Ka Ulu Hoi

Hele i ke alo o Haiku, Eia la – e – Aniani mai kona aloha, Maluna mai o Awilipu Me na malihini e hele nei.

(Ka Nupepa Kuokoa, 14 Nowemapa 1868)

He ‘āina ‘o Ho‘okipa ma ke ahupua‘a ‘o Hāmākuapoko ma Maui, i kahi kokoke nō i Ha‘ikū. Ani ka ‘Ūkiu a pā ke Kūlōkio, helele‘i ka Ua Lēhei. Kaulana nō ‘o Ho‘okipa i kona kai pi‘i a me nā mea he‘enalu wiwo ‘ole e heʻe ana i ka nalu i kēlā me kēia lā, a kaulana nō ho‘i i ka nui o nā honu lalala ma kahakai. Wahi a kekahi mo‘olelo kahiko, ‘o Kauila nō ke kupuna o nā honu a pau, a kāko‘o ʻo ia i nā keiki e ‘au‘au ana ma kahakai ‘o Punalu‘u i ka wā ma mua. Pehea ke ola o nā hanauna lehulehu i ukali iā Kauila?

Hānau ka pō iā honu kua nanaka (Kumulipo 399)

He pu‘uhonua nō ke kahakai o Ho‘okipa, kahi e pae mai ai nā honu i ka hulina Ha‘ikū no ka moe ‘ana mai ka ‘auinalā a ao ka pō. Pāpā ‘ia ka lehulehu, ‘a‘ole e ho‘okokoke i nā honu. Pono nō e ho‘oka‘awale he 10 a ‘oi kapuaʻi no ka ho‘oluhi ‘ole i nā honu e moe ana.

‘Ehia honu e noho ana i ke kai a puni ‘o Hawai‘i? A ‘ehia honu e pae mai ana i kahakai ‘o Ho‘okipa? Pi‘i anei ka heluna o nā honu o Hawai‘i? He aha kai ho‘omake i ka honu? ‘O ia nō kekahi mau nīnau e ho‘oulu ‘ia ma ka ‘ike ‘ana i nā honu o Ho‘okipa.

Ke ana helu honu

Pae mai nā honu i kahakai o Ho‘okipa mai ke awakea a hiki i ke ahiahi a noho a‘ela ka hapanui i ka pō. ‘O ka helu honu nui loa a‘u i ‘ike ai ma Ho‘okipa he 68 honu i kekahi manawa a ‘o ka helu li‘ili‘i loa he 8 honu. ‘A‘ole maopopo ke kumu o ke emi ‘ana a me ka ho‘onui ‘ana o ia helu.

‘A‘ole nō ho‘i maopopo ka helu miomio o nā honu o Hawai‘i nei, akā, aia nā ‘ano ana like ‘ole no ke koke aku ‘ana i ka helu. Holo nā kānaka noi‘i ‘epekema i nā wahi e hānau ‘ia ai nā honu he nui. Hānau ‘ia ka pākēneka 96 o nā honu Hawai‘i ma nā moku ‘o Kānemiloha‘i ma Papahānaumokuākea. ‘O ka helu o nā honu wahine i ‘ike ‘ia ma luna o nā pūnana, he 3,846 i ka makahiki 2015.

‘O ka helu i ana ‘ia ma ka makahiki 1970 he 65 honu wahine a he 400 ma ka makahiki 2005. E ho‘ohui ‘ia ana ia helu me ka pākēneka 4.8 mai ka makahiki 1980 a hiki i kēia lā.

‘O ka ‘awelika o nā makahiki piha i ka honu ma ka ho‘opi‘i mua loa ‘ana he 23 makahiki a ‘o ka ‘awelika o ka helu o nā hua e hānau ‘ia e ka honu ma kekahi pūnana ho‘okahi he 110. Akā nā‘e, i loko nō o nā hua he 1,000 a 10,000, ho‘okahi wale nō o ia mau honu ke ola a hiki i ka makua ‘ana.

Na ka wela o ka hua honu ma ka hapakolu lua o kona moe ‘ana e hoʻoholo i ka puka mai o kekahi kāne a i ‘ole kekahi wahine . Inā pākela ka wela i nā kēkēlē he 87.8, e puka ana he kaikamahine.

Aia kekahi helu ko‘iko‘i keu, ‘o ia ho‘i ka helu o nā honu i lepili ‘ia e nā kānaka noi‘i ‘epekema, he 17,536 ka helu o nā honu i lepili ‘ia mai ka makahiki 1965 a hiki i ka makahiki 2013.

Nā Huakaʻi Honu

E ne‘ekau aku ana nā honu he nui i nā mahina ‘o ‘Apelila a me Mei i nā moku o Papahānaumokuākea no ka ho‘opi‘i ‘ana a hānau i ka hua. ‘O ka mamao holopuni e holo ana ka honu he 1200 mile a ‘oi, a ho‘i mai i nā moku noho ‘ia o Hawai‘i ma nā mahina ‘o Iulai a me ‘Aukake no ka ‘ai pono me ka lalala ʻana hoʻi. ‘O Hawai‘i kekahi wahi i loko o nā wahi ‘ekolu o ka honua i hiki ai i nā honu ke lalala ma kahakai.

Nā mea ho‘oweliweli i ka honu

‘O ka manō a me ke kanaka wale nō nā mea e ‘ai i ka honu makua, akā, nui nā holoholona e ‘ai i ka honu keiki, ‘o ka pāpa‘i ‘oe, ‘o ka manu noho kahakai ‘oe, ‘o kekahi mau holoholona ‘ai waiū, a pēlā aku.

Ma hope o ka makahiki 1978, pāpā ‘ia, ‘a‘ole e ho‘omake ‘ia ka honu akā, mau nō paha ka ho‘omake malū ‘ana. ‘O ka waiwai o ka honu i i kona kūʻai ʻia aku ma ka makahiki 1970 he 100 kālā a ‘oi. ‘Oi aku ka ho‘omake ‘ana me ka mana‘o ‘ole ma muli o ke ku‘i ‘ia ka moku a i ‘ole i ka hei ‘ana i ka ‘upena a ka lawai‘a.

‘O ka ma‘i weliweli loa i lo‘ohia ai ka honu, ‘o ia ka fibropapilloma, he ma‘i lele ia nāna e ho‘okumu i ka ‘i‘o ulu ma ka una, ke akemāmā a me ka haku‘ala. ‘Ike pinepine ʻia ia ‘i‘o ulu ma nā honu i nā makahiki 1980 a hiki i ka makahiki 2010. Pōpilikia ka pākēneka he 90 a ‘oi o nā honu o Honokōwai i ia ma‘i ma ka makahiki 1992. Nui nā honu ‘ōpio i make i ia maʻi, akā, ua nalowale ka ma‘i a ‘a‘ole ‘ike nui ʻia ma ka hapanui o nā honu i kēia mau lā.

‘O ka mea nui e ho‘oweliweli i ka honu, ‘o ia nō ka loli ‘ana o ke aniau me ka pi‘i ‘ana o ke kai. ‘O Whale-Skate Island ka moku punahele a nā honu no ka hānau ‘ana i ka hua i ka wā ma mua, akā ua palemo iho ia moku i lalo o ke kai ma mua o ka makahiki 2006. E emi ana nā moku pono no ka hānau ‘ana i ka hua i kēlā me kēia pua‘i e pi‘i a‘e ai ke kai.

He 150 miliona makahiki ka lōʻihi o ka holo ‘ana o ka honu i ke kai ma mua o ka pae ‘ana mai o ke kanaka i Hawai‘i nei. He hō‘ailona nō ka honu no ke ola loa a me ka maluhia a me ka mana. E pau anei kēia mau holoholona nani a holu i ka hana no‘ono‘o ‘ole o ke kanaka e ho‘ololi nei i ke aniau me ka ho‘ohana ‘ana i nā ‘enehana wāwahie mō‘alihaku a kiloi i ka ‘ōpala ‘ea i ke kai? ‘A‘ole nō! ‘O ka mālama ‘ana i ka honu nō ke kuleana o ke kanaka.

He honu ka ʻāina he mea paneʻe wale. (‘Ōlelo No‘eau 589)

Akā, pehea ke ‘ano o ka honua me ka honu ‘ole?

​© Lopaka Weltman 2020