana, ʻo Lāʻieikawai, a ʻo Hiʻiakaikapoliopele kekahi. Ua lilo ua mau hana keaka nei i kūkulu ʻōlelo Hawaiʻi no ka lāhui. Nānā hou ʻia e ka poʻe keiki a me ko lākou mau mākua ma ka paena pūnaewele ʻo ʻŌiwi TV i mea e holomua ai kā lākou ʻōlelo a e like ana nō ka hana keaka ʻo ʻAuʻa ʻIa i ka wā e kau ʻia ai ka wikiō ma ka pūnaewele no ka lehulehu. Eia hou, ua kono ʻia nā mea hana keaka o ʻAuʻa ʻIa e hōʻike aku i ka nani o kā lākou hana keaka ma ka ʻiu o ia hana ma Nūioka. He mea ia e haʻaheo ai nā mea hana keaka, ka Hawaiʻi, a me ke Kula Nui! Akā he aha ka hopena o ua kū ʻana nei i ka niʻo? ʻO ke kāpae ʻia ʻana nō o ia polokalamu. ʻAʻole ia he ūlialia. Ke hoʻāʻo nei ke Kula Nui e hoʻopio i nā polokalamu e kākoʻo nui i nā kiaʻi mauna a me nā ʻano kūʻē ʻē aʻe ma loko mai o ke kula nui. ʻO kekahi o nā polokalamu ʻē aʻe e hoʻēmi ʻia ana, ʻo ia nō ka Ethnic Studies. ʻAkahi nō a piha he 50 mau makahiki i ua polokalamu nei a ʻo kā ke Kula Nui pane, ka hoʻēmi ʻia ʻana o ia polokalamu. Ke loli mau nei kā ke Kula Nui hoʻolale ʻana no ia polokalamu akā mau nō kā lākou ʻiʻini e hoʻēmi ai i ua polokalamu nei a me kā ia polokalamu hana. He aha lā hoʻi hā ka mea e ʻōlelo ana ke Kula Nui i ka hana ʻana pēlā? I kēia wā o ka nui pilikia i pili i ka hoʻokae ʻili a me ka hui Black Lives Matter, he waiwai nō hoʻi ka polokalamu Ethnic Studies a me ke kula Social Sciences i mea e hoʻonaʻauao ai i ka poʻe haumāna ma ʻō a i ʻaneʻi. I ka hoʻēmi ʻana aku i ua polokalamu nei e hōʻike aku ai ke Kula Nui i kā lākou hoʻomakakoho ʻole ʻana i ke aloha i nā poʻe a pau ma ka honua nei ma ke kula nui hoʻi. ʻAʻole loa kēia ʻo ka wā e hana ai pēlā. He waiwai nō hoʻi kēia nalu ʻana o kākou a pau i kēia mau manaʻo no kākou iho. Inā he haumāna nō ʻoe ma ke Kula Nui, he pono nō ka nīele ʻana aku i kahi e hoʻonohonoho ʻia ana ka moʻohelu kālā o ke Kula Nui no ka mea ʻo kā kākou Kula Nui kēia. E hāpai mai i mau leo kākoʻo i ka mālama mau ʻia ʻana o ua mau polokalamu nei o kāpae ʻia auaneʻi! E makaʻala mai! © Kamalei Marrotte 2020 na Kamalei Marrotte ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka Noho Kūʻokoʻa Lanakila ʻana o kou ʻĀina Hānau Ponoʻī Keleka Falces I kau ʻia maila i luna ke poʻomanaʻo i ʻike ʻia ai ka pono a me ke ʻano koʻikoʻi o ia mea no ka mau loa aku o ke ola o kekahi lāhui. ʻO ka noho kūʻokoʻa lanakila ʻana o kou one hānau ponoʻī ka wai kahe e lupalupa mai ai ka ʻāina. Ke kāʻili ʻia a ke hōʻaui ʻia akula hoʻi ua wai lā mai kou ʻāina aku, e pau pū iho ana nō hoʻi nā mea e lako pono ai ka nohona. I ka nele ʻana o ia waiwai, ʻo kou hala koke akula nō ia i ke ala hoʻi ʻole mai; a e lilo hewa aku ana ua waiwai nei iā haʻi. Pēlā hoʻi ka hopena o ke kāʻili ʻia o ke kūlana kūʻokoʻa ma ke ʻano he lāhui. E ʻai hoʻokano ʻia ihola nā momi e waiwai ai kou lāhui, ʻoiai ʻoe e noho ʻilihune mai ana ma kou kulāiwi ponoʻī. Na ia mea hoʻi e hōʻike mai, aia ka pono ʻo ka paio mau ʻana no ka noho kūʻokoʻa lanakila ʻana o kou ʻāina hānau ponoʻī, o kīnai maoli loa ‘ia auaneʻi ke ahi i loko o ka puʻuwai o kou lāhui e lamalama ai ke ʻano maoli o kou lāhui kanaka, a e hala ana ka Puʻulena. Ma ia mau pule i hala aku nei i kuʻikuʻi maila ka lono ʻo ka hoʻopahūpahū ʻia o Gaza ma Palesetine. ʻO ke kumu hoʻi, ua wāwahi ʻia e Hamas ka pā hao e kaʻawale ai ʻo Gaza lāua ʻo ʻIselaela. Eia naʻe, ʻaʻole loa i hoʻouka kaua ʻo ʻIselaela iā Hamas wale nō, ua hoʻopahū hāpuku ʻia ʻo Gaza holoʻokoʻa. No laila, ua hala pū maila hoʻi nā keiki a me nā kuaʻāina i pili ʻole i ka hana wāwahi a Hamas. ʻAʻole nō naʻe kēia ‘o ka mea ʻino hoʻokahi wale iho a ʻIselaela e hana hewa ai iā Palesetine. He mau mea ma waho aʻe o kēia. Ua noho hewa ʻo ʻIselaela ma nā ʻāina like ʻole o Palesetine no ka wā lōʻihi loa. Ma Gaza hoʻi i kūkulu ʻia aʻela kekahi pā hao a puni ua ʻāina lā. Inā e ʻupu mai ka ʻiʻini i loko o ka naʻau o kahi kanaka Palesetine e haʻalele aku iā Gaza, he pono kona noi ʻana iā ʻIselaela. I ka hapanui o ka manawa, ua hōʻole koke ʻia. I kekahi manawa, hele a maʻi ka poʻe ma lalo o ka malu o Gaza a ʻaʻole i lawa ka lāʻau e lapaʻau ai ke kino. No laila, aia ka pono ʻo kona haʻalele ʻana i kona ʻāina a neʻe aku i kahi ʻāina ʻē e pau ai ua maʻi nei. Eia naʻe, mau nō ko ʻIselaela hōʻole ʻana aku i ia noi. I kēia manawa, ʻaʻohe o lākou wai, ʻaʻohe ʻai, ʻaʻohe uila, no ka mea ua kāohi pū ʻia e ʻIselaela ua mau pono nei ma Gaza. Kulukulu nō hoʻi ka waimaka menemene ke lohe ʻia maila ua nūhou nei. Eia mai kekahi lāhui ʻōiwi e pepehi ʻia ana i mua o ko kākou mau maka. Akā, i loko nō naʻe o ko kākou ʻano he ʻōiwi, e ʻike ʻia aku nō naʻe ke kākoʻo hūpō ʻia o ʻIselaela e kekahi mau kānaka Hawaiʻi. Ma Instagram hoʻi i ʻike ʻia ai kekahi mau poʻe Hawaiʻi e hoʻohalahala aku ana i ke ʻano o ko Palesetine kūʻē ʻana iā ʻIselaela. Wahi a ua poʻe hoʻokamani nei, he mau limahaeweli ka poʻe Palesetine a ʻo ka hoʻopahūpahū ʻia o Gaza ka hana kūpale wale iho nō o ʻIselaela. E ua mau poʻo ʻōpae nei, i hewa hoʻi i nā kuaʻāina a me nā keiki o Palesetine? He hana kūpale wale iho nō ka hoʻopahūpahū ʻana i nā keiki a me ka hoʻolilo ʻana iā lākou i mau kama lele? ʻAʻole loa. I ko ʻoukou kākoʻo ʻana iā ʻIselaela, e kākoʻo pū ʻia nō hoʻi ka nalo ʻia ʻana o kahi hoa lāhui ʻōiwi mai ka honua. E hoʻi ka waʻa, mai hoʻopaʻa aku i ka ʻino. E nā Hawaiʻi, eia ka manawa a kākou e hui lōkahi ai ma ka manaʻo, e kākoʻo mau aku i ka poʻe Palesetine. Mai hoʻopoina ʻia ka ʻōlelo hanohano a David A. Kahalemaile, “Ke ea o na i-a, he wai. Ke ea o ke kanaka, he makani. O ke ea o ka honua, he kanaka…Ke ea o ko Hawaii Pae Aina… Oia no ka noho Aupuni ana.” Mai hoʻopoina ʻia ka ʻōlelo kamahaʻo a Joseph Nāwahī, “Aole i ike maka ia ia mea he aloha, aole hoi hiki ke hoopaaia, aole hoi e hiki ke haha ia; aka, ua laha wale aku oia, a ua lele wale aku a pili i kona aina hanau ponoi iho, me he ume la o ke kui Mageneti.” Mai hoʻopoina ʻia nō hoʻi ka ʻōlelo a James Kaulia, “Nolaila, mai makau, e kupaa ma ke Aloha i ka Aina, a e lokahi ma ka manao, e kue loa aku i ka hoohui ia o Hawaii me Amerika a hiki i ke aloha aina hope loa.” Pēlā pū ke aloha o ka poʻe Palesetine i ko lākou one hānau. I loko nō o ko ʻIselaela hoʻokuʻu ʻana i nā pōkā pahū ma Gaza, ʻaʻole e haʻalele aku ana kekahi o ka poʻe ʻōiwi o laila. Wahi a kekahi mau poʻe Palesetine, inā e pau ana ko lākou ʻāina i ka hoʻopahū ʻia, e pau pū iho ana nō lākou nei me ka ʻāina. Pēlā ka ikaika o ko lākou aloha i ka ʻāina. ʻO kēia paha kekahi laʻana maoli o ke aloha ʻāina a Joseph Nāwahī i kuhikuhi maila i luna. Ua pili a paʻa pono ko lākou kino i ko lākou kulāiwi i loko nō o ka makaʻu a me nā pōpilikia e loaʻa mai ana. E ka poʻe ʻōiwi o Palesetine, me ʻoukou nō ka mana o Kūkāʻilimoku, ke akua hoʻi nona ka mana loa e hui lōkahi ai ka paeʻāina ʻo Hawaiʻi mai ka lā puka i Haʻehaʻe a i kona welo ʻana i Lehua; me ʻoukou hoʻi ka manaʻolana e hoʻi koke ai ka maluhia i ko ʻoukou ʻāina kulāiwi; me ʻoukou nō ke kukui mālamalama nāna e alakaʻi aku i ko ʻoukou poʻe hala i ke ao ʻaumakua; a me ʻoukou pū hoʻi ko mākou kākoʻo aloha piha mau ʻana. E ola ka lāhui Palesetine a kau i ka puaneane. Haina mai ana ka puana Na hoa i ka ehu poka © Keleka Falces 2023 #alohaaina #keaopolitika #kuikalono #nalahuioiwi 4 Kēkēmapa 2023 ko mua ko hope

< hoʻi hope Lanakila ka Palapala ʻAelike Uniona i kā Kākou ʻŌlelo; Lanakila kā Kākou ʻŌlelo i ka Palapala ʻAelike Uniona Nāihe Paʻaluhi 15 Pepeluali 2022 E nā hoa aloha ʻōlelo ʻōiwi mai kahi pae a i kahi pae o ka pae ʻāina, no ka mole ʻolu o Lehua a i Haʻehaʻe, mai lalo lā o nā pua o ka honua a i luna lā o nā manu o ka lewa, ke aloha o ke ao Hawaiʻi iā kākou a pau. He ao nani nō hoʻi ko nā mea a pau e ola ana ma Hawaiʻi a, e like me nā manu o ka lewa, ke ola nei kā kākou ʻōlelo aloha i nā lani, ma luna hoʻi o ka mokulele. I kēlā me kēia mahina Pepeluali, hoʻolālā a mālama ʻia kekahi huakaʻi mokulele ʻōlelo Hawaiʻi i nā ʻāina like ʻole e lele ai ʻo Hawaiian Airlines, ka hui mokulele hoʻokahi nāna i hoʻōia kūhelu i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ke ʻano he ʻōlelo e uku keu ʻia ai nā kuene mokulele. No ia mau huakaʻi kūikawā, kuene ʻia ka mokulele e ka poʻe ʻōlelo Hawaiʻi a pēlā e mālama ʻia ai ka walaʻau ʻana me ka poʻe ʻōhua a me ka hoʻolaha ʻana ma ka ipu leo mokulele. Aia nā kuene o Hawaiian ma lalo o ka malu o ka uniona AFA, ʻo ia hoʻi ka Association of Flight Attendants. He uniona kēia e mālama ana i nā kuene he 2,100 a ʻoi iki aʻe o Hawaiian a me nā kuene o kekahi hui mokulele ʻē aʻe e laʻa ʻo Alaska Airlines, Jetblue, United Airlines, a pēlā aku nō. Ma kahi o ka makahiki 2017 i pau ai kā mākou palapala ʻaelike, he palapala e helu papa ana i nā koina a me nā lula like ʻole e hoʻokō ai nā kuene, nā luna, a me ka hui hoʻolālā i ka lele ʻana o ka poʻe hoʻokele mokulele. He ʻekolu makahiki ke kū ʻole ʻana o kekahi palapala ʻaelike hou. I loko o ia wā nele i ka ʻole o ka palapala ʻaelike hou, koho bālota akula mākou kuene e kūʻē. I ka makahiki 202, ua pōmaikaʻi mākou i ka paʻa ʻana maila o ka palapala ʻaelike hou ma waena o mākou a me nā luna o ka hui mokulele, ma mua pono nō o ka wā i pani ʻia ai nā uapo pae o ka honua holoʻokoʻa ma muli o ka maʻi ahulau. ʻO kekahi ʻōlelo paʻa o kā mākou palapala ʻaelike hou, ʻo ia hoʻi ka hōʻoia ʻana i ka ke kūlana o ka ʻōlelo Hawaiʻi a me nā kuene i wali iā lākou ka ʻōlelo. ʻO kēia mau kuene language qualified , uku hou ʻia no ka mākaukau i ka ʻōlelo Kanaka. ʻO ke kuene, inā paʻa iā ia ka ʻōlelo Palani, Kepanī, Kōlea, Pākē, a i ʻole ka ʻōlelo Kāmoa, he mea maʻamau ka hai ʻana aku a me ka uku hou ʻana aku iā ia no ka walewaha o kēia mau ʻōlelo. A, ʻakahi nō a komo ka ʻōlelo Hawaiʻi i ia huina kūhelu. A kauoha kūhelu ʻia kēlā ʻuku hou e kā mākou palapala ʻaelike. He keʻehina hou nō kēia no ka ʻōlelo a kākou. He mea minamina naʻe ke kūlana kūikawā o kēia ʻano uku a me kēia ʻano lele ʻana ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻoiai ʻaʻole mālama ʻia nā huakaʻi ʻōlelo Hawaiʻi ma waho o Pepeluali. Akā, ʻike ʻia ka pahuhopu, ʻo ia ke kū ʻana o ia mau huakaʻi ma nā mahina he 11 koe o ka makahiki. ʻAʻole ʻo Pepeluali ʻo ka mahina hoʻokahi e hoʻoheno ai a e ola ai nō hoʻi kā kākou ʻōlelo Kanaka aloha. I kēlā me kēia lā e pono ai ko kākou nohona Kanaka i ka ʻōlelo me he kaula ʻaha lā e pili ai ko kākou naʻau i ka naʻau a me ka mauli o ka ʻāina a me nā kūpuna. He lanakila liʻiliʻi naʻe kēia e waiho ai kākou a hahai nā hanauna e puka mai auaneʻi i kēia ao māʻamaʻama. E ola nō ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā ala a me nā ao a pau loa o ka nohona Kanaka. ​© Nāihe Paʻaluhi 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Makemake nā ʻEpekema e Kāohi i ka Poʻe Makika Kēhau Noe 15 ʻOkakopa 2021 Ma o ka hoʻomōhala ʻana i kekahi “kaupalena hānau makika.” Ua hōʻea mai nā makika i loko o Hawaiʻi i nā makahiki mua o nā 1800 ma nā moku ʻEulopa. Lawe maila nā makika i ka malaria manu. Ma hope mai o ia wā ua make nui ʻia ka manu i ka nahu ʻia e nā makika i hoʻouna i kēia maʻi. I kēia wā, make koke nā manu i ka noho ʻana o nā makika i ka wao kiʻekiʻe. He mea maʻamau i nā makika ka noho ʻana i kahi mahana. Piʻi akula ka poʻe makika i nā mauna ma muli o ka nui ʻana mai o ko ka mauna mahana. No laila, hoʻolaha nui ʻia ka malaria manu i ia wao. I nā m.h 1900 a hiki i kēia wā, makemake nā ʻepekema e hoʻomōhala i ka lāʻau koʻokoʻo no ka malaria manu. Akā, ʻaʻole i holomua maikaʻi kekahi lāʻau koʻokoʻo no nā manu. No laila i kēia wā, ke manaʻoʻio nei nā ʻepekema i ka hoʻomōhala ʻana i kekahi kaupalena hānau no nā makika. ʻO ke kaupalena hānau ka mea e luku i ka poʻe makika ma o ka pau ʻana o ka hiki ʻana ika makika wahine ke hānau i nā hua e ola. No ke kaʻina hana, hāʻawi ʻia aku ke kaupalena hānau i nā makika kāne. Pahu kui ʻia nā makika kāne i ke koʻohune e loaʻa i nā lāhui makika like ʻole. I ka wā e hoʻomau keiki ai nā makika, he ʻokoʻa ko lāua koʻohune. ʻO ke koʻohune ʻokoʻa ka mea i kumu i ka hānau kīnā. No laila, pohō akula ko ka makika wahine huahua ʻana, no ka mea, he palupalu kona mau hua. ʻAʻole hoʻokino kāna mau keiki. Inā e loaʻa mai kekahi palapala ʻae mai ka ʻOihana Mahi ʻAi mai o ka Mokuʻāina, hoʻolauna ʻia ke koʻohune i nā makika kāne i ka m.h 2024. Akā, makemake nā ʻepekema e hoʻokumu koke, ma muli o ka make koke ʻana o nā manu Hawaiʻi, e like me ka ʻakikiki ma Kauaʻi, no ka mea, he ʻelima haneli wale nō nā ʻakikiki. E nalowale paha lākou ma mua o nā makika. © Kēhau Noe 2021 na Kēhau Noe ko mua ko hope

< hoʻi hope Kuʻu Tūtū Nalua Manaois, Ua Hala Makia deJesus 10 Pepeluali 2021 Ma ka Pōʻakahi, lā 4 o Ianuali i ke kihi o ka pō, pauaho maila ʻo R. Nalua Manaois i kēia ola ʻana ma loko o kona hale ma Reno, Nevada nei. Kīpuni ʻia aʻela ʻo ia e kona ʻohana i kona huakaʻi ʻana ma ke ala hoʻi ʻole. Ma ia manawa o kona haʻalele ʻana, ua hoʻomaha ʻia ʻo ia e kāna kāne, e Benjamin Manaois, ma ke kuikui lima. Noho paʻa ihola ka ʻohana ma loko o ka hale i ka hū ʻana o ka makani pāhili, a ma hope pono o kona moe ʻana i ka moe kapu o Niolopua, ʻo ka mālie maila nō ia o waho. ʻEhā keiki a Nalua lāua ʻo Benjamin. ʻO A. Waipa ka hiapo, he kāne. ʻO S. Makia kona hope iho, he kāne. ʻO K. Haliʻimaile kona hope iho, he wahine. ʻO K. Paʻahana ka muli loa, he kāne. Ua hānau ʻia nā moʻopuna he ʻumikumamākolu a hānau ʻia nō hoʻi nā moʻopuna kuakahi he ʻelua. Hānau ʻia ʻo Nalua i Honolulu ma ka mokupuni ʻo Oʻahu. He Kelemania kona makua kāne a he Hawaiʻi kona makuahine. Moʻolelo pinepine maila ʻo ia nei no kona wā kamaliʻi a me kona lohe ʻana aku i ka leo nahenahe o kona makuahine i ʻōlelo ai ma ka walaʻau Hawaiʻi. I ia wā, ua pau ke aʻo ʻia ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā keiki a ʻo ka pau maila nō ia o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kona hale. Neʻe akula ʻo ia i Kaleponi me kāna kāne ʻo Benjamin ma hope o ka male ʻana. Ma laila ʻo ia i aʻo ai i ka hula ʻana ma ke alo o Kumu Rose Lokelani Thomas a me Kumu Joseph Kamohaʻi Kahaulelio ma hope iho. He alakaʻi ʻo ia na Kumu Joseph. ʻŪniki aʻela ʻo ia ma lalo o Kumu Joe, lilo nō hoʻi i kumu hula a ʻo ka hāmama akula nō ia o kona hālau hula ʻo Hula Halau o Nalua i ka makahiki 1976. Ua ʻūniki aʻe nō hoʻi ʻekolu haumāna āna. ʻElua o nā haumāna i ʻūniki, he mau keiki nō nāna, ʻo ia hoʻi ʻo Anthony Waipa lāua ʻo Katrina Haliʻimaile. ʻOiai, kaulana ʻo ia i ka hula ʻana, ua kaulana nō hoʻi ʻo ia ma ka ʻohana i kāna i hoʻomoʻa ai. Inā koe maila kekahi laiki ma hope o ka ʻaina ahiahi, ʻaʻole nō e nele kona hoʻomoʻa ʻana i ka laiki palai i ia kakahiaka ʻana aʻe. Ma koʻu wā i noho pū ai me ia, nāna nō i hoʻomoʻa i ka ʻaina ahiahi. Ua noi pinepine ʻia ʻo ia e hoʻomoʻa i ka stroganoff, a ma muli o ia nīele ʻana aku iā ia, ua kala loa kona aʻo ʻole ʻana aku iā haʻi i ka hoʻomākaukau ʻana. Ma hope o ka hoʻomaha loa ʻana o kuʻu tūtū kāne i ka hana, ua haʻalele lāua i koʻu hale ma Kaleponi no ka hale ma Reno, a ʻo ke aʻo maila nō ia i ka hoʻomākaukau ʻana. ʻO kaʻu kumu nō ʻo Nalua Manaois. ʻOiai ʻo ia kaʻu kumu hula, ʻo ia nō hoʻi kaʻu kumu e holo ai ma kēia ala ʻōlelo Hawaiʻi. Ma mua o koʻu neʻe ʻana i Hawaiʻi e komo ai i ke kulanui, ua hōʻole maila ʻo ia. I kona manaʻo, ua makemake au e haʻalele i kuʻu ʻohana. Ua wehewehe aku au iā ia no koʻu makemake e aʻo mai ai i ka ʻōlelo. Moʻolelo maila ʻo ia no kona minamina i ka ʻike ʻole ʻana i ka ʻōlelo a kona makuahine, a ʻo kona ʻae maila nō ia. Ua hala akula ʻo ia akā, waiho ʻia maila ke aloha no ka hana mau ʻana aku. He pua mae ʻole ʻo ia i ka lā a i ka ua nui. Ua mālama mai ʻo ia i kāna poʻe pua a ua hoʻolei maila nō hoʻi i ka ʻike. He pua nō au na kona lei ʻāʻī ʻaʻala i kui ʻia e kona aloha a e māpu mau ana i ka hoʻolei ʻana aku. © Makia deJesus 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ola Waiʻanae i ka Makani Kaiāulu Kaʻula Kauikeaokea Krug 1 Nowemapa 2020 Aia lā koʻu aloha iā ʻoukou e nā hoa heluhelu ke kau ala ma ka hokua o ke Kaiāulu e iho ana mai uka o ʻĪlio a i waena o nā puʻu haele lua ʻo Māʻiliʻili a me Pāheʻeheʻe a hiki aku i ka lae ʻo Kāneʻīlio i ka malu niu ʻo Pōkaʻī. He ʻī aku kēia iā ʻoukou e luana pū mai i ka ʻolu o kahi moʻolelo no kēia ʻāina kūʻonoʻono nei ʻo Waiʻanae. I moʻolelo aha hoʻi ia? I moʻolelo hoʻokaʻakaʻa maka hoʻi ia e maopopo pono ai i ka lehulehu ākea nā inoa o nā pana ʻāina o Waiʻanae. Mai Nānākuli a hiki loa aku i Keawaʻula kahi o ka leina kapukapu o kākou e kīkoʻo aʻe ana ma ka ʻōhuku lae ʻo Kaʻena. He wahi moʻolelo kēia i haʻi ʻia mai iaʻu i koʻu wā kamaliʻi no koʻu one hānau ʻo Waiʻanae. ʻO kēia wahi moʻolelo ka moʻolelo no nā puʻu o Waiʻanae moku. Mai Pili-o-Kahe i Nānākuli ā hiki loa aku i Kua-o-ka-lā ma ka lae ʻo Kaʻena. I ke au kōliʻuliʻu, ka wā i loaʻa ʻole ai nā puʻu o Waiʻanae, e noho ana ma Nānākuli kekahi pilikua nui loa. ʻO Nānākuli ka inoa o ua wahi pilikua lā, i kapa ʻia kona inoa no kona nānā mau ʻana i lalo i kona mau kuli ma muli o ka nui o kona hilahila. He hilahila i ke aha? He hilahila i ka nui launa ʻole o kona kino. Ua hoʻohihi ʻia ʻo ia e kekahi paʻa wahine māhoe uʻi ʻo Pāheʻeheʻe a me kona māhoe ʻo Māʻiliʻili. He mau wāhine uʻi lāua i hihia i ke aloha me kekahi aliʻi nohea ʻo Hulu no Māʻili. ʻO Hulu, he aliʻi keu a ka maikaʻi i pilialoha me Māʻiliʻili. Eia naʻe, ʻaʻole ʻo Hulu i ʻike i ka ʻokoʻa o nā māhoe a pili hilihewa akula ʻo ia me Pāheʻeheʻe me ka manaʻo ʻo Māʻiliʻili nō ia. Ua hele a lili ʻo Nānākuli i ua wahi aliʻi nei no kona ʻike ʻana i ke aloha o nā māhoe i ia wahi ʻiwa hoʻohaehae nāulu. Aloha wale ua pilikua nei. ʻO Koʻiahi, he moʻo hoʻokalakupua nunui ʻo ia no ia ʻaoʻao ʻo Waiʻanae. Kaulana ʻo ia i ka ʻaʻala o ka maile lau liʻiliʻi e ulu ana ma kona ʻāina. ʻO Koʻiahi nō hoʻi kekahi i ke kuko iā Hulu, kēlā wahi ulua ʻumeʻume o kai hohonu. Eia naʻe, i ka lohe ʻana o Koʻiahi no ke kui lei ʻana o ua wahi Hulu nei me Māʻiliʻili lāua ʻo Pāheʻeheʻe, ulu koke aʻela ka inaina a me ka lili i loko ona. ʻAʻole i liʻuliʻu, hoʻololi akula ʻo Koʻiahi iā lākou pākahi a pau i mau pōhaku a kū kona mākaia. Ua lilo ko Hulu kino i wahi puʻu ma ka lae ʻo Māʻili i kapa ʻia ʻo Puʻu-o-Hulu. ʻO Māʻiliʻili a me Pāheʻeheʻe, ua lilo lāua ʻo lāua nō nā puʻu ʻelua ʻo Puʻu Māʻiliʻili a me Puʻu Pāheʻeheʻe ma Lualualei. A ʻo Nānākuli, ua lilo kona kino pilikua i pōhaku nunui a ʻo ke awāwa holoʻokoʻa ʻo Nānākuli nō ia. ʻO ko Nānākuli wāwae ʻākau ʻo Puʻu Heleakalā, ʻo kona kuli ʻākau ʻo Palikea, ʻo Maunakapu kona wahi kapu, ʻo Puʻu Manawahua kona kuli hema, a ʻo Pili-o-kahe kona wāwae hema. No ia mau hana hoʻomāinoino a Koʻiahi, hoʻopaʻi akula nā akua iā ia a hoʻololi ihola lākou i kona kino holoʻokoʻa i pōhaku. ʻO kona kino pōhaku nā puʻu mai ke ahupuaʻa ʻo Waiʻanae ā hiki aku i Keawaʻula. ʻO Puʻu Kawiwi kona huelo, ʻo Puʻu Keaʻau kona wāwae hema, ʻo Kāneana kona lima hema, a ʻo Kua-o-ka-lā kona poʻo. Pēlā i loaʻa ai nā kuahiwi o ka moku ʻo Waiʻanae. Ma uka iki o ke awāwa ʻo Makua kahi ʻili ʻāina i kapa pū ʻia ʻo Koʻiahi. Wahi a ka moʻolelo, ma ia ʻili ʻāina ʻo Koʻiahi e ulu ai ka maile lauliʻi ʻaʻala loa o Hawaiʻi nei, ʻaʻohe lua e like ai me ka ʻaʻala o ua mau maile lauliʻi lā. I mea kēia moʻolelo e ʻike ai ka lehulehu i nā inoa o nā puʻu o Waiʻanae a me nā moʻolelo o ia mau inoa a me ka loaʻa ʻana o ia mau puʻu me ona mau kualono. ʻO kekahi haʻawina hoʻi, e makaʻala ʻia ka lili o lilo auaneʻi ke kino i wahi pōhaku. ʻAʻole naʻe kāua e hihi. ʻO ka waiwai nui o kaʻu ʻōlelo, he hoʻomaopopo. He hoʻomaopopo i nā inoa o nā puʻu a me nā kualono a pau o ko Waiʻanae moku no ka mea ʻo ia nā puʻu e hoʻomalu nei i ko Waiʻanae poʻe. Aia i Waiʻanae kekahi mahele nui o ka poʻe Hawaiʻi. I kēia mau lā, ua mō ka piko e pili ai nā kupa me ko lākou ʻāina ma muli o ka poina ʻana o nā inoa ʻāina a me nā moʻolelo. E hilo hou ʻia kēia pilina aloha ʻāina o kākou i ka lino hilo pāwalu i ʻole e moku hou ai. Ma laila ka ʻai a me ka ʻīnaʻi o ka Hawaiʻi ʻana – i ka mālama ʻana i ka ʻāina e mālama nei iā kākou. ʻAʻohe mālama, pau i ka ʻiole. © Kaʻulakauikeaokea Krug 2020 na Kaʻula Krug ko mua ko hope

< hoʻi hope Nā Hui Mālama ʻĀina ma Koʻolaupoko, Oʻahu Hiʻilani Chang 1 ʻOkakopa 2022 I ka wā kahiko, he mau wahi ma Koʻolaupoko, Oʻahu i mālama ʻia aku ai nā ʻōnaehana mea ʻai. Ua wāwahi ʻia aku ia mau māla, akā i kēia mau lā, he mau hui e kūkulu hou nei i nā ʻōnaehana e like me ka loʻi a me ka loko iʻa a kono lākou i ka lehulehu e kōkua i kekahi mau lā. Na kēia poʻe kipa e kōkua i mea e ulu ai ka ʻāina, a i aʻo a hoʻomau ʻia ko nā hui mau nuʻukia. Eia nō kekahi o nā wahi ma Koʻolaupoko e ʻae aku nei i ke kōkua. Ulupō Heiau Aia ʻo Ulupō Heiau ma Kailua, ma kaʻe o Kawainui, kahi e noho ai ʻo Hauwahine, he moʻo e kiʻai iā Kawainui a me Kaʻelepulu. I ka wā kahiko, he ʻāina momona ʻo Kailua i noho ʻia e nā aliʻi a ʻo ia paha ke kumu i kūkulu ʻia ai ka heiau. ʻO ka hui ʻo Kauluakalana ke mālama aku i kēia ʻāina a ʻo ko lākou makemake ke ola hou ʻana o ka pilina i ke kanaka, ka heiau, ka loʻi, a me ka loko iʻa e like me ka wā ma mua. I naue ʻoe i laila e mālama aku ai i ka loʻi, e aʻo nō hoʻi ʻoe i ka moʻolelo o ka heiau a me ke ahupuaʻa ʻo Kailua i mea e hoʻoulu hou ai i kēia wahi waiwai. Kākoʻo ʻŌiwi Ma Heʻeia Uli, aia ʻo Kākoʻo ʻŌiwi, he hui mālama ʻāina. Aia ʻo Kākoʻo ʻŌiwi i kahi i kanu ʻia aku ai ka ʻai i ka wā ma mua. He loko nui i laila, no laila ʻo kā lākou ala nuʻukia ke ola hou ʻana o ia ʻāina a me ka loko. He mau ʻano o ke kanu ʻai ʻana ma laila: ka māla, ka loʻi, a me ka loko puʻuone. Ulu ke kalo ma ka loʻi, ulu ka ʻuala a me nā lāʻau ʻulu a me ka maiʻa ma ka māla. Kūʻai ʻia aku nā hua o kēia mau lāʻau i ka poʻe hoihoi. I kekahi mahina aku nei, ua mālama ʻia kekahi lā lei a aʻo ʻia ka haku lei ʻana a me ka pule ʻana i ka wā like. He lā hana kā lākou i kēlā a me kēia Pōʻakahi, Pōʻalua, a me ka Pōʻalima, a me kēlā a me kēia Pōʻaono ʻelua. Paepae o Heʻeia Aia ka loko iʻa o Heʻeia ma Heʻeia Uli a mālama ʻia kēia ʻāina e ka hui ʻo Paepae o Heʻeia. Ua kūkulu ʻia aʻe kēia loko iʻa ma kahi o 800 makahiki i hala no laila ʻo ia kekahi o nā loko iʻa kakaʻikahi kahiko e kū nei i kēia lā. Ma Malaukaʻa ia loko iʻa, a he kuapā kona ma kai a ma uka. ʻO ka hapanui o nā loko iʻa ma kai wale nō i loaʻa ai ke kuapā, akā ma Heʻeia, aia hoʻi he kuapā i pili i ka ʻāina. ʻO ka hana a ka hui i kēia manawa ke kūkulu hou ʻana aʻe i ke kuapā ma uka i mea e hoʻopuni ʻia ai ka loko iʻa i ke kuapā. Mālama lākou i nā lā hana i kēlā a me kēia Pōʻaono, a i kekahi mau lā i ka makahiki, mālama lākou i ka lā holoholo. He māʻona ʻai a he māʻona iʻa ko ka noanoa. He hana nui ka mālama ʻāina, akā eia nō nā hui e hoʻomau aku nei i ka hana hoʻoulu lāhui. Ke mālama hou nei lākou i ka mahiʻai ʻana i mea e hoʻolako aku ai i ka lāhui e like me ka wā ma mua, ma o ka ʻōnaehana kahiko. E hoʻomaopopo hoʻi, ʻaʻole ia hana he mea na kēia mau hui wale nō, akā he kuleana ko ka poʻe a pau e huipū me ka laulima. No laila e ka mea heluhelu, e kōkua i ka hoʻoulu hou ʻana i ka ʻāina o Koʻolaupoko. ​© Hiʻilani Chang 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope No ka Wahine o ka Lani Kamalei Krug 1 Kepakemapa 2020 No ka Hawaiʻi, ʻo ka ʻāina ke kuaʻana, a ʻo kākou kānaka nā pōkiʻi. Pili ka ʻōlelo noʻeau ʻo “He aliʻi ka ʻāina, he kauā ke kanaka” i ke ʻano o ka mālama ʻana i ka ʻāina. Ua mālama ʻia ka ʻāina me ka ʻoi kelakela no ka mea he aliʻi nō ʻo ia. Ua kūlia pū nā kūpuna i ka mālama ʻāina ʻoiai he akua ʻo ia, ʻo Papahānaumoku. Ma nā hana a pau a nā kūpuna i hana ai, ua pule ʻia, ua mālama ʻia, a ua aloha ʻia ka ‘āina. Pēlā pū nā lāhui ʻōiwi o ʻAmelika. Ma ka puke ʻo Braiding Sweetgrass wau i heluhelu mua ai i ka moʻolelo no ko lākou akua wahine. Ua kākau ʻia ua puke nei e Robin Kimmerer, he Potawatomi. Wahi a ka puke, ʻo Skywoman a i ʻole ka wahine o ka lani ka inoa o ko lākou akua wahine o ka ʻāina. Hāʻule ihola ka wahine o ka lani mai ke ao akua mai. I kona komo ʻana mai i kēia ao nei, paʻa nō ma kona poho lima nā lālā a me nā ʻanoʻano o nā meakanu like ʻole mai ka wao akua mai. I kinohi, he pōʻeleʻele wale nō ke ao nei, ʻaʻohe mea o laila, koe ka wai. I ke kokoke ʻana o ka wahine i ka wai, ʻike maila ʻo ia i nā maka keʻokeʻo e hākilo mai ana iā ia. ʻO nā maka ia o nā nēnē. Ua maopopo i nā nēnē ka hiki ʻole i ka wahine ke ola ma ka wai, no laila lākou i alu like ai a lele iō ua wahine lā. ʻO ka pae mālie akula nō ia o ka wahine ma nā ʻēheu o nā manu. No ka lawa ʻole o ka ikaika o nā nēnē e hāpai mau ai i ka wahine, ʻākoakoa ihola nā holoholona a pau o ia ao e hoʻoholo ai i ke ala e mālama ai i ke ola o ka wahine. Nui ʻino nā holoholona e noho ana ma ia ao hou, ʻo ka nēnē ʻoe, ʻo ka piwa ʻoe, ʻo ka nokekula ʻoe, ʻo nā ʻano iʻa like ʻole, a pēlā wale aku. Hoʻoholo akula nā holoholona e noho ka wahine ma luna o ka makauliʻi o kekahi honu nui. Mai nā ʻēheu mai o nā manu ʻo ia i hele mālie ai a hiki aku ma ka makauliʻi. Walaʻau hou akula nā holoholona no nā ala e hana ʻia ai ka ʻāina no ka wahine. A laila, hoʻomaopopo ihola lākou no ka loaʻa o ka ʻūkele ma lalo loa o ka wai. No laila lākou i hoʻoholo ai e hoʻāʻo e luʻu i lalo loa o ka wai e ʻohiʻohi ai i ʻūkele e lilo i ʻāina no ka wahine. Noke akula kēlā a me kēia holoholona i ka luʻu ʻana i lalo loa. Hoʻāʻo ihola nā holoholona a pau, mai ka nui a ka liʻiliʻi, ʻaʻohe wahi mea i hiki aku i kahi o ka ʻūkele. A pau lākou i ka hoʻāʻo me ka holomua ʻole, ʻo ka ʻiole wale nō koe, ka mea luʻu nāwaliwali loa. ʻO kona luʻu ihola nō ia i lalo o ka wai. Ua liʻuliʻu ka luʻu ʻana o ka ʻiole, a laila ʻike ʻia ka lana ʻana o kona kino ma ka ʻiliwai. Hala akula ka ʻiole, eia naʻe ua paʻa ma kona lima liʻiliʻi kekahi pōpō ʻūkele liʻiliʻi. Hāʻawi ʻia ka ʻūkele i ka wahine, a hāpala ʻia akula ma ka makauliʻi o ka honu. ʻO ko ka wahine hoʻomaka akula nō ia e hula ma ke kua o ka honu i mea e hōʻike ai i kona aloha a me kona mahalo i ka lokomaikaʻi wale mai o nā holoholona. I kona hula ʻana, hoʻopuehu ʻia akula ka lepo a pēlā i hana ʻia ai ka honua. Ua ulu ka ʻāina a nui loa a hua maila ka honua. ʻIke leʻa ihola ka wahine i ka nui o ka waiwai o nā holoholona i kōkua iā ia. E ʻole ke aloha o nā holoholona i ka wahine, ola ai ʻo ia a lana ma luna o ka ʻili wai. Na nā holoholona a pau i kākoʻo a alu like me ka wahine ma ka hana ʻana i ka honua. He keu nā holoholona a ka waiwai, mai ka wā kahiko loa mai o kēia moʻolelo a hiki mai i kēia manawa ʻānō. Ua mahalo a mālama nā kānaka ʻōiwi i ka ʻāina a me nā holoholona i mea e mau ai ka mālama ʻana o ka ʻāina iā lākou. Pēia pū ka Hawaiʻi. ʻO kō kākou kuleana ka mālama ʻana iā Papahānaumoku. Ma hope mai, ua hoʻāʻo ka poʻe hoʻokolonaio e hoʻopau i nā lāhui kanaka ʻōiwi a me ke ʻano ʻōiwi kekahi. Pau akula ka lohe ʻia o ka ʻōlelo makuahine mai ka waha mai o kamaliʻi, puhi ʻia nā heiau a me nā kiʻi o kō kākou mau akua, a ua aʻo ʻia nā loina a me nā moʻolelo hou i mea e poina ai nā moʻolelo kahiko. Eia nō kekahi ninau e kupu mau mai ana, he aha lā ka pilina o kākou Hawaiʻi i nā ʻōiwi o ʻAmelika? I loko o kēia paio ʻana no ke ea, aia nō nā lāhui ʻōiwi a pau ma ka ʻaoʻao like o ke kahua kaua. ʻO ka poʻe hoʻokolonaio ka hoa paio. Ma muli o ka liʻiliʻi o ka heluna o kākou ʻōiwi i koe, ʻaʻole lawa ka heluna kānaka e paio kaʻawale ai kākou ā hua ʻana mai kō kākou makemake. ʻO ke alu like ʻana ke ala e lanakila ai kākou. Pēlā e waiwai ai kēia moʻolelo iā kākou. Ma ke aʻo ʻana i nā moʻolelo ʻōiwi ʻē aʻe mai ʻō a ʻō mai o ka honua e ʻike ai kākou i ka like ā like o ke kuanaʻike ʻōiwi. Ma hope o nā hana a pau i hana ʻia iā kākou ʻōiwi a puni ka honua, ʻo ke aloha ʻāina ka mea i kū mau i loko lilo o ka naʻau. No kona koʻikoʻi loa, ʻaʻole i hiki ke poina iā kākou. ʻO ka mālama ʻana i ka ʻāina nō ka mālama ʻana iā kākou iho. Hāʻawi manawaleʻa ka ʻāina iā kākou i ka ʻai, ka wai, ka lole, a me nā mea ʻē aʻe a pau e pono ai kō kākou ola ʻana. ʻO ka mea hoʻokahi e hana ai kākou e mau ai kēlā pilina maikaʻi, ʻo ia ka mālama ʻana i ka ʻāina. ʻO Papahānaumoku a me Skywoman kekahi mau inoa ʻōiwi no ke akua wahine o ka ʻāina. Inā ʻaʻole lāua, ʻaʻole kākou. ʻO ia nō ka mea e hoʻopaʻa ai i kou iwihilo. ʻAʻole e poina. Inā mālama kākou i ka ʻāina, e mālama mau ana ka ʻāina iā kākou. © Kamalei Krug 2020 na Kamalei Krug ko mua ko hope

< hoʻi hope Paipai mai iā Kalauaheahe Kamalei Marrotte 28 Pepeluali 2021 I ka makahiki 1885, aia ka hapanui o ko ka pae ʻāina mau loko iʻa ma Oʻahu nei. Eia hoʻi, ua piha nā pākēneka he 78 o ko nā loko iʻa ʻeka i ia mau loko iʻa keu a ka nui. Kamaʻāina ka hapanui o ko Hawaiʻi i nā loko iʻa ʻo Paepae o Heʻeia lāua ʻo Loko Ea. Akā, pehea nā loko iʻa he nui ʻino ma Oʻahu nei i ka wā ma mua? Ma hea lā i noho ai ia mau loko iʻa? ʻO kekahi o kēia mau loko iʻa kahiko, ʻo ia nō ʻo Kalauhaehae. Aia ua loko iʻa nei ma ka palena ma waena o ke ahupuaʻa ʻo Niu lāua ʻo Kuliʻouʻou. I ke kalaiwa ʻana aku ma ke alanui ʻo Kalanianaʻole, e hala ana ke Kikowaena Kūʻai ʻo Niu Valley, ʻo ka ʻike koke akula nō ia i kekahi hale kaʻa mākuʻe ma ka kai o ke alanui. Kū ʻoe ma ia hale kaʻa a nānā iā uka, ʻo ka ʻike akula nō ia i ka lihi o ke kualapa ʻo Kuliʻouʻou. A laila iho ʻoe i nā alapiʻi ma loko o ua hale kaʻa nei ʻo ka ʻike maka akula nō ia ou i ka loko i kapa ʻia ʻo Kalauhaehae. He ʻelua ona moʻolelo i pili i kona inoa. Pili ka inoa ʻo Kalauhaehae i nā hiʻohiʻona o kēlā ʻanemoku ma ia ʻāina a pili nō hoʻi kona inoa ʻē aʻe ʻo Kalauhaʻihaʻi i ka moʻolelo o ka haʻihaʻi ʻana o ka ʻaikapu ma ia ʻāina. Wahi a Chris Cramer, kekahi kiaʻi o ua ʻāina nei, ma laila nō i kani ai ʻo Kaʻahumanu i ka pū i mea e hōʻike aku i ka poʻe kamaʻāina i ka pau ʻana o ka ʻaikapu. He loko iʻa ʻo Kalauhaehae i mālama ʻia e ʻanakē Laura Kalaukapu Low Lucas Thompson, ko Nainoa Thompson māmā. ʻO ko ʻanakē Laura kupunahine, ʻo ia nō ʻo Mary Lucas, he mamo ʻo ia na Alexander Adams. Ma muli o kona kūlana a me kona pilina me Kamehameha, ma ke ʻano he punahele nāna, i hāʻawi ʻia ai ia ʻāina i ua Alexander Adams nei. Mai ia manawa mai i lilo ke kuleana o ka ʻāina iā Mika Hara, ʻo ia kai mālama i ua ʻāina nei ma hope o Mary Lucas. A laila i ka makahiki 1990 i kāʻili ʻia ai ua ʻāina nei e ka Department of Transportation (DOT) i mea e hoʻonui ai i ke alanui ʻo Kalanianaʻole. Iā lākou e hoʻonui ana i ia alanui, ua hoʻololi hewa ʻia ke kahe ʻana o ka wai mai ke ana kahe pele i hoʻolako i ua loko iʻa nei mai uka mai. ʻO kēia ke kumu e kahe ʻole nei ka wai i kēia wā. Eia naʻe, mau nō ko ka loko iʻa ʻauwai a me kona mākāhā. ʻO ka ʻole o ka wai ka mea wale nō e ʻākeʻakeʻa nei i ka holo pono ʻana o ua loko iʻa nei. Ua hoʻokipa ʻia wau e kuʻu hoa ʻo Kai Hoshijo e kōkua a mālama pū i ia wahi me ia. He kupa ʻo ia a Niu a he limahana ʻo ia ma lalo o Chris Cramer, kekahi mea hoʻokumu o ka Maunalua Fishpond Heritage Center. ʻAno paʻakikī ka ʻākoakoa nui ʻana o kākou i kēia wā o ka maʻi Korona akā nō naʻe, ʻo ka pono a me ka ikaika o ko nā mea kōkua naʻau ka mea e holo maikaʻi ai ka hoʻōla hou ʻana o ua loko iʻa nei, ʻaʻole ka nui o nā mea kōkua. E ka mea heluhelu, eia hoʻi koʻu wahi leo paipai iā ʻoe e ʻimi hoʻi i mau ʻāina, i mau papa loʻi, i mau loko iʻa hoʻi ma kou ʻāina ponoʻī e pono ai ke aloha a me ke ola hou ʻana o ko lākou mau inoa. He ʻono ko ka ʻāina i ka lohe hou ʻana i ko lākou mau inoa mai nā waha mai o ka poʻe kamaʻāina. © Kamalei Marrotte 2021 na Kamalei Marrotte ko mua ko hope

< hoʻi hope Nā Honu o Hoʻokipa Lopaka Weltman 1 Nowemapa 2020 Hele i ke alo o Haiku, Eia la – e – Aniani mai kona aloha, Maluna mai o Awilipu Me na malihini e hele nei. (Ka Nupepa Kuokoa, 14 Nowemapa 1868) He ‘āina ‘o Ho‘okipa ma ke ahupua‘a ‘o Hāmākuapoko ma Maui, i kahi kokoke nō i Ha‘ikū. Ani ka ‘Ūkiu a pā ke Kūlōkio, helele‘i ka Ua Lēhei. Kaulana nō ‘o Ho‘okipa i kona kai pi‘i a me nā mea he‘enalu wiwo ‘ole e heʻe ana i ka nalu i kēlā me kēia lā, a kaulana nō ho‘i i ka nui o nā honu lalala ma kahakai. Wahi a kekahi mo‘olelo kahiko, ‘o Kauila nō ke kupuna o nā honu a pau, a kāko‘o ʻo ia i nā keiki e ‘au‘au ana ma kahakai ‘o Punalu‘u i ka wā ma mua. Pehea ke ola o nā hanauna lehulehu i ukali iā Kauila? Hānau ka pō iā honu kua nanaka (Kumulipo 399) He pu‘uhonua nō ke kahakai o Ho‘okipa, kahi e pae mai ai nā honu i ka hulina Ha‘ikū no ka moe ‘ana mai ka ‘auinalā a ao ka pō. Pāpā ‘ia ka lehulehu, ‘a‘ole e ho‘okokoke i nā honu. Pono nō e ho‘oka‘awale he 10 a ‘oi kapuaʻi no ka ho‘oluhi ‘ole i nā honu e moe ana. ‘Ehia honu e noho ana i ke kai a puni ‘o Hawai‘i? A ‘ehia honu e pae mai ana i kahakai ‘o Ho‘okipa? Pi‘i anei ka heluna o nā honu o Hawai‘i? He aha kai ho‘omake i ka honu? ‘O ia nō kekahi mau nīnau e ho‘oulu ‘ia ma ka ‘ike ‘ana i nā honu o Ho‘okipa. Ke ana helu honu Pae mai nā honu i kahakai o Ho‘okipa mai ke awakea a hiki i ke ahiahi a noho a‘ela ka hapanui i ka pō. ‘O ka helu honu nui loa a‘u i ‘ike ai ma Ho‘okipa he 68 honu i kekahi manawa a ‘o ka helu li‘ili‘i loa he 8 honu. ‘A‘ole maopopo ke kumu o ke emi ‘ana a me ka ho‘onui ‘ana o ia helu. ‘A‘ole nō ho‘i maopopo ka helu miomio o nā honu o Hawai‘i nei, akā, aia nā ‘ano ana like ‘ole no ke koke aku ‘ana i ka helu. Holo nā kānaka noi‘i ‘epekema i nā wahi e hānau ‘ia ai nā honu he nui. Hānau ‘ia ka pākēneka 96 o nā honu Hawai‘i ma nā moku ‘o Kānemiloha‘i ma Papahānaumokuākea. ‘O ka helu o nā honu wahine i ‘ike ‘ia ma luna o nā pūnana, he 3,846 i ka makahiki 2015. ‘O ka helu i ana ‘ia ma ka makahiki 1970 he 65 honu wahine a he 400 ma ka makahiki 2005. E ho‘ohui ‘ia ana ia helu me ka pākēneka 4.8 mai ka makahiki 1980 a hiki i kēia lā. ‘O ka ‘awelika o nā makahiki piha i ka honu ma ka ho‘opi‘i mua loa ‘ana he 23 makahiki a ‘o ka ‘awelika o ka helu o nā hua e hānau ‘ia e ka honu ma kekahi pūnana ho‘okahi he 110. Akā nā‘e, i loko nō o nā hua he 1,000 a 10,000, ho‘okahi wale nō o ia mau honu ke ola a hiki i ka makua ‘ana. Na ka wela o ka hua honu ma ka hapakolu lua o kona moe ‘ana e hoʻoholo i ka puka mai o kekahi kāne a i ‘ole kekahi wahine . Inā pākela ka wela i nā kēkēlē he 87.8, e puka ana he kaikamahine. Aia kekahi helu ko‘iko‘i keu, ‘o ia ho‘i ka helu o nā honu i lepili ‘ia e nā kānaka noi‘i ‘epekema, he 17,536 ka helu o nā honu i lepili ‘ia mai ka makahiki 1965 a hiki i ka makahiki 2013. Nā Huakaʻi Honu E ne‘ekau aku ana nā honu he nui i nā mahina ‘o ‘Apelila a me Mei i nā moku o Papahānaumokuākea no ka ho‘opi‘i ‘ana a hānau i ka hua. ‘O ka mamao holopuni e holo ana ka honu he 1200 mile a ‘oi, a ho‘i mai i nā moku noho ‘ia o Hawai‘i ma nā mahina ‘o Iulai a me ‘Aukake no ka ‘ai pono me ka lalala ʻana hoʻi. ‘O Hawai‘i kekahi wahi i loko o nā wahi ‘ekolu o ka honua i hiki ai i nā honu ke lalala ma kahakai. Nā mea ho‘oweliweli i ka honu ‘O ka manō a me ke kanaka wale nō nā mea e ‘ai i ka honu makua, akā, nui nā holoholona e ‘ai i ka honu keiki, ‘o ka pāpa‘i ‘oe, ‘o ka manu noho kahakai ‘oe, ‘o kekahi mau holoholona ‘ai waiū, a pēlā aku. Ma hope o ka makahiki 1978, pāpā ‘ia, ‘a‘ole e ho‘omake ‘ia ka honu akā, mau nō paha ka ho‘omake malū ‘ana. ‘O ka waiwai o ka honu i i kona kūʻai ʻia aku ma ka makahiki 1970 he 100 kālā a ‘oi. ‘Oi aku ka ho‘omake ‘ana me ka mana‘o ‘ole ma muli o ke ku‘i ‘ia ka moku a i ‘ole i ka hei ‘ana i ka ‘upena a ka lawai‘a. ‘O ka ma‘i weliweli loa i lo‘ohia ai ka honu, ‘o ia ka fibropapilloma, he ma‘i lele ia nāna e ho‘okumu i ka ‘i‘o ulu ma ka una, ke akemāmā a me ka haku‘ala. ‘Ike pinepine ʻia ia ‘i‘o ulu ma nā honu i nā makahiki 1980 a hiki i ka makahiki 2010. Pōpilikia ka pākēneka he 90 a ‘oi o nā honu o Honokōwai i ia ma‘i ma ka makahiki 1992. Nui nā honu ‘ōpio i make i ia maʻi, akā, ua nalowale ka ma‘i a ‘a‘ole ‘ike nui ʻia ma ka hapanui o nā honu i kēia mau lā. ‘O ka mea nui e ho‘oweliweli i ka honu, ‘o ia nō ka loli ‘ana o ke aniau me ka pi‘i ‘ana o ke kai. ‘O Whale-Skate Island ka moku punahele a nā honu no ka hānau ‘ana i ka hua i ka wā ma mua, akā ua palemo iho ia moku i lalo o ke kai ma mua o ka makahiki 2006. E emi ana nā moku pono no ka hānau ‘ana i ka hua i kēlā me kēia pua‘i e pi‘i a‘e ai ke kai. He 150 miliona makahiki ka lōʻihi o ka holo ‘ana o ka honu i ke kai ma mua o ka pae ‘ana mai o ke kanaka i Hawai‘i nei. He hō‘ailona nō ka honu no ke ola loa a me ka maluhia a me ka mana. E pau anei kēia mau holoholona nani a holu i ka hana no‘ono‘o ‘ole o ke kanaka e ho‘ololi nei i ke aniau me ka ho‘ohana ‘ana i nā ‘enehana wāwahie mō‘alihaku a kiloi i ka ‘ōpala ‘ea i ke kai? ‘A‘ole nō! ‘O ka mālama ‘ana i ka honu nō ke kuleana o ke kanaka. He honu ka ʻāina he mea paneʻe wale. (‘Ōlelo No‘eau 589) Akā, pehea ke ‘ano o ka honua me ka honu ‘ole? ​© Lopaka Weltman 2020 ko mua ko hope

< hoʻi hope Hana Pāʻani: Hoʻokahi Lāpule Leʻa o Halāliʻi Kaimana Kawaha 10 Iune 2021 ʻO nā mele Hawaiʻi, ʻaʻohe wahi maoli e hele kino ai a nanea i ka hoʻolohe i kona hoʻokani a hīmeni ʻia i kēia mau lā ma muli o ka maʻi ahulau Korona. ʻAʻohe hale ʻaina, ʻaʻohe ʻaha mele, ʻaʻohe hoʻolauleʻa, ʻaʻohe nō he wahi e hoʻolohe aku ai i nā puʻukani mele Hawaiʻi. Aia naʻe he hoʻokahi nō wahi i maopopo i kēia mea kākau e mālama ʻia ai kēia loina koʻikoʻi o kākou i kēia mau lā i loko nō o kēia wā maʻi Korona. Aia nō ia i ka laʻi o Kakaʻako ma ka hale inu nona ka inoa ʻo Workplay. Ma nā Lāpule a pau o kēia makahiki e mālama ʻia ai ka Hoʻokahi Sunday me Grant Kaimana Kono. Ma laila nō kahi e mele mau ai ua Grant Kaimana Kono nei me ona mau hoa aloha nui loa o ke kālena ʻo Kapono Lopes ma ke kīkā kila, ʻEkolu Chang ma ka pila nui, a me Kupu Dalire Naʻauao ma ke kīkā. Hoʻokani mau nō lākou ma nā Lāpule a pau ma ka hola 6 o ka ʻauinalā a i ka hola 9 o ke ahiahi. ʻO kēia poʻe no lākou pākahi ke kālena o ka hoʻokani pila a me ka hīmeni, mele mau nō lākou i nā mele kupuna. He wahi ia e hoʻoheno ai kākou i nā mele aloha o ka ʻāina. He wahi ia e ʻaʻa ai kākou i ka hula. He wahi ia e puana haʻaheo ai kākou i ka ʻōlelo Hawaiʻi. He wahi ia e ola hou ai ka Hawaiʻi ʻana. Me ia manaʻo e puana ʻia aku ai kēia ʻōlelo hoʻohialaʻai. Aia i ka laʻi aʻo Ilaniwai Kuʻu lei kaimana e hulali nei Kupu aʻe ka manaʻo aʻe inu wai Ia wai kili hau koni i ka ʻili Hoʻolono i ka leo hone o nā manu I ka ʻī ʻana mai he pono kēia ʻElua kāua i ka hana pāʻani ʻEkolu i ka ʻume a ke aloha ʻāina Haʻina ʻia mai ana ka puana Kuʻu lei kaimana e hulali nei E kuʻu hoa heluhelu ē, eia kou mea kākau ke hāpai aʻe nei i kēia mau manaʻo no koʻu minamina i ka piha o ia wahi i ka poʻe malihini haole. Ua ʻike maka aku nei au i ka waiho wale ʻia ʻana o nā mele kupuna ma ka ʻaoʻao e ua poʻe malihini haole ala. ʻAʻole nō ʻaʻapo pono ʻia e nā pepeiao o lākou. ʻAʻohe o lākou mahalo i ka nani o nā mele a me ka ʻaleʻa o ka hīmeni. No laila, e piha ʻia ka hale ʻo Workplay iā kākou! E ka poʻe ʻono i nā mele kupuna, ka poʻe kolekole i ka ʻōlelo, ka poʻe ʻiʻini i ka hoʻokani pila, a me ka poʻe pau i ka ʻō ʻia i ka lāʻau Korona, e piha ʻia ua Workplay nei iā kākou ma o ka hoʻopaʻa ʻana i pākaukau a i mau noho paha he pule ma mau o ka hele ʻana i laila. E ola nā mele kupuna i kona mele a hoʻolohe ʻia. © Kaimana Kawaha 2021 na Kaimana Kawaha ko mua ko hope