Kamalei Marrotte < hoʻi hope Paipai mai iā Kalauaheahe Kamalei Marrotte 28 Pepeluali 2021 I ka makahiki 1885, aia ka hapanui o ko ka pae ʻāina mau loko iʻa ma Oʻahu nei. Eia hoʻi, ua piha nā pākēneka he 78 o ko nā loko iʻa ʻeka i ia mau loko iʻa keu a ka nui. Kamaʻāina ka hapanui o ko Hawaiʻi i nā loko iʻa ʻo Paepae o Heʻeia lāua ʻo Loko Ea. Akā, pehea nā loko iʻa he nui ʻino ma Oʻahu nei i ka wā ma mua? Ma hea lā i noho ai ia mau loko iʻa? ʻO kekahi o kēia mau loko iʻa kahiko, ʻo ia nō ʻo Kalauhaehae. Aia ua loko iʻa nei ma ka palena ma waena o ke ahupuaʻa ʻo Niu lāua ʻo Kuliʻouʻou. I ke kalaiwa ʻana aku ma ke alanui ʻo Kalanianaʻole, e hala ana ke Kikowaena Kūʻai ʻo Niu Valley, ʻo ka ʻike koke akula nō ia i kekahi hale kaʻa mākuʻe ma ka kai o ke alanui. Kū ʻoe ma ia hale kaʻa a nānā iā uka, ʻo ka ʻike akula nō ia i ka lihi o ke kualapa ʻo Kuliʻouʻou. A laila iho ʻoe i nā alapiʻi ma loko o ua hale kaʻa nei ʻo ka ʻike maka akula nō ia ou i ka loko i kapa ʻia ʻo Kalauhaehae. He ʻelua ona moʻolelo i pili i kona inoa. Pili ka inoa ʻo Kalauhaehae i nā hiʻohiʻona o kēlā ʻanemoku ma ia ʻāina a pili nō hoʻi kona inoa ʻē aʻe ʻo Kalauhaʻihaʻi i ka moʻolelo o ka haʻihaʻi ʻana o ka ʻaikapu ma ia ʻāina. Wahi a Chris Cramer, kekahi kiaʻi o ua ʻāina nei, ma laila nō i kani ai ʻo Kaʻahumanu i ka pū i mea e hōʻike aku i ka poʻe kamaʻāina i ka pau ʻana o ka ʻaikapu. He loko iʻa ʻo Kalauhaehae i mālama ʻia e ʻanakē Laura Kalaukapu Low Lucas Thompson, ko Nainoa Thompson māmā. ʻO ko ʻanakē Laura kupunahine, ʻo ia nō ʻo Mary Lucas, he mamo ʻo ia na Alexander Adams. Ma muli o kona kūlana a me kona pilina me Kamehameha, ma ke ʻano he punahele nāna, i hāʻawi ʻia ai ia ʻāina i ua Alexander Adams nei. Mai ia manawa mai i lilo ke kuleana o ka ʻāina iā Mika Hara, ʻo ia kai mālama i ua ʻāina nei ma hope o Mary Lucas. A laila i ka makahiki 1990 i kāʻili ʻia ai ua ʻāina nei e ka Department of Transportation (DOT) i mea e hoʻonui ai i ke alanui ʻo Kalanianaʻole. Iā lākou e hoʻonui ana i ia alanui, ua hoʻololi hewa ʻia ke kahe ʻana o ka wai mai ke ana kahe pele i hoʻolako i ua loko iʻa nei mai uka mai. ʻO kēia ke kumu e kahe ʻole nei ka wai i kēia wā. Eia naʻe, mau nō ko ka loko iʻa ʻauwai a me kona mākāhā. ʻO ka ʻole o ka wai ka mea wale nō e ʻākeʻakeʻa nei i ka holo pono ʻana o ua loko iʻa nei. Ua hoʻokipa ʻia wau e kuʻu hoa ʻo Kai Hoshijo e kōkua a mālama pū i ia wahi me ia. He kupa ʻo ia a Niu a he limahana ʻo ia ma lalo o Chris Cramer, kekahi mea hoʻokumu o ka Maunalua Fishpond Heritage Center. ʻAno paʻakikī ka ʻākoakoa nui ʻana o kākou i kēia wā o ka maʻi Korona akā nō naʻe, ʻo ka pono a me ka ikaika o ko nā mea kōkua naʻau ka mea e holo maikaʻi ai ka hoʻōla hou ʻana o ua loko iʻa nei, ʻaʻole ka nui o nā mea kōkua. E ka mea heluhelu, eia hoʻi koʻu wahi leo paipai iā ʻoe e ʻimi hoʻi i mau ʻāina, i mau papa loʻi, i mau loko iʻa hoʻi ma kou ʻāina ponoʻī e pono ai ke aloha a me ke ola hou ʻana o ko lākou mau inoa. He ʻono ko ka ʻāina i ka lohe hou ʻana i ko lākou mau inoa mai nā waha mai o ka poʻe kamaʻāina. © Kamalei Marrotte 2021 na Kamalei Marrotte ko mua ko hope

Kailana Keen < hoʻi hope E Hui nā Maka ma NHSS Kailana Keen 4 Kēkēmapa 2023 ʻAuhea ʻoukou e nā ʻōpuʻu e mōhala aʻe nei i ka ua Kuahine o Mānoa. E nā ʻōpuʻu e nehe mālie mai nei i ka makani Kākea e pā mai ana ma Puahia, Kānewai, Piliamoʻo, Paʻakea, Pilipili, Wailele, a me Kauwalaʻa, ʻanoʻai me ke aloha. Maopopo anei nā ʻano kumuwaiwai like ʻole i hoʻolako ʻia no ʻoukou? Ua lohe anei ʻoukou i nā ʻano hana like ʻole a NHSS e alakaʻi ana? E ka mea heluhelu, e maliu mai i ka leo huliāmahi a ka Native Hawaiian Student Services. ʻO NHSS, he hui ia no Hawaiʻinuiākea i hoʻokumu ʻia no ke kākoʻo ʻana i nā haumāna Hawaiʻi ma nā māhele like ʻole o ke kula nui o Hawaiʻi ma Mānoa. ʻO kā lākou pahuhopu, ʻo ia nō ka lawelawe ʻana aku i nā haumāna ma o ka mālama ʻana i nā ʻano hālāwai hoʻonaʻauao like ʻole, ke kōkua i ka ʻimi noiʻi ʻana, ka hoʻolako ʻana i nā kūlana huʻeaʻo, ka huakaʻi ʻana, a pēlā wale aku. E like me Ka Papa Loʻi ʻo Kānewai, me he puʻuhonua lā ʻo NHSS no nā haumāna Hawaiʻi a pau. No ka haumāna ʻike nāwele. No ka haumāna e nāpelepele ana paha ma nā pali o Kalalau i ka wili a ka makani. No ka haumāna hoʻi e ʻauana ana ma Kalalau. No lākou a pau ka malu a me ka ʻolu o ua hui nei, aia ma QLCSS 113. ʻO ka hana ʻohe kāpala kekahi mea hoihoi a nei hui i hoʻolālā ai. ʻO Nalu Andrade kona alakaʻi kamahaʻo, he waihona maoli no ka noʻeau ʻohe kāpala. He aha ia mea ʻo ka ʻohe kāpala? Kālai ʻia kekahi lāʻau ʻohe a loaʻa ka lau ma luna ona. Kāpala ʻia i luna o ke kapa, ka lole, a pēlā aku, a ili aku ka lau ma luna o ia mea. ʻO ka maʻamau, he moʻolelo ko ka lau i kāpala ʻia, a he hoʻoilina ʻohana paha. I ka wā kahiko, ua hana ʻia kēia ʻana hoʻonaninani ʻana e nā wāhine i loko o ka hale kua, ma hope pono o ke kuku ʻana i ke kapa. He waiwai nō ka mālama mau ʻia ʻana o kēia ʻano hana noʻeau i ola mai ai ka ʻike o ko kākou mau kūpuna. No laila, e alu mai kākou a aʻo i ka hoʻonaninani ʻana i hana maiau ʻia e ko kākou poʻe kūpuna. E ka mea heluhelu, maopopo iā ʻoe nā ʻano mea kanu like ʻole e hoʻonaninani aʻe nei i kou kula? I kēlā me kēia lā, māʻalo ʻia nō nā mea kanu o ke kula e kākou me ka ʻike ʻole ʻia paha. Akā, he mau moʻolelo a he mau kumu ko nā mea kanu a pau o ke kula nei. I ke kenekulia ʻumikumamāwalu, ua hoʻolālā ʻia ke kula ʻo Hawaiʻi ma Mānoa e kū ma ke ʻano he arboretum , ʻo ia hoʻi kahi e kanu ʻia ai nā ʻano kumulāʻau like ʻole o ka honua. Inā ua ulu kō hoi no ka ʻike ʻana i kēia mau moʻolelo, aia nō ka ʻike i ka hālāwai hoʻonaʻauao a ka NHSS i hoʻolako mai ai. Ua ʻike ko kākou mau kūpuna, he waiwai nō nā mea kanu i ka hoʻohana ʻia. Na wai lā ke kuleana ʻo ka hāpai ʻana i kēia ʻike? Na nā haumāna a me nā limahana nō o ke kula o Hawaiʻi ma Mānoa. No laila, e makaʻala kākou i ke kāhea manu a e naue aku i kēia hālāwai. E like me nā makahiki i hala, mālama ʻia nā hanana like ʻole e NHSS no nā lā nui o ka Lāhui Hawaiʻi. ʻO ka mea nui o ka mahina ʻo Nowemapa, ʻo ia nō ʻo ka Lā Kūʻokoʻa. I kēia makahiki, e mālama ʻia ana kekahi mākeke ma ke kula nui o Mānoa, kahi e hui ai nā kālepa kamaʻāina no ke kūʻai ʻana i nā mea hoihoi. Ma ka lā iwakāluakūmāwalu, aia kekahi ʻaha mele ma Hemenway - na ka hui mele ʻo The Vitals e hīmeni mai; e hoʻolauleʻa pū kākou. Ma kēlā lā like nō, e mālama pū ʻia ana kekahi mau pānela i hiki iā kākou ke hoʻonui aʻe i ka ʻike no ke kūʻokoʻa a me kēia lā nui o ka Lāhui Hawaiʻi. Inā ua hala kēia mau hanana iā ʻoe, e ka mea heluhelu, e kau ka maka ma @nhssuhm ma ke Kiʻiwawe a ʻike ʻia ka hua. E lawe kākou i ke aʻo a mālama, a e ʻoi mau ka naʻauao. A e makaʻala hou kākou i ke kāhea ʻana mai o NHSS e kaheāwai kākou a hui pū nō i kēia kau aʻe. © Kailana Keen 2023 #kulanui ko mua ko hope

Kaimana Kawaha < hoʻi hope Uluhua wale au iā Waiʻau, ka piko kaulana o ka ʻāina Kaimana Kawaha E ke koa wiwoʻole, ka puʻuwai haokila, ke ʻaʻaliʻi kū makani, a me ke aloha ʻāina ʻoiaʻiʻo, me ʻoukou nō ke aloha nui! He manaʻolana koʻu i ka noho palekana ʻana iho o ko ka hale. Eia nō au he wahi huna lepo no ka ʻāina aloha no Piʻihonua, ke hoʻolaha aʻe nei i wahi moʻolelo no ka mauna kūhaʻo i ka mālie. He ake nui koʻu e hōʻike aku ai i ke ākea i nā kumu he ʻehā aʻu e kūpaʻa loa ai ma hope o ka ʻāina a me ke kūʻē loa aku i ke kūkulu ʻia o ka ʻohe nānā nui loa ʻo TMT hoʻi ma luna o Maunakea. E ka mea heluhelu ē, e hoʻomaopopo ʻia mai, ʻaʻole nō pau nā kumu e kūʻē aku ai i ka helu ʻia e aʻu nei, he nui loa hou aku nā kumu, akā eia nō kekahi o nā kumu nui aʻu e ake nei e hōʻike aku i mua o ka lehulehu. ʻAkahi: No ka moʻokūʻauhau. Aia nō ma nā mele koʻihonua like ʻole e ʻike ʻia ai ka pili ʻohana o ka Hawaiʻi me ka ʻāina aloha. A i loko o kā John Henry Wise moʻolelo no ka loaʻa mai o Hawaiʻi a me kona poʻe, ʻo ia nō hoʻi kai ʻike ʻia ma loko o ke mele kānaenae no Kauikeaouli Kamehameha III penei, O hanau ka mauna a Wakea, O puu ae ka mauna a Wakea, O Wakea ke kane, o Walinuu ka wahine Hanau o Hoohoku, he wahine, Hanau Haloa he’lii Hanau ka Mauna, He keiki mauna na Wakea. I loko o ke mele holoʻokoʻa e ʻike ʻia ai ka pilina o ka Mōʻī Kauikeaouli a me ka lāhui Kanaka Maoli i ka Honua, ka Lani, ka Moana, ke Kai, ka Lā, a pēlā aku nō. No laila, ma ka moʻokūʻauhau nō e pili paʻa pono ai kākou i ua ʻo Maunakea nei. ʻAlua: No ka wao akua. I kekahi ninaninau ʻia ʻana o James Kahalelaumāmane Lindsey, he kupa a he kamaʻāina hoʻi no Waimea mai, moʻolelo maila ʻo ia nei no ka hoʻokipa me ka lawe ʻana hoʻi o kona makuakāne i ke Kuini ʻEmalani i luna o Maunakea e ʻike maka ai iā Waiʻau. Wahi a ia nei, “Nā poʻe a pau o Waimea i hānau a ʻelemakule, ʻaʻole ʻike iā Waiʻau. ʻAʻole kau i luna o ka piko o Maunakea.” ʻIke ʻia, ʻaʻole kipa ʻia ʻo Waiʻau e ka poʻe kupa o Waimea, no ka mea, he mea maopopo loa ka laʻahia me ke kapu hoʻi o ia wahi. He wao akua, komo wale nō ke akua, ʻaʻoe komo ke kanaka. ʻAkolu: No ka pili ʻuhane. ʻO ka piʻi ʻana aku o ke Kuini ʻEmalani i ka piko kaulana o ka ʻāina, wahi a Kīhei de Silva nei, he huakaʻi hoʻomaʻemaʻe nō ia no ke aliʻiwahine. Ma hope o ka hala ʻana o kāna keiki a laila iho kāna kāne, a me kona eo ʻana iā Kalākaua no ka noho aliʻi, huakaʻi akula ke Kuini i luna o Maunakea e ʻau ai i loko o Waiʻau, ka piko kaulana o ka ʻāina, e hoʻomaʻemaʻe hou ai i kona ʻuhane a hoʻi ai i ka piko o ka Hawaiʻi. ʻIke ʻia ka ʻaoʻao pili ʻuhane o Maunakea a me kona wai kamahaʻo, he mea hoʻōla hoʻi. ʻO ia nō ke kumu i loaʻa ai kēia ʻōlelo hoʻoheno penei, A Maunakea o Kalani Ike maka ia Waiau Kela wai kamahao I ka piko o ke kuahiwi ʻAhā: No ke kānāwai. I ke kau ʻana o ke kānāwai hoʻokuleana ʻāina i ka makahiki 1848, ua lilo ke ahupuaʻa ʻo Kaʻohe, kahi e noho ai ʻo Maunakea, i ʻāina kuleana na ka Mōʻī wale iho nō. Eia naʻe, hāʻawi akula ʻo Kauikeaouli i ia ahupuaʻa i ke aupuni ʻo Hawaiʻi. I ka makahiki 1894, ua hoʻohui ka Pīkī i ka ʻāina lei aliʻi me ka ʻāina aupuni, a ʻo ia ke kapa ʻia nei i kēia mau lā, ʻo ka seized lands. ʻO ia nō nā ʻāina i ʻapakau ʻia mai a lilo hoʻi he ʻāina na ke aupuni Pekelala o ʻAmelika Hui Pū ʻIa i ka makahiki 1898. Eia naʻe, ua ʻikea maopopo ʻia kēia ʻaihue a ʻapakau ʻana hoʻi o ka poʻe kumakaia ʻāina i kēia mau ʻāina. ʻAʻole na ke aupuni noho hewa ʻo Maunakea, ʻaʻole nō hoʻi na ke kula nui o Hawaiʻi! Na ka Lāhui Hawaiʻi nō ia, no ka mea, ua koe ke kuleana o nā kānaka. ʻO ia ihola nō nā kumu he ʻehā aʻu e kūʻē loa aku ai i ke kūkulu ʻia ʻana aʻe o ka TMT ma luna o Maunakea. A e like me kaʻu i hōʻike iho nei, ua koe ke kuleana o nā kānaka, ʻo ia nō kākou ka poʻe Hawaiʻi! Na kākou nō e hoʻoholo no ka pono o Maunakea, ʻaʻole na haʻi, a eia nō au ma ka ʻaoʻao o ke aloha ʻāina ke kūkala ikaika loa aku nei, ʻAʻOLE TMT! E ka mea heluhelu ē, inā he mau kumu kāu no ke kūʻē loa ʻana aku, e ʻoluʻolu, e leka mai iā mākou nei ma kauluhoi@gmail.com . E mau ʻo Maunakea i ke anoano! © Kaimana Kawaha 2020 na Kaimana Kawaha 1 ʻOkakopa 2020 ko mua ko hope

Laʻakea Muhlestein < hoʻi hope Ka Sila Hawaiʻi Laʻakea Muhlestein 15 ʻOkakopa 2021 Me ke aloha a pumehana mai na kai ewalu, a i na awawa o na moku. E kau ko kakou manao i ka sila Hawaii, oia hoi ka ilioholoikauaua. O keia ilio, he mea ane halapohe no. No laila, ua loaa kekahi mau kanawai no ka malama ana ia lakou. Ua manao paha oe, ae, ua maopopo i na kanaka apau ia mau kanawai, aole nae pela. I ko kekahi paa male hele ana mai i ka moku o Kauai, ua ike ia ka hana hupo ana o laua ma ke kai. Ma ke kahakai o Poipu, ua pai aku ka wahine i ka ilioholoikauaua no ke pai ana i kii no lakou iho. I ka hoea ana mai o na makai o Kauai, olelo lakou, aole i maopopo i na malihini na kanawai e pili ana i na holoholona ma Hawaii. No laila ua kauoha ia laua e uku no ko laua hana hupo i ka sila Hawaii, ma kahi o ka $1,500. “He paamale laua mai Minnesota a ma kahi o 45 ko laua makahiki,” i olelo ai ka makai. Olelo ke kiaaina o David Ige, o na malihini e hele mai ana i anei a i ole e noho ana i anei, e hoomaopopo ia lakou na lula. Nui na kanawai no na holoholona, e like pu me na kanaka i loko o na moku o Hawaii. No laila, ina hoike oe i ke aloha, e loaa ana no ke aloha. O ka sila Hawaii, he holoholona waiwai a koikoi loa no na moku o Hawaii. E aloha aku kakou ia ia. © Laʻakea Muhlestein 2021 na NOAA Fisheries Hawaiian monk seal research program ko mua ko hope

Lokalia Roldan < hoʻi hope Kōlea a Kōlea, Kiʻi i ka Wai Lokalia Roldan 1 Nowemapa 2022 ʻAuhea ʻoukou e nā mamo aloha o kēia ʻāina hoʻoheno, nā mamo a ka ʻĪ, ka Mahi, ka Palena, me ka Palalaui mai ka hikina a ka lā i Kumukahi a i ke kau ʻana i ka mole ʻolu o Lehua, he welina aloha hoʻi kēia i nā manu ʻōiwi o Hawaiʻi nei. ʻO ke poʻomanaʻo i kau aʻela ma luna aʻe nei, ua lohea nō ma ke mele ʻo "Kāhuli Aku, Kāhuli Mai" nō nā pūpū hinuhinu o uka, akā, he manaʻo ʻokoʻa kaʻu e hoʻopaneʻe aku ai i mua o ʻoukou poʻe mamo no ka ʻaihue ʻia ʻana o ko kākou wai a lilo i ka manu o Kahiki! Ma ka ʻōwili nui ʻana o ka wēlau manamana lima ma luna o ke kelepona, kau ka maka i nā mea like ʻole mai ʻō a ʻō o ka honua. I nā pule i hala aku nei, nui ʻino nā wikiō e hōʻike mai ana i ke kiʻi ʻana o ka manu kōlea i ka waiwai o ka Hawaiʻi a lele i kahi mamao loa aku. ʻO ka wai ʻono i kāʻili ʻia, ʻo ia nō ke mele a me ka hula. Ua pūʻāʻā ka maka o ke kanaka Hawaiʻi i ka hoʻolaha hewa ʻana o ka manu kolea i ka ʻike Hawaiʻi, ʻoiai, ʻaʻohe pūnana o ke kōlea ma Hawaiʻi. Ua kapa ʻia hoʻi kēia ʻano manu he Culture Vulture no kona ʻaihue ʻana i nā momi o kekahi lāhui a hoʻolaha no ka pono o kona nohona ponoʻī. ʻO kekahi ʻāuna kōlea, ua huihui ā kōlea lākou ma ka ʻāina ma waho aku o Hawaiʻi, ma Sedona, ʻAlikona a hanehane kekahi mele penei: Nā ʻAumākua Nā Akua E nā kūpuna Nā Kapua Aloha mai Hiki mai, hele mai E hoʻomaikaʻi I kēnā i kēia i ke aloha ʻO kekahi mea ʻāpiki o ia mele, ʻo nā ʻaumakua hea kai hea ʻia? ʻO nā kūpuna hea kai hea ʻia? ʻO nā Akua hea kai hea ʻia? ʻO kēia ʻāuna kōlea, he hui lākou i kapa ʻia ʻo empowerment retreats ma ke kiʻiwawe. Uku ʻia ke kumu e nā lālā o ka hui! No kekahi hanana e uku ʻia ana, mālama ʻia ma Kauaʻi, a uku ʻia he $3,350 a i ka $5,000 no ke komo ʻana i ia hanana. ʻO ka mea ma ʻAlikona, he $2,550 no ‘ehā lā. ʻO nā mea e loaʻa ana ke uku, he yoga a he “personalized” meditation i kēlā me kēia lā, he huakaʻi, a he ʻaha kapu loa. Ke kuhi nei au, ʻo ka breathwork ka mea i hana ʻia ma ka ʻano he mele a oli paha. Pehea lā ka pono o nā haʻawina “Hawaiʻi” i nā lālā ma kēia hui? Ma hea ke kumu o ka pūnana e loaʻa ai kēia mau hua e aʻo ʻia ana? ʻOiai, wahi a kona kahua pūnaewele, ua aʻo ʻē ʻia he 7,000 haumāna ma kēia polokalamu. ʻO ka poʻe Hawaiʻi kahiko, he poʻe kilo lākou. Ua maopopo ʻia ke ʻano o ka manu o Kahiki. Ua kākau ʻia ma ka nūpepa kahiko ʻo Hawaii Holomua i ka makahiki 1893, “Aia i kekahi kau o ka makahiki, e haalele aku ana lakou i ko lakou mau home a lele auna mai la no na Paemoku o Hawaii nei, a o ka manawa ia ua hoolawa ia ko lakou ola ma na kula a me na kualono o ko kakou aina hanau. Ianei lakou, e noho hoonuu ai, a e hiolani ai a uliuli ko lakou umauma i ka momona.” ʻO kēia laʻana, he manu maoli nō, akā, like nō a like me kēia poʻe kōlea aʻu e walaʻau aku nei ma ke kiʻiwawae, ʻo ia hoʻi ka noho hoʻonuʻu me ka hiʻolani ʻana ā loaʻa ka waiwai iā lākou. ʻO kekahi mea hilahila loa naʻe, ʻaʻole no Kahiki wale nō kekahi kōlea. Ke hana lapuwale nei kekahi mau kānaka, he Hawaiʻi a he Polenekia paha. ʻIke ʻia nā hula like ʻole ma nā ʻaha mele, ʻo ka reggae paha ke ʻano, a ʻaʻole i kū i ka Hawaiʻi. ʻAʻole au e hōʻahewa nei i ka hulahula ma ka ʻaha reggae, akā, ʻo ka hula hea ia e hula ʻia ana? No laila eia ka nīnau aʻu e hāpai aʻe ana i mua o ʻoukou, pehea kākou e hoʻonaʻauao ai i ka poʻe lehulehu ke hana kāpulu ʻia kekahi hana noʻeau a ka Hawaiʻi? Pehea kākou e ʻike ai i ka mākaukau i loko o kākou iho e hoʻoponopono aku ai i ka hemahema a haʻi? Eia nō au ke hāpai nei i kuʻu leo mahalo i ka poʻe hoʻopāpā wiwo ʻole ma kiʻiwawe a me Tik Tok paha e kuhi pololei ana i ka mea hewa, koni aku i ka lae, a hoʻākaaka i ka ʻoiaʻiʻo. Pēlā nō e hoʻolaha koke ai i ka ʻoiaʻio. ʻO ka ʻike ʻana i ko kākou mākaukau, e hoʻomanaʻo kākou i kekahi ʻike waiwai a ke kūpuna, ʻo ia hoʻi ka moʻokūʻauhau. Ma kekahi ʻano, he mea ka moʻokūʻauhau e ʻike ai i ka paʻa o kou ʻike, me kou pilina i kekahi ʻohana a ʻāina paha. Ma ka moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele, kainō, he malihini ʻo Pele no Kauaʻi, eia nō naʻe, ua hea ʻia nā mākani he nui loa no Kauaʻi, a pēlā i ʻike ai ʻo ia he kamaʻāina. No laila, e noʻonoʻo: he aha ka moʻo o kou ʻike? E hoʻopaʻa i ke kahua a ma hope ke kūkulu. Eia hoʻi, ʻo ka mea nui a kākou, e nihi ka helena i uka o Puna o ʻike auaneʻi i ke aliʻi nui o Oʻahu iā Kakuhihewa. Inā ʻaʻole i paʻa ka ʻike iā ʻoe e ʻimi aku i kekahi ala e hoʻākaaka ai a hoʻomaopopo ai i ka ʻike. ʻAʻole i pau ka ʻike o ka Hawaiʻi ma ke au i hala, ʻo ia mau nō ka ʻike Hawaiʻi e ola ana ma muli o nā kūpuna, nā mānaleo, nā kumu hula, nā kumu ʻōlelo Hawaiʻi, nā kānaka paʻa mele, nā kānaka paʻa moʻolelo, ka pūʻulu nūpepa kahiko, a ia mea like. E hāpai mai i ka nīnau. E hana kākou i ka mea i hiki me ka naʻauao, ʻo ia ka mea nui. © Lōkālia Roldan 2022 ko mua ko hope

Leikuluwaimaka Meleiseā < hoʻi hope Ke Aloha ʻĀina e Hoʻolulu Nei Leikuluwaimaka Meleiseā 1 ʻOkakopa 2020 Mai ka moku ʻana o ka pawa o ke alaula iō Kumukahi, e nā Hawaiʻi moku o Keawe inu i ka wai kapukapu o Waiau, a i Maui o Kamalalawalu i nā wai ʻehā ʻo Waikapū, ʻo Wailuku, ʻo Waiʻehu, ʻo Waiheʻe, e nā poʻe o ke one ʻai aliʻi o Kakuhihewa, inu i ka wai o Kaʻala hemolele i ka mālie, e nā kama o Kamawaelualani moku, e inu i ka wai ʻula ʻiliahi, a hiki loa aku i ke one kaulana o Niʻihau o Kahelelani me ona hoapili ka wai huna o ka pāoʻo, a i Lehua ka moku kāʻili lā, a me ka wai ʻeleʻele a ka poʻe ʻike, ka wai e hoʻokahi ai kākou a pau ka Lāhui Hawaiʻi, aloha ʻāina kākou. Ma ka puke ʻo Moʻolelo Hawaiʻi i kākau ʻia e Davida Malo, ma ka mokuna ʻehiku i wehewehe ʻia aku ai nā hiʻohiʻona o ka ʻāina. Wahi āna, kapa ʻia ka ‘āina he ʻāina no ka nohona o nā kānaka. Ma mua o ka nohona o nā kānaka i ka ʻāina, kapa ʻia he moku ia. ʻO ka ʻāina me ke kanaka ʻole, he moku nō ia. Inā pēlā ka ʻoiaʻiʻo, hiki paha iā kākou ke kuhi ʻo ke kanaka ka mea e ʻāina ai ka ʻāina, ʻoiai lilo ka moku i ʻāina i ka nohona o ke kanaka. Mai kahiko a i kēia lā, ua ʻike kākou i ke aloha ʻāina e hoʻolulu nei. No kākou ke aloha ʻāina, a ʻo ke aloha kai ʻoi aʻe, ʻo ke aloha ka mea ʻoi aku o nā mea a pau. Wahi a ka mea i paʻi ʻia e Iosepa Hoʻoluhi Nāwahīokalaniʻōpuʻu i ka nūpepa Ke Aloha Aina i ka makahiki 1895, “ʻO ke aloha ʻāina, ʻo ia ka ʻUme Mageneti i loko o ka puʻuwai o ka Lāhui, e kaohi ana i ka noho Kūʻokoʻa Lanakila ʻana o kona one hānau ponoʻī. A ʻo ia nō ka ikaika nāna i kaohi i ke kui mageneti o ke Pānānā, e hoʻopololei ana i kona kuhikuhi i ka welelau ʻĀkau o ka Honua nei, a i ka hōkū ʻākau hoʻi.” A wehewehe ʻia maila ke aloha ʻāina ma kāna nūpepa i puka ma 8 Iune 1895 me ka ʻōlelo kaulana “ʻO wai kou makuahine? ʻO ka ʻāina nō! ʻO wai kou kupunahine? ʻO ka ʻāina nō!” No ia mau manaʻo i ulu ai ka hoi i loko oʻu no ka pilina o ka ʻāina me ke kanaka, a lana aʻe kuʻu manaʻo i ko mākou huaʻōlelo ʻo ʻāiga ma ka ʻōlelo Sāmoa. ʻO ka ʻāiga ka ʻohana. Hoʻohana ʻia aku kēia huaʻōlelo nei no ka pilina ʻohana, a ʻike ʻia ka pilina ma nā loina o ka faʻa Sāmoa. ʻO nā inoa kanaka a pau ma Sāmoa, he kuhi ia i kona kauhale a kaiāulu ponoʻī. Ke hoʻopuka aku ʻoe i kou inoa i mua o kekahi kanaka, ʻaʻole i ʻemo, maopopo iā ia kou ʻāina hānau i ia manawa ʻānō. ʻO wau ʻo Vaevainaotaua a maopopo ihola i ka poʻe Sāmoa, no Vaevainaotaua, Fagafau, Savaiʻi koʻu inoa. Hāpai aʻela kākou i ko kākou mau inoa ma ke ʻano he lei e hoʻonaninani ai i ke kino a me ke ola. E like me nā inoa, he ʻaʻahu ke aloha ʻāina no kākou. Ua lilo ʻo ia i lei no kākou e lei ai, i mea e wehi a kāhiko iho ai kākou. Lei ʻia ka ʻāina i ka ʻohu, ka ʻōpua, a ma Koʻolau i ʻike aku ai, lei ʻia i nā pali hāuliuli. A ʻo nā pulapula a nā kūpuna i alahula aku i ke au o Moananuiākea, lei ʻia ko kākou ʻāina hānau ponoʻī i nā hohonu kai o Kanaloa. Ma ke mele i haku ʻia he lei e ko kākou poʻe kūpuna. Ma ka makahiki 1895 i paʻi ʻia aku ai ka Buke Mele Lāhui. Ua hōʻiliʻili ʻia nā mele mai kēlā nūpepa kēia nūpepa a paʻi ʻia aku a kui ʻia kēia mau pua i lei hoʻokahi ma ua Buke nei. Haku ʻia nā mele e ka poʻe heluhelu nūpepa, a hoʻouna aku lākou i kā lākou mau mele ponoʻī. Ua nui aʻe nā mele aloha ʻāina, a ua haku ʻia nā mele me he mea lā he kiamanaʻo ʻo ia no kekahi hanana. Eia kākou ke holomua nei i ka makahiki 2020 a ʻo ia like ana nō kā kākou haku mele ʻana. I kēlā makahiki aku nei, hoʻopuka ʻia kekahi pā leo i kapa ʻia ʻo Kūhaʻo Maunakea e nā haku mele Hawaiʻi. ʻIke akula kākou, mau nō ke aloha ʻāina e hoʻolulu nei. A mau nō ka ʻume mageneti i loko o ka puʻuwai o ka lāhui, aia lā ʻo ia ke kuhikuhi a ke hoʻopololei nei iā kākou iho i ko kākou ʻāina hānau a hiki i kēia lā. He nani ia, ma ka haku mele e hōʻike aku ai i ke aloha ʻāina, ua haku wau i mele i hahai akula i nā mele a ko kākou poʻe kūpuna. Ua huli aʻela i ka Buke Mele Lāhui a ma laila nō i ʻike aku ai i mau mele aʻu i nānā ai ma ke ʻano he anakuhi mele. No ka paukū mua, ua like ka pilina ʻōlelo me ke mele ʻo Aole Hopo Iho Na Hawaii, na S. Pinao, i paʻi ʻia ma ua Buke nei i ka ʻaoʻao 34-35. He wahi leo mahalo kēia iā Kauka R. Keawe Lopes Jr., ka mea nāna i haku a hoʻohana i kēia lālani mele, “makeʻe no ka pono o Mauna Kea” ma kāna papa i aʻo aku ai. A no ka paukū ʻekolu, ua hahai ka pilina ʻōlelo iā Hua Kau I Ka Umauma, na J. Heleluhe lāua ʻo D. K. Koa, i paʻi ʻia ma ka Buke Mele Lāhui i ka ʻaoʻao 7-8. Na D. K. Kaumiumi i haku i ke mele ʻo Hoolulu Ke Aloha Aina i paʻi ia ma ua Buke nei ma ka ʻaoʻao 14, a mai kēia mele koʻu hoʻoulu ʻana i ke mele holoʻokoʻa. Eia aʻe kuʻu leo aloha i nā Puʻuwai Hao Kila i moe i ke ala, nā kui e ʻume ʻia nei e ka mageneti, ʻo ke aloha ʻāina nō ia. Nani Wale Puʻuhuluhulu Na. S. Leikuluwaimaka Meleiseā Nani wale ka ʻikena iā Puʻuhuluhulu A nā manu o Kaʻohe e haiamū aʻe nei Nā puʻuwai hao kila moe i ke ala Lāhui makeʻe no ka pono o Mauna Kea He aloha ʻāina kau i ka hano Hanohano Hawaiʻi a mau loa E mau ana ke aloha e hoʻolulu nei I nei ʻume mageneti hoʻolale puʻuwai © Leikuluwaimaka Meleiseā 2020 ko mua ko hope

Kamaile Manning < hoʻi hope ʻAuhea kahi Hale no Kākou? Kamaile Manning 17 ʻOkakopa 2024 ʻAʻohe wahi mea a like aku me kēia pilikia ʻo ko Kawaihuelani nele ‘ana i ka hale ‘ole. Inā he haumāna, he kumu, he kākoʻo, a he limahana paha ʻoe ma lalo o Kawaihuelani, ua maopopo akula iā ʻoe nā pilikia o kēia hālau o kākou. Inā ʻaʻole ʻoe kamaʻāina i ia pilikia, e ʻupu aʻe ana paha ka manaʻo no ka pono a no ka hewa. E heluhelu mai. Ua hoʻokumu ʻia kēia hālau ma ka makahiki 2007. Hala loa he 17 mau makahiki a mau nō ka nele ʻana o mākou i ka hale ʻole. ʻO ka maʻamau, he mau wahi kūpono i noho ʻia e nā ʻoihana ʻē aʻe o kēia kulanui. ‘O Shidler ka hale ponoʻī o ka mēkia ʻoihana, ‘o Kuykendall ka hale o ka mēkia Pelekānia, a ʻo Sakamaki kahi e mālama ʻia nei ka mēkia mōʻaukala. Akā, ʻo Kawaihuelani, ʻo kahi a kākou e noho nei, ʻo ia kahi e pā ʻole ai ka lā. I kēia lā, ke noho nei nā keʻena o Kawaihuelani ma Spalding. Aia nā mānaleo a me kekahi o nā kumu ma ka papahele ʻelua. ʻO ke koena o nā kumu, ke kaʻana like nei lākou i ka papahele ʻehā me ka māhele Indo-Pacific Languages. Ua kau ʻia kekahi o kā kākou mau kumu ma ka lumi hoʻopaupilikia i hoʻonohonoho ‘ia ma ke ‘ano he keʻena. Pehea lā? He hōʻailona kēia no ka waiwai ʻole o ka ʻike a me ka ʻōlelo a kākou i ke kulanui a he mea kākou e kiloi aku ai a waiho wale ma kahi ʻē. Eia kekahi, ʻo ka hōʻailona o ko kākou holoē, he pelaha iki wale nō e lewalewa nei ma luna o ka hale e māka ʻia ai ko kākou noho ʻana i laila. Mai ʻiʻimo ka maka o kāʻalo koke auaneʻi ʻoe i kēia wahi pelaha me ka ʻike ʻole aku. Pehea kākou e ulu ai ma ia ʻano wahi? Hoʻokomo wale ʻia aku nā papa ʻōlelo Hawaiʻi i ʻō a i ʻaneʻi o kēia kulanui ino ka ua mea ʻo ka loaʻa ʻole ʻana o kekahi kahua ponoʻī no kākou. He poʻe kuewa nā haumāna o Kawaihuelani ma ko kākou ʻāina ponoʻī. Ke kū nei nō kēia hana a ke kula nui i ka hūpō. Wahi a lākou, he kula Hawaiʻi kēia i aʻo ʻia ma nā ʻano Hawaiʻi. Inā pēlā, he aha ke kumu o ka hūnā ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ia kulanui? He kapa wale nō kā lākou ma nā lehelehe. ʻO kekahi kumu ʻē aʻe paha, ʻaʻohe ʻiʻini mai loko mai o Kawaihuelani e hoʻoponopono i kēia pilikia. Ua hiki ke hoʻāhewa i ke kulanui no ia pilikia akā no wai ke kuleana ʻo ka pono o kākou nā haumāna? ʻO ka mākia o Kawaihuelani, ʻo ia hoʻi ʻo “E ola ka ʻōlelo”. ʻO ka ʻoiaʻiʻo, ke ola nei ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kēia kulanui, inā ʻaʻohe wahi e ola ai? © Kamaile Manning 2024 ko mua ko hope

ʻAkamu Poʻoloa < hoʻi hope Ka Loina Hawaiʻi e Ola ai ka Hawaiʻi ʻAkamu Poʻoloa 15 Nowemapa 2021 E nā pua mamo nō i ke ao mālamalama e makeʻe maoli nei i ka ʻōlelo Hawaiʻi. E ola a aloha nui hoʻi kākou! I hiki iā ʻoukou ke kūlia pono, makemake nō au e waiho iho i kēia hua i luna o koʻu umauma i mua o ʻoukou, kuʻu anaina noʻeau lua ʻole. He mau mea i noʻonoʻo ai au no ke ola pono o kākou i ka mea kanu. Manaʻo ʻia maila paha no ka mea kanu a he ʻuhane a he ea paha kona? Pule ka poʻe Hawaiʻi kahiko i nā mea kanu ʻoiai, ʻo ia mau mea kanu nō nā kino o nā akua Hawaiʻi. E uhau ʻia ka pule no ke akua, a hoʻōla ʻia ke kumu lāʻau kohu kanaka lā. Mai ka wā mua loa a i kēia wā, pehea kākou e hoʻomau a hoʻōla hou ai hoʻi i kahi mau loina i pili me kahi mea kanu Hawaiʻi? Eia kekahi loina pili i ka lāʻau, he hana na nā kūpuna no ka ʻiewe kanaka e hoʻopili ʻia i ka ʻāina. Pēia i hōʻoia ai kēlā mea ʻo ka ʻiewe hānau. I hope iho o ko ke kanaka Hawaiʻi hanu mua loa ʻana, kanu ʻia ihola kona ʻiewe i ka ʻāina. A i lalo o kahi kumu lāʻau i kanu ʻia ai ka ʻiewe a ʻo ke keiki nona ka ʻiewe i kanu ʻia, ke kupu aʻe, ʻo ia ka mea nāna ka mālama pono i ke kumu lāʻau. E oʻu poʻe kena i ka inumia o ka wai ʻeleʻele, kamaʻāina paha kekahi i ka moʻolelo o Hāloa. I ka wā i loaʻa ai ke keiki ʻaluʻalu iā Hoʻohōkūkalani lāua ʻo Wākea, ua kanu ‘ia ihola ia keiki a kupu aʻe ke kalo mua ma Hawaiʻi nei. Ma hope iho he keiki hou kā lāua a ‘īnana ihola hoʻi ke kino ona a ʻo Hāloa kona inoa, ke kumu kanaka nō hoʻi o ka Hawaiʻi. Ma muli o kēia e noʻonoʻo ai nei mea kākau ʻakahiʻakahi, ke ola ka ʻāina, ola pū ke kanaka. Ua loaʻa ʻē nō nā ʻōlelo noʻeau e ʻike ai kākou, ʻeā. Penei: “He aliʻi ka ʻāina, he kaua ke kanaka”,“Aloha ʻāina”, a pēlā aku. Ma kekahi ʻano, pēia nō i hōʻoiaʻiʻo iho ai ka poʻe Hawaiʻi kahiko i kona pilina paʻa i ka ʻāina nāna e hoʻōla aku iā ia. I kēia mau lā, he mau kumu e aha ai paha ko kākou kanu ʻole i nā mea kanu. ʻO kekahi kumu, ʻaʻole paha lawa ka wāe kanu ai i mea kanu. Paʻa wale kākou i ka nui hana. Pēlā me ko ka ʻohana e kuluma ai. ʻO kuʻu ʻohana, he luana mau mākou i kai. Akā manaʻo mai kēia he mea nui ka heʻaheʻa ʻana aku o kahi malo i ka lepo momona o ka māla. I luna nō o ia malo kahi o ka mauli kanaka e māmā ana. Iā haʻi he hana luhi ke mālama ʻia ka mea kanu, ʻaʻole au e ʻae like iki! He hana hoʻomāmā nō ia. No laila, eia nō au me koʻu leo paipai. ʻAʻole kākou he mau pulapula o ka poʻe nāwaliwali!! ʻO kākou nā mamo a nā aliʻi ʻai moku!!! ʻO ke kanu ʻai kaʻu mea e koi nei a me kahi wahi kānaenae i kahi akua ka hana e ʻoi aʻe ke loaʻa nā hua ʻai a i ke kanu ʻana paha. Āiwaiwa paha ke kāmauli ke paʻē mai i ka pepeiao o kākou, a he mea naʻe ia e mahalo aku ai i ka uluulu a oʻo o ka mea kanu ma mua. E ka ʻumeke kāʻeo he aha kahi mau kino lau o Lono: ʻo ke kalo, ʻo ka maiʻa hinupuaʻa, a ʻo ka ʻuala (a he mau mea hou aku paha). Aia nō kahi wahi kānaenae e hiki ai ke uhau i ka hoʻomākaukau ʻia ʻana paha o ke kā ʻuala, iā ʻoe e waele aʻe ai i kou kīhāpai ō hō aku paha ʻoe penei: E Lono ē, ka Puaʻa Hiwa, Ka ʻalihi luna, ka ʻalihi lalo ʻEkuʻeku lepo momona a puʻepuʻe hā Eia ke kā, ke aʻa (e) ulu ana a lau– ē Puka ahuwale aʻe Kona poepoe a haʻapapaʻa ʻĀ ke ahi ʻenaʻena Kohu ʻĀweoweo maka nui lā A hulihuli pūlehu ihola Aloha kāua e ke akua Ke akua o ke ao loa me ke ao poko Nou kēia aka, no mākou ka hua ʻiʻo– ē. Pili ke kino iwi me ke kino ʻiʻo a pili hoʻi ke kino kanaka me ka mauli kanaka. A pili ka mauli kanaka me ke au i hala me ke au hou. A i waena o nā pānaʻi, ʻo ka ʻāina nō hoʻi ke mau i ke aloha aku a nā kānaka ke aloha mai. No laila, i hiki nō ke hele a māmā ka mauli ma o ke aloha e ola ai kākou ka poʻe ʻili ʻula, ō aloha aku i ka ʻāina me kahi loina Hawaiʻi i ʻiʻo ai ka pilina he kanaka a he ʻāina nō ia. © ʻAkamu Poʻoloa 2021 ko mua ko hope

Kamalei Krug < hoʻi hope Ka Waiwai o ka Hoʻopaʻanaʻau Kamalei Krug 1 ʻOkakopa 2020 Mai kahiko loa mai, mai mua loa mai a mai kīnohi loa mai hoʻi. Mai ka wā mai i hānau ai ʻo Kumulipo lāua ʻo Pōʻele i ka pō, a mai ka wā mai i hānau ʻia ai ʻo Laʻilaʻi a hiki i kēia wā ʻānō, ua hoʻopaʻa ʻia ka ʻike i ka naʻau o ke kanaka. Pēlā i mau ai ke ola o ka ʻike mai kekahi hanauna a hiki mai i kekahi. Pēlā e hiki mau ai iā kākou ke hea aku i ko Kumulipo lāua ʻo Pōʻele mau inoa. Ua paʻa naʻau nā loina, nā moʻolelo, nā oli, a pēlā aku mai ka wā kamaliʻi mai. Ma ka moʻolelo o Kalapana, lanakila akula ia wahi keiki hoʻopāpā ma luna o Kalanialiʻiloa, a me nā loea hoʻopāpā ʻo Halepāiwi lāua ʻo Halepāniho i ka ua mea ʻo ka hoʻopaʻanaʻau. Ua paʻa nā ʻano ʻike hoʻopāpā like ʻole iā ia, ʻo ke mele ʻoe, nā wahi pana ʻoe, nā iʻa ʻoe, a pēlā aku. Ua hoʻomaka kona hoʻopaʻa ʻana i ka ʻike ma ka wā i hoʻomaka ai ʻo ia i ka ʻōlelo ʻana. Manaʻo kākou he kupaianaha ka nui o ka ʻike i paʻa iā ia, eia naʻe pēlā wale nō ka Hawaiʻi. Ma ka hoʻopaʻanaʻau ke ola o ka Hawaiʻi. Ma laila ke ola o nā inoa a me nā moʻolelo o nā lālā a pau o nā ʻohana a me ka lāhui. Ma ka holo ʻana o ka manawa, ua aʻo ʻia ke kākau, a ua hoʻokumu ʻia ka pūnaewele, nā lolouila, a me nā kelepona. I mea kēlā mau pono hana a pau e paʻa ai ka ʻike. Eia naʻe, ma muli o ka paʻa o ka ʻike i nā ʻenehana, ʻaʻole i paʻa iā kākou kānaka. He aha lā ka waiwai o ka hoʻopaʻanaʻau i kēia au? I kēia wā, he māhele nui ke kākau ʻana no ka hoʻopaʻa ʻana i ka ʻike Hawaiʻi. I ka wā i pāpā ʻia ai ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana ma nā kula, a me ka wā i hoʻohalahala nui ʻia ai nā kūpuna no ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana, ʻo ke kākau kekahi mea paʻahana i hoʻohana nui ʻia no ka hoʻōla ʻana i ka ʻike. Ua hoʻopaʻa ʻia ka ʻike a me nā moʻolelo ma nā nūpepa, a ma nā ʻano puke like ʻole. Nui nō koʻu mahalo i ke kākau no ka mea ʻo ke ala ia i ola mau ai ka ʻike ma hope o ka hoʻomāinoino ʻana mai o ka haole iā kākou a me kā kākou ʻōlelo. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, ʻaʻole pēlā i hoʻopaʻa ai nā kūpuna i ka ʻike. Ua kālele wale ʻia nō ke kākau i ia wā ʻoiai koi ʻia ka hoʻouna ʻana i nā keiki i ke kula aupuni. I ka hilihili ʻia ʻana hoʻi o nā pua Hawaiʻi ma nā kula, ua haʻalele akula nā mākua i ka naʻauao Hawaiʻi me ka huli hoʻi hou ʻole i hope i nā mea o ke au kahiko. I kēia manawa, ua huli hou ke au. Hānai hou ʻia nā keiki ma ka hale ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi. He ʻae ʻia nō ke aʻo ʻana i nā moʻolelo a me ka ʻike Hawaiʻi ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kula. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, mau nō ko kākou aʻo ʻana e like me ko ka haole. Puni kākou i ke kākau ʻana ma ka pepa, a me ke kikokiko ʻana ma ka ʻenehana. ʻAʻole nui ka ʻike i paʻa i ka naʻau o kākou ma muli o ka hiki ke loaʻa hou ka ʻike me ka ʻāwīwī. Inā poina kekahi māhele o ka moʻolelo o Kalapana, ʻo ka heluhelu wale ʻana nō i ka puke ka hana e loaʻa hou ai ka ʻike. Akā naʻe, ʻaʻohe kapukapu o ka ʻike ma ia ʻano. ʻAʻole pālama ʻia ka ʻike i ka naʻau, i ka puʻuwai aloha o ke kanaka Hawaiʻi. Pehea e ʻōlelo ʻia ai no ka waiwai o ka naʻau Hawaiʻi inā ʻaʻohe ona ʻike? Eia kekahi, ʻeā, ma ka hana ka ʻike. ʻO ka ʻike ka hua o ka hana ʻana. Pēlā i aʻo ai nā kūpuna. ʻO ia kekahi poukihi o ka hale ʻike Hawaiʻi. Ke paʻa ka haʻawina i ke kākau ʻia, paʻa nō ka ʻike. Ma hea nō naʻe kona wahi i paʻa ai, inā ʻaʻole ʻo ia ma ka naʻau? Ma ka palapala hoʻi. Aia ma kekahi mea hoʻohālikelike o ke au nei kekahi wehewehena paha e maopopo ai ka pilikia o kaʻu e kuhi nei. I ke aʻo ʻana i nā huamele ma ka wā e aʻo ʻia ai ke mele hou, noi koke ka haumāna i kahi pepa nona nā huaʻōlelo. Kohu mea lā, ʻaʻohe pili o ka ʻike i kona ʻano o ke aʻo ʻia ʻana. I ka palapala wale nō e paʻa ai ka ʻike, ʻaʻole ʻo ia ma ka naʻau ʻoiai ua kūkulu ʻia ke aʻo ʻana i ka ʻike Hawaiʻi ma luna o ke ʻolokeʻa aʻo haole. Ma kēia mea hoʻohālikelike nō e nūnē ai i ka Hawaiʻi ʻana paha o ka ʻike, ke mele hoʻi, inā ʻo ia i aʻo ʻia ma ke ʻolokeʻa haole. He aʻo moloā ia i kū ʻole i ke ʻano o ko Hawaiʻi poʻe mālama ʻana i ke aʻo. Pehea lā e kapa maoli ʻia ai kekahi ʻike he Hawaiʻi ia inā ʻaʻole i ʻike ʻia ma ke ʻano Hawaiʻi? Noʻu nei, he keu ka hoʻopaʻanaʻau a ke koʻikoʻi. Ma ka hoʻopaʻanaʻau ʻana kākou e aʻo Hawaiʻi ai i nā haʻawina o ka moʻolelo. I ka paʻa ʻana o nā moʻolelo, paʻa pū nā haʻawina ma ka naʻau. I mea kēlā mau haʻawina e aʻoaʻo mai ai iā kākou i ka hana e hana ai a me ka hana e hana ʻole ai hoʻi. Aʻo ʻia ka Hawaiʻi ʻana. Inā heluhelu wale nō kākou i nā moʻolelo me ka hoʻopaʻa ʻole i nā haʻawina ʻike Hawaiʻi, pehea ana lā kākou e kū ai i ia mea he Hawaiʻi? Ua paʻa ka ʻike i ka mea hoʻopaʻa moʻolelo nāna i palapala i nā moʻolelo no kākou. ʻO ka nalohia o ka ʻike ke kumu i hoʻopaʻa ʻia ai nā moʻolelo ma ka palapala. I kēia hanauna naʻe, ʻo ka hōʻīnana hou ʻana i ka ʻike ma ke ʻano like o ka mea nāna i makana maila iā kākou. Ma ka naʻau. © Kamalei Krug 2020 na Kamalei Krug ko mua ko hope

Scubie Hasegawa < hoʻi hope Ua Komo ka Hui Kālepa Lūkia-ʻAmelika iā Hawaiʻi Scubie Hasegawa 17 ʻOkakopa 2024 E ka mea heluhelu, kamaʻāina paha ʻoe me nā moʻolelo o ka hakakā ʻana ma waena o ka Mōʻī Kamehameha a me Kaumualiʻi, akā, kamaʻāina ʻole paha ʻoe me nā hana o ka Hui Kālepa Lūkia-ʻAmelika me lāua. I kēia lā, ma Hawaiʻi nei, hiki iā kākou ke hele wāwae i nā wahi a me nā kia hoʻomanaʻo i pili me kēlā hui kālepa. He aha kēia mau mea? E heluhelu mau i mea e loaʻa ai ka manaʻo. ʻAʻole nui nā moʻolelo i kēia lā e haʻi ana i nā hana o kēlā hui kālepa, a mōakāka ʻole kēia mau moʻolelo no ka mea ua haʻi liʻiliʻi ʻia a kākau ʻia i nā palapala, no laila, he mea nui ka haʻi hou ʻana i nā moʻolelo i mea e hoʻohaliʻa ai i ka hana maikaʻi o ke aupuni o Hawaiʻi. I kēlā manawa, nui nā pilikia mai nā aupuni ʻē mai i komo i loko o ke aupuni o Hawaiʻi, akā ua lanakila mau ke aupuni o Hawaiʻi. Ua loaʻa ka manaʻo o kēia moʻolelo i loko o ka puke A Military History of Sovereign Hawaiʻi , i kākau ʻia e Neil Bernard Dukas. I ka makahiki 1816, ma kēia pae ʻāina nei ʻo Hawaiʻi, ʻo Kamehameha I ka Mōʻī o nā mokupuni o Hawaiʻi, Molokaʻi, Lānaʻi, a me Maui a ʻo Kaumualiʻi ka Mōʻī o nā mokupuni koe o kēia pae ʻāina, ʻo ia hoʻi nā mokupuni ʻo Kauaʻi a me Niʻihau. ʻIʻini lāua e lanakila i mea e noho aliʻi ai i ka pae ʻāina holoʻokoʻa. No laila, noʻonoʻo nui a hana nui lāua i nā mea e lanakila ai. Ma waho o kēia pae ʻāina, nui nā mea i loli i nā aupuni ʻē aʻe o ʻEulopa. I ka makahiki 1812, pau ke kaua lōʻihi ma waena o nā aupuni ʻEulopa me ka lanakila ma luna o ka ʻEmepela o ke aupuni o Palani, ʻo ia hoʻi ʻo Napoleona. No laila, me nā kumu waiwai i hoʻohana ʻole ʻia no ke kaua, ʻimi kēia mau aupuni, ʻo ia hoʻi ʻo ʻEnelani, Lūkia, ʻAukekulia, Pelukia, a me Farani, ma waho o ka ʻāina ʻo ʻEulopa i loaʻa ai nā waiwai o nā ʻāina hou. Kamaʻāina paha ʻoe me nā moʻolelo e pili ana i kēia mau ʻiʻini ʻana. Eia nō nā laʻana i ʻōʻili mai ma Hawaiʻi nei: no ka ʻāina ʻEnelani, ʻo George Paulet i ka makahiki 1843, a no ka ʻāina Farani, ʻo Louis Tromelin i ka makahiki 1849. I ka makahiki 1800, e kālepa ana nā lāhui ʻē ma Hawaiʻi. Ua komo ka Hui Kālepa Lūkia-ʻAmelika i loko o Hawaiʻi i kēlā wā. Ua hoʻokumu ʻia kēia hui e ka ʻāina Lūkia. I ka makahiki 1816, ua hoʻouna ʻia ʻo Georg Anton Schaffer e kēia hui i ka moku ʻo Kauaʻi i mea e loaʻa ai ka mea waiwai mai ka moku o ka Hui Kālepa Lūkia-ʻAmelika mai i ili ma kēlā moku. I kēlā wā āna e noho ana ma Hawaiʻi, ua hoʻolauna ʻo Schaffer me nā Mōʻī ʻo Kamehameha a me Kaumualiʻi. Ma muli o ka paio ʻana ma waena o kēia mau Mōʻī, makemake lāua i ke kōkua ʻana o Schaffer me kona mau lako, nā waiwai, nā manaʻo, a pēlā aku. Ma Oʻahu, hāʻawi ʻo Kamehameaha iā Schaffer i kahi māhele ʻāina i mea e noho a kālepa ai ma laila. ʻAʻole mōakāka ke kumu o ka pilikia i ulu ma waena o Kamehameha a me Schaffer. Ua kauoha ʻo Schaffer i nā kānaka mai ka moku ʻo Myrtle mai e kūkulu i hale kokoke i ke awa ʻo Honolulu, a laila, hāpai ʻia ka hae o ka hui Lūkia-ʻAmelika ma laila. I kēia lā, maopopo ʻole ke ʻano o kēia hale, no ka mea ʻaʻohe kiʻi a ʻaʻohe palapala i kākau ʻia. Maliʻa he pāpū a i ʻole he hale no ka hoʻāhu wale ʻana nō i ka ukana. Ua ʻike ʻia, ma hope o kona lohe ʻana no ka welo ʻana o ka hae, hoʻouna ʻo Kamehameha i kona mau pūʻali koa, me kona Kahu ʻo Kalanimoku, mai ka mokupuni Hawaiʻi mai, i Oʻahu i mea e kūʻē ai iā Schaffer. Ma hope o ka hōʻea ʻana o Kalanimoku mā i Oʻahu, ua holo ʻo Schaffer i ka mokupuni ʻo Kauaʻi me ka waiho ʻana i nā mea kaua he nui ma Oʻahu. I kēia lā, ma ka pāka i loko o Honolulu, kau ʻia ka pū kuni ahi ma laila. Ua manaʻo ʻia ʻo kēlā pū kuni ahi kekahi o ua mau mea kaua nei i koe. Kapa ʻia kēlā pāka ʻo Walker Park, aia i kahi kokoke i ka hale ʻo Aloha Tower ma uka ma ka ʻaoʻao o ke alanui Ala Moana. Ma hope o ka holo ʻana o Schaffer i Kauaʻi, kūkulu ʻia ka pāpū e Kamehameha i mea e pale ai i ke awa ʻo Honolulu. ʻO ke aliʻikoa mua o kēia pāpū, kapa ʻia ʻo George Beckley, a kapa ʻia kēia Pāpū ʻo Honolulu. Ua hoʻohana ʻia ʻo Pāpū Honolulu a hiki i ka makahiki 1857. Ma Kauaʻi, me ke kōkua ʻana o Kaumualiʻi, kūkulu ʻia kekahi mau pāpū ʻē aʻe e Schaffer. Ua kapa ʻia kekahi ʻo Pāpū Elizabeth e ka poʻe Haole, a ʻo Pāpū Hipo e ka poʻe Hawaiʻi. Ua ʻokoʻa ʻo Pāpū Hipo, ʻokoʻa ʻo Pāpū Honolulu. Ua kūkulu ʻia ma nā ʻano o nā heiau o ka poʻe Hawaiʻi a me nā ʻano o ka mea kaua o ka poʻe haole. Ua hiki iā ia ke pale aku i ka lele ʻana mai o ka lima nui mai ke kai mai a mai uka mai. Ua kauoha ʻo Kaumualiʻi iā Schaffer a me ka poʻe Lūkia e haʻalele iā Kauaʻi i ka makahiki 1817. Ua hoʻohana ʻia nā pāpū e nā pūʻali koa o Kaumualiʻi ma hope o ka haʻalele ʻana o Schaffer mā. I ka makahiki 1864, hoʻohana ʻole ʻia, no laila, hoʻouna ʻia i Kaleponi he 36 o nā pū kuni ahi he 38, i mea e kūʻai aku ai. I kēia lā, ʻaʻohe mea o ka Pāpū Honolulu i koe, akā, ke kū nei nō ka Pāpū Hipo. Hoʻopaʻa ʻia kahi Pāpū e ke aupuni ʻAmelika ma ke ʻano he Wahi Kaulana o ke Aupuni. Hiki iā kākou ke kipa ma laila i mea e ʻike ai i nā mea koe o ka wā o ke komo ʻana o ka hui Lūkia-ʻAmelika. I ulu aʻe kou hoi e aʻo hou ai, e heluhelu i ka puke ʻo Hawaiʻi’s Russian Adventure: A New Look at Old History i kākau ʻia e Peter R. Mills. He hana maikaʻi ka haʻi hou ʻana a me ka hoʻomanaʻo ʻana nō hoʻi i ka lanakila a me ka waiwai o ke aupuni o Hawaiʻi i ka makahiki 1816. Akā, minamina no ka mea, ʻaʻole mōakāka nā moʻolelo o kēlā wā no ka mea liʻiliʻi nā palapala i kākau ʻia. Ma hope o ka heluhelu ʻana i kēia moʻolelo pōkole, e noiʻi mau ʻoe a kākau i nā moʻolelo like, a i ʻole, e haʻi hou i nā moʻolelo maikaʻi e hoʻolaulea i ke aupuni o Hawaiʻi. © Scubie Hasegawa 2024 na Brook Kapūkuniahi Parker: he hōʻike paha i ka hui ʻana o Schaffer me Kalanimoku ma kahi o ka pāpū ko mua ko hope

Laʻakea Chun < hoʻi hope Ka Huakaʻi Kūkaʻi o ko Kauaʻi Laʻakea Chun 31 Malaki 2022 ʻAʻole ʻulu i ka pōkole o ka lou. He ʻōlelo noʻeau kēia no ka hoʻomākaukau pono, i loaʻa ka hua e pono ai. I pōkole ka lou, ʻaʻohe ʻulu e loaʻa mai. Inā ʻo ka noho nanea wale ka hana, ʻike ʻole ʻia nā pōmaikaʻi o nā ʻāina mamao. No laila, ma ka wā e hiki ai ke huakaʻi ʻimi loa, e luʻu i ke kai hohonu. Ma laila nō ka ʻike waiwai. I ka ʻōʻili ʻana o ka lā i ka malama ʻo Iulai, i ka makahiki 2019, mākaʻikaʻi ihola wau me ʻehiku haumāna ma lalo o nā polokalamu ʻo Nā Pua Noʻeau a me Iwikuamoʻo. Hele aku nei ka huakaʻi i ka mokuʻāina ‘o Seattle i ka ʻāina kamahaʻo ʻo Tacoma. ‘O ka ʻāina ia o nā ʻōiwi Nisqually. He huakaʻi kēia no ka ʻike maka ʻana i nā hiʻohiʻona o ka ʻāina hou, ke kaʻaʻike ʻana no ka waiwai o ka ʻōlelo ʻōiwi, a me ke kipa ʻana i nā wahi kaulana o Tacoma a me nā kupa o laila. I ka hiki ʻana aku i Tacoma mai Kauaʻi, ua piʻi ka ʻeu i loko o mākou haumāna i ka ʻike ʻana i nā mea e hoʻopuni ana i ke kahua mokulele, e like hoʻi me nā ao pouli lau a lau e poʻi ana i ka lā, ka makani huʻi koni i ka ʻili, a me nā halekuʻi e kū kilakila nei. ‘Oiai au e kalaiwa ana mai kahi kapa i kahi kapa aku o Seattle, ua ʻike wau i nā kikowaena kūʻai like ʻole a me nā pāheona kūikawā. A i ka haʻalele ʻana i ke kaona, ʻike ʻia nā kumulāʻau kikala pā i ka lani, nā māla, a me nā wahi hānai holoholona like ʻole. Hōʻea mākou i kahi e hoʻomoana ai, hoʻokuʻu iki, a kau hou i ke kaʻa no ke kipa ʻana i nā kūpuna a me nā mākua o ia ʻāina. Aia lākou e kamaʻilio ana no ka waiwai o ka hoʻōla ʻana i ka ʻōlelo a me ka hoʻopili hou ʻana me nā mole kūpono o ke ola. Ua hoʻomaka ke kamaʻilio ‘ana no ka mea koʻikoʻi loa, ʻo ia hoʻi ka ʻōlelo makuahine. Ma kahi o nā makahiki 1800, ua pāpā ʻia nā haumāna, ʻaʻole e hoʻopuka i ka ʻōlelo makuahine ma ke kula. Pāpā ʻia e ka lāhui haole like i hoʻokahuli i ke aupuni kūʻokoʻa ʻo Hawaiʻi. No laila, ma muli o ka ʻaneʻane nalowale ʻana o ka ʻōlelo, ua moku ka pilina o nā ʻōiwi, ka ʻāina, a me ka wai. Eia naʻe, i ka ʻimi ʻana o nā mākua o kēia au i nā mele, nā moʻolelo, a me nā kūpuna i hiki ke hoʻākāka i ka ʻōlelo, ua hiki ke kūkulu hou ʻia ke kahua ʻōlelo. I kēia wā, aʻo ʻia nā kamaliʻi a me nā ʻōpio i kā lākou ʻōlelo ʻōiwi. Ma hope o ka walaʻau ʻana me nā ʻelemākule a me nā mākua no ka waiwai o ka ʻōlelo, ua kalaiwa mākou i ke kahawai ʻo Glacier Water. He moʻolelo kupaianaha ko ua wahi nei. I ka ʻaihue ʻia ʻana o ka ʻāina e ka haole, ua hoʻomaka lākou e hoʻokumu i kekahi kahua pūʻalikoa ma nā wahi like ʻole o ka mokuʻāina. I ke ao ʻana aʻe o kekahi pō, hōʻea ka pūʻalikoa a ʻike akula, ua poloka nā kaʻa, ua hoʻohuli ʻia nā mokulele, a ua ʻaihue ʻia nā lako a pau o ko lākou kahua. ʻAʻole na nā kamaʻāina i lawe aku i nā pono kaua, akā ʻōlelo ʻia na nā kupua e kiaʻi ana i ka ʻāina a me ka lāhui, na lākou i hana. He moʻolelo hoihoi kēia iaʻu ʻoiai ʻike nui ʻia nā kūpuna a me nā kupua e palekana mai ana iā mākou ma Hawaiʻi nei. E like hoʻi me nā pōhaku e ʻākeʻakeʻa ana i ke alanui i Maunakea, no ka hōʻole ʻana i ke kūkulu ʻohenānā. He huakaʻi kūkaʻi maoli nō kēia no ke kipa a me ka launa ʻana me nā poʻe ʻōiwi o ka ʻāina mamao. Ua aʻo mai au i nā mea hou a ua ʻike hoʻi au i nā pilina ma waena o ka poʻe Nisqually a me ka poʻe ʻo Hawaiʻi nei. Ma muli o ke komo ʻana aku i loko o kēia ʻano polokalamu hou, hiki ke aʻo i nā mea hou o ka poʻe ʻōiwi ʻē aʻe, a lawe i ʻoi aʻe ka naʻauao. ʻAʻole e maopopo ana ka waiwai o ka ʻike, inā ʻaʻole kākou hoʻāʻo i nā mea hou. © Laʻakea Chun 2022 ko mua ko hope

Kaʻula Kauikeaokea Krug < hoʻi hope I Wai Noʻu Kaʻula Kauikeaokea Krug 30 Ianuali 2022 I ʻike ʻia nō ka nohona o ke kanaka i ka mālama ʻia o ka wai. ʻO ka wai, ʻo ia ke kēpau e pili paʻa ai nā mea a pau o ka honua kekahi i kekahi. I wai e hui ai nā moku, i wai nō e ola ai nā lālā a pau o ke kumu honua. Ola nā mea a pau i ka wai. He wai ko lalo a he wai ko luna. He wai e inu ai a he wai e inu ʻole ai. Ua hemahema a ke hemahema mau nei ka wai inu i ka mālama pono ʻole ʻia e ke kanaka o kēia nohona haole. ʻO nā loina mālama wai o kēlā lāhui me kēia lāhui, ua ʻokoʻa. Ua ʻokoʻa i kahi e noho ai lākou a ua ʻokoʻa pū i ke kuanaʻike. Inā i ʻike ʻia ka wai he akua e ola ai nā mea ola a pau, ʻokoʻa kona mālama ʻia. Inā i ʻike ʻia ka wai he kumu e kāohi ʻia e loaʻa ai ke kālā a me ka mana, ʻokoʻa kona mālama ʻia. I kēia lā, ke ahuwale mai nei ka mālama pono ʻole ʻia o ka wai e ka mokuʻāina a me ka Pūʻali Kaua Moana. Ke puka aʻe nei ke kakalina mai loko mai o nā waihona kakalina a ka Pūʻali Kaua Moana o ʻAmelika, a kulu hewa i loko o ka waihona wai o Hālawa, Oʻahu. Ke komo ala kēlā kakalina i ka wai inu o nā hale mai Moanalua ā hiki aku i Maunalua. ʻAʻole ia ʻo ka maka mua o kēia ʻano hana hoʻohaumia a ka Pūʻali Kaua Moana, eia naʻe, ke hemahema mai nā haole, nā pūʻali koa, a me nā malihini, ʻakahi a ʻike ʻia “he pilikia nui.” Namunamu ka Hawaiʻi, ʻaʻole ʻekemu. Namunamu ka haole, mokuāhana nā aupuni mokuʻāina a pekelala. Hoʻāʻo maila ka Pūʻali Kaua Moana e hūnā i ka pilikia a ua hoʻi akula ka ʻino a ʻai i kona kahu. Manaʻolana au e lilo ana kēia hihia ʻo ia ke keʻehina nui e kīpeku ʻia ai a e hoʻokuke ʻia ai ka pūʻali koa mai Hawaiʻi aku. I nā lā i hala iho nei, ua kīpehi ʻino ʻia ʻo Hawaiʻi i ka ua ā hālana kūpono ʻole. Hālana i ke aha? Hālana i ke kanaka. ʻAʻole ka ua nui wale nō ʻo ke kumu, ua hālana hoʻi i ka mālama pono ʻole ʻana a ke kanaka. ʻO ka hopena ia o ke kimeki a me nā paipū wai. Hoʻāʻo ka haole e kāohi i ka wai a ʻaʻole hiki. ʻO ke kūlana maoli o ka honua, na ka ʻāina e omo i ka wai a alakaʻi i kahi kūpono. Ke uhi ʻia ka ʻāina i ke kimeki, e hālana hewa ana nō ka wai. Ke hemahema ka mālama ʻana i nā kumu wai o ka honua, hemahema pū nō ka nohona o kānaka. E paio no ka pono o ka wai. © Kaʻula Kauikeaokea Krug 2022 ko mua ko hope