Ka Ulu Hoi

I kēia wā o ka maʻi ahulau COVID-19 ua hoʻomanaʻo ʻia ka Hawaiʻi i ke koʻikoʻi o ke kanu ʻana i kā kākou mea ʻai ma ko kākou ʻāina. I nā mahina ʻo Malaki a me ʻApelila ua kokoi hele ka nui lehulehu i nā hale kūʻai e hoʻolako ai i ko lākou hale me he mea lā e pā mai auaneʻi kekahi makani pāhili. Akā ʻaʻohe makani pāhili e kokoke ana, ʻo ka maʻi ahulau weliweli ke hōʻeaʻea ana. A ma muli o ia kokoi hele ʻana, nele nā hale kūʻai he nui i nā kini mea ʻai ʻole a hōʻike leʻa ʻia kā kākou kaukaʻi nui ʻana i kā Matson mā lawe ʻana mai i ka mea ʻai a me nā mea like ʻole i Hawaiʻi mai ka ʻāina ʻē mai. I ua mau mahina nei ʻo Malaki a me ʻApelila, ua ulu aʻe ka hopohopo i loko o kekahi ma muli o ka lauāhea e ʻoki ana ʻo Matson mā i ka halihali ʻana i nā mea e pono ai ka nohona ma Hawaiʻi inā loaʻa nā kipikoa he nui i ka maʻi COVID-19 a emi mai nā limahana e hana ma ia ʻoihana. He pilikia nui ka hoʻōki ʻana i nā waiwai hoʻopae mai, akā ʻaʻole pēlā i ka wā kahiko. ʻAʻole i kaukaʻi nā kūpuna i nā moku hali ukana. Na lākou nō i kanu i kā lākou mea ʻai ma ko lākou ʻāina hānau. Ua hoʻolako maikaʻi ʻia nā kūpuna i nā mea i ulu aʻe ma loko o ko lākou ʻāina kulāiwi. No laila, no ke aha kākou e kaukaʻi ai i nā moku hali ukana? A pehea hoʻi kākou e hoʻoponopono ai i ko kākou pilina i ka ʻāina?

I ka wā e ola ana ʻo Olopana mā, ʻo Kawainui ka ipu kai no Kailua, Koʻolaupoko, Oʻahu. He 450 ʻeka ka nui o ka loko iʻa a aia nā loʻi kalo he 350 ʻeka ma kaʻe o ia loko nunui. Na nā kini Kailua i mālama pono i ia wahi. Eia naʻe i ka makahiki 1846, he 749 wale nō ʻōiwi e noho ana ma Kailua. ʻO ia paha ke kumu i ulu aʻe ai ka ʻōpala ʻai ma nā loʻi. ʻAʻole nō nui loa ka poʻe e kanu ana i ke kalo i ia manawa. A i ka makahiki 1895, hoʻokahi wale nō mahiʻai kalo i koe a ʻo kona inoa ʻo Hikaʻalani. Ua kūʻē ʻo Hikaʻalani i ka ʻaihue ʻana i ka wai o Kailua no ka mahi kō ma Waimānalo, a i mua o ka ʻaha hoʻolohe wai ʻo ia i wehewehe aku ai i ka hala ʻana o nā mahiʻai kalo o Kailua a me kā lākou mau mamo. ʻO Hikaʻalani a me kona makuahine hānai wale nō nā mea i koe. Minamina ka loaʻa ʻole o kekahi kanaka e ola ana e hoʻōia i kāna ʻōlelo.

Mai ka wā iā Hikaʻalani, ʻaneʻane piha nā makahiki he 85 ma mua o kā ka Hawaiʻi hoʻi ʻana i ka hana mahiʻai kalo ma Kailua. ʻO Charles “Doc” Peʻapeʻa Makawalu Kekuewa Burrows paha ke Kanaka mua loa i hoʻomaka i ka hoʻōla hou ʻana i nā loʻi o Kailua. Ua hoʻomaka ʻia kāna hana i ka makahiki 1980, a aia nō ka hua o ia hana ke waiho nei ma ka ʻili ʻāina ʻo Kūkanono, ma waena o ka heiau ʻo Ulupō a me ka loko iʻa ʻo Kawainui. I ia wā, he kumu kula akeakamai ʻo Doc ma ke kula kiʻekiʻe ʻo Kamehameha a nāna nō i lawe mai i kāna mau haumāna i Kawainui i hiki iā lākou ke ʻike maka i nā mea a lākou i aʻo mai ai i loko o nā papa akeakamai. Ma ka hana nō ka ʻike.

Ma loko o ia mau makahiki he 85 ua lilo ʻo Ulupō i wahi e waiho wale ʻia ai ka ʻōpala like ʻole e laʻa ke kaʻa, ka iho uila, ka pahu hau, ke kaupoku keleawe, a pēlā wale aku. No ka hoʻōla hou ʻana, ʻaʻole hiki ke kanu hou ʻia ke kalo me ka ʻole o ka huʻe ʻana i ka ʻōpala i waiho ʻē ʻia, ka ʻoki ʻana i ka mauʻu, a me ke kūkulu hou ʻana i nā kuāuna. No laila ʻo ia ka mea a Doc a me kāna mau haumāna i hana ai ma Ulupō. Na lākou i huʻe i nā kana ʻōpala he nui. Akā i kekahi manawa ʻaʻole lawa ia mau hana nui. Paʻakikī ka ʻike maka ʻana i ka hopena o ka puʻu ʻōpala. Ma nā wahi e like me Ulupō, na ka Papa Ola o ka Mokuʻāina i hele mai e ʻohi i kekahi mau hāpana lepo e ʻike i ka maikaʻi me ka ʻole o ka lepo no ka mahiʻai ʻana no ka mea inā he pilikia ko ka lepo i kanu ʻia ai ke kalo, e pilikia ana ko kākou kino ke ʻai kākou i ia kalo.

Ma o kā ka Papa Ola hōʻike ua hoʻomaopopo ʻia, ma nā loʻi i waiho mua ʻia ai nā māhele kaʻa, ua nui loa ke kēpau. Wahi a lākou, hoʻohana ʻia ke kēpau ma nā huila kaʻa i mea e hoʻokaumaha ai i nā taia. Ma muli o ka lōʻihi o ka manawa i waiho ʻia ai nā taia ma ka loʻi ua heʻeaholo ke kēpau mai ka taia i ka lepo. Inā kanu ʻia ke kalo i loko o ka loʻi haumia, e omo ana ke kalo i ke kēpau. Na ka Papa Ola i kauoha, ʻaʻole e ʻai i ke kalo mai ia mau loʻi haumia. Akā ʻo ka mahiʻai ʻana i nā mea ʻai Hawaiʻi ka pahuhopu i hiki iā kākou ke kaukaʻi ʻole ma luna o Matson mā. A eia kekahi, pili ka mālama a me ka ʻai ʻana i ke kalo i ko kākou moʻokūʻauhau. No laila he aha ana ka mea a kākou e hana ai? Ua pau ka waiho ʻana i ka ʻōpala a ʻaʻole hiki iā kākou ke hoʻi hope. I kēia mua aku, pono kākou e ʻimi i alahele e hoʻoponopono ai i ka lepo.

ʻO ka hana maʻamau ma ʻAmelika no ka hoʻopau ʻana i ka lepo haumia, ʻeli ʻia ka lepo, halihali ʻia i kahi ʻē, lawe ʻia mai ka lepo hou mai kahi ʻē aku, a lilo ka lepo haumia ʻo ia kā haʻi kuleana. ʻAʻole loa hiki iā kākou ke hana pēlā ma Hawaiʻi. Kūʻē ia hana kāpulu i ka manaʻo a me ka loina Hawaiʻi. Ua liliha ka lepo ma mua o ka waiho ʻana i ka ʻōpala a ʻai maoli ʻia kekahi ʻano lepo. No kākou ke kuleana e hoʻoponopono ai i ka pilikia. ʻO kekahi mea ʻano hou e ʻimi noiʻi ʻia nei ma nā kula nui mahiʻai a puni ka honua, hiki paha i kekahi mau mea kanu ke hana me he hakuʻala lā e hoʻomaʻemaʻe i ka lepo. Ma ʻĪnia ua hōʻoiaʻiʻo ʻia ka hiki i nā mea kanu o ke ʻanona ʻo Bacopa (genus Bacopa) ke omo aʻe i nā keleawe kaumaha. He mea kanu Hawaiʻi ko ua ʻanona hoʻokahi, ʻo ia hoʻi ka ʻaeʻae (Bacopa monnieri). I kēlā makahiki aku nei, ua alakaʻi ʻia e kekahi limahana ma Ulupō, e Ryan Ueunten, he papahana e hōʻoia ai i ka hiki me ka ʻole i ka ʻaeʻae ke omo pono i ke kēpau, a maʻemaʻe hou nā loʻi haumia. Inā pēlā, hiki iā kākou ke kanu hou i ke kalo ma laila. Ua lilo ia papahana ʻo ia kā Ryan papahana no kāna pepa nui laeoʻo ma lalo o ke kula ʻo Tropical Agriculture and Human Resources (CTAHR) ma Mānoa. ʻO kēia ka makahiki ʻelua o ua papahana nei a maikaʻi ka loaʻa. ʻIke ʻia nō ka hoʻēmi ʻia ʻana iho o ka nui o ke kēpau i loko o nā loʻi.

Maʻalahi nō ka ʻeli ʻana i ka lepo a me ka waiho ʻana i kahi ʻē. Akā ma o ke kakali ʻana ʻo ka pau o ke kēpau i ka ʻaeʻae, e aʻo ʻia nō ka hoʻomanawanui. ʻAʻole i haʻalele nā kūpuna i ka hana mahiʻai i ka lā hoʻokahi a i ʻole ka mahina hoʻokahi. Ma loko o nā mahina a me nā makahiki he nui i ulu aʻe ai ko kākou kaukaʻi ʻana i nā moku hali ukana a me nā waiwai hoʻopae mai. I kēia mau lā ʻōlelo pinepine ʻia “mai kali a pau nā niho o hala ʻē ka Puʻulena.” Akā he pono paha ke kali ʻana. ʻAʻole hua ka ʻulu a me ka ʻuala i ka lā hoʻokahi , a ʻaʻole hoʻi mākaukau ke kalo i ka lā hoʻokahi. Inā makemake kākou e kaukaʻi ʻole ma luna o Matson mā, e hoʻi ana kākou i ke ola nanea a ʻo ia ola, he ola nohili ia. ʻAʻole paha e pau ana nā niho ma muli o kēia ʻano hoʻomanawanui. Na kēia wā o ka maʻi ahulau COVID-19 i hōʻike iā kākou ʻaʻole paha maikaʻi ka hoʻomau ʻana i ka nohona ʻāwīwī o nā ʻāina ʻē.

Lana ka manaʻo e maʻemaʻe ana nā loʻi haumia i kēia makahiki aʻe a i ia manawa e kono hou ʻia ana ka Papa Ola e hōʻoia i ka hiki ke hoʻomaka hou i ke kanu ʻana i ke kalo ma ia mau loʻi. He mea nui ka hoʻi ʻana i ka ʻai o kēia ʻāina aloha, ka ʻai pono. ʻAʻole paha hiki iā kākou ke kāhea iā kākou iho he Hawaiʻi inā ʻaʻole mālama ʻia ka pilina o kākou me ko kākou makahiapo ʻo Hāloa.

© Kiana Davis 2020

na Kiana Davis