Ka Ulu Hoi

E KA ULU HOI: –

Kau maila ka haili no kuu kulaiwi aloha, i na pali hulilua o na Koolau. O Kanoeuaawa (O Kaaawa he inoa hoopokole ia) i ka Lae O Kaoio. E ka makamaka heluhelu, eia kuu leo kupinai e wawalo la i na pali ou o Kanehoalani, he olelo kaulana ko ka poe kupuna: “He kai aai ko Kaaawa.” E halihaliia ua olelo la e ka makani he Holopali, a e nu ae la i ka pali o Ohulehule, a na ka paka kanikoo e kukala aku i keia lono i ke one o Kanenelu, a e hoolono ka ilio kupanaha noho pali o Kauhikeimakaokalani, e hoolono ia no kuu leo aloha, a e hoike lea ia i ka poe lehulehu ke ano aai o ke kai kupikipikio, ke kai kauhaa, ke kai koo no hoi.

Aole no ia he mea hou no makou na Kaaawa. Ua ike maka kuu mau kupuna i keia aai ana o ke kai i ka aina. O kuu kupunawahine o Hattie Kahikinaokala, he kahu oia no ka paka o Kaaawa, a ua emi mai la ka nui o ke kahakai mai ia wa mai, he kanalima makahiki oi aku a emi mai paha.

(Hiki ke ike i ka nui o ka pa mauu i kela wa, ka makahiki 1949. He umi kapuai – ma ka mahele akea loa – ka nui o kela pa mauu like i keia la. Aia ma kae o ke ala nui na noho a me na pakaukau i keia la.)

No na makahiki elua paha i hala iho nei, o ka lilo ana’ku o ke alanui, ke kapakai, na pueone, a me na hiohiona like ole o ka aina i ke kai aai, ame ke kai pii. He ano hooluhi maoli no ua hana aai la i na kupa o ka aina: o ka poe kalaiwa kaa oe, ka poe heenalu oe, ka poe holoholo oe, a pela wale aku no.

O ke ano o keia aai ana, he nome ae la, ua wawahia, ua nahaha, ua hehelelei ke kahakai i Kaiaka, i Kanenelu, i Kamakahonu, na kapakai o Kaaawa nei. O ka hiolo ihola no ia o ke alanui, a manuheu ke ka a me ke kimeki.

Lilo kekahi hapanui o ke alanui i ke kai a hele mai ka poe aupuni e hoopaa hou ai, aole i emo, pau hou ia kapili ana’ku, a huikau ke ala nui i ka nui kaa. Hele a uluhua ka poe makaikai o Koolau. He hua ia uluhua no ke ano manuka o ke aupuni nona ke kuleana e malama i keia wahi ala nui, a he ma’u wale no ia. Aole loa keia hana aai he mea hikiwawe. E like me ke ala liu ana a ka la, aole ike koke ia ka lilo loa o ka aina i ke kai.

No kuu mau makamaka inu i ka wai a Kaahuula Punawai, he aha ka hua e kau nei i ka umauma? He ui aku keia ia oukou e ka poe makamaka heluhelu, e kau iho la keia wahi ninau nui nei i ka umauma, a e kaumaha no kona ano: I lilo loa ka aina i ka aai, o ke aha ka mea e kulaiwi ai ke kulaiwi? Pehea ina “ahaikapupuhi akula ka eueu Koolau?” Ina kolii wale ka aina, pehea hoi na poe iewe i kanuia i lalo o ka lepo? He iwi no kai kulaiwi ai ke kulaiwi. Ina pau loa ke kula i ka aai, aia la i hea kahi e waiho mau ia ai ua mau iwi la? He opihipihi wale ka uluhua o ka noho ana i luna ke kaa e kakali aku ai i ka poe hoopaa ala nui ma muli o ka nalo wale loa ana o ko kakou aina aloha.

E hookuanoo kakou e ka mea heluhelu, ua lilo e ka moku o Lalo i ka pii ana o ka ilikai, ua kapaia no hoi ua moku la o East Island, he moku kokoke ia Moku-manamana, he moku kele no hoi ia i keia manawa i ka amokumoku o Papahanaumokuakea, pau loa i ke kai i kela makahiki i hala aku nei.

Pau e kekahi hapanui o ka aina o Kiribati i ke kai aai, he pono ka haalele loa ana i ka aina kulaiwi, ka aina aloha. Pehea hoi na poe kupaaiau, na poe oiwi, aole maopopo lea. He kulanalana maoli ke kulana o ia aina, a he kulanalana no ke aupuni a me na kupa.

Hikiwawe keia mea o ke kai aai ia kakou ka poe noho ailana o ka Moana Nui Akea O Kanaloa. Pii ka manene i ka hana a ke kai. Ahuwale ka hana a ke kai aai ia kakou ka poe noho mokupuni, aole paha no ka poe noho aina puni ole, no lakou ala, aole paha i owalala iki ka makani, aole loa i kau iki ka manao, i keia au e holo nei, he ike maka wale no kai hoolale aku i ke kanaka.

Lauele ka manao, pehea ka lilo loa ana’ku o Honolulu i ke kai pii a me kona mau wahi kaulana. Pehea ka Hale Alii o Iolani, ka Hale Alii o Hulihee, ka Hale Pule o Kawaiahao, ke Kula O Kahua (Thomas Square), a he nui wale aku. Ua kau e ae la ka weli i ka lilo loa ana o keia mau wahi i ka hao wale ia a i ke kukuluia e ka poe haole, a keu hoi keia hana a ke kai aai a me ke kai pii. Pehea ka lilo loa ana o Waikiki i ke kai aai, ka puu kala o ke aupuni, ka waiwai o ke kolonaio, o ka lilo loa aku la no ia, a ike lea no hoi kakou i ka ono o ka pohaku.

Pinai mau ia ka puana, “aloha aina,” ina he lilo loa ka aina o ua poe aloha la, he aha ka kakou mea e aloha ai? Ina o ka lilo loa no kai hiki ole ke alo ae, pehea ana la hoi kakou, na poe o keia honua, e aua ai i keia wahi aloha, e onipaa ai no ka pono o ka aina, e noke mau ai i keia nohona kanaka ana. He mea ano nui keia aina ia kakou ka Hawaii, ua mele ia ma ke koihonua a me na mele hai kupuna, he mau kupuna e ola mau nei i keia la. Pehea la e Hawaii ai ka Hawaii ke nele kakou i ka aina ole?

Aole wale no ka aina o ka mea e Hawaii ai ka Hawaii. O ka olelo Hawaii oe, ka lahui oe, ka mookuauhau oe, a pela wale aku. Eia kuu leo hookikina, kuu leo hoolale aku ia oe e ka mea heluhelu: e hoopuka mau i keia olelo aloha, i mau ai ka puana. E mele mau i ke mele, i lea mau ai kona hoopaa, a e haku i na mele hou i mea e malamaia’i ke ano o keia au e holo nei, keia aina aloha nei, na na hanauna aku e ike. Ina ike ole ia keia poe aina aloha a kakou e hoopaa nei ma ke mele, ma kela waihona wale no kahi wahi e ike ia ana, ina ma ke kanikau paha, aole mele hou ia, he aua wale no ia i ka wai eleele a ka poe ike. E hookaao mau i na kaao, i ola mau ai na inoa a me na moolelo o na kaeaea a me na hiapaiole i kona haiia.

Ma ke mele no e ola ai ke aloha aina oiaio. Eia no hoi kuu kanaenae aloha no kuu kulaiwi o Kaaawa:

He kupa ka ua i ke kai

I kamaaina i ka paka kanikoo

Koolua i ke ahe Holopali

Paliku hie a o Kanehoalani

Hui:

Auhea wale oe e Kanoeuaawa

Awaiaulu ana i kuu aloha

Elua maua i ke anu

I kolu i ka nu a ke kualau

Lau ae ka manao no Kanenelu

Hoonenelu ana i kuu nui kino

Linohau ke kahiko o ka makamaka

Makalae hoohihi a o Ka Oio

Pae mai ana ko leo akaaka

Ua pae aku i ke one o Kaiaka

Akanahe i ka holu o ka niu

Napenape i ke kulukulu aumoe

Niponipo i ka wai o Kaahuula

Ahuwale i ka hikina o ka la

Hiki maila ke aloha kaiao

Kiponaia e ke ao lamalama

Koi aku ke au kauhaa

Hoolale mai ana iau e ike

Kaulona kuu maka i luna

I ka hoekepue a ka opua

Hainaia mai ana ka puana

No Kanoeuaawa he inoa

Elua maua i ke anu

I kolu i ka nu a ke kualau

KEAHEHOLOPALI

© Kahikinaokalā Domingo