Nāinoa Alefaio < hoʻi hope He Kai ʻAʻai ko Kaʻaʻawa, He Kai ʻAʻai ko Oʻahu a Puni Nāinoa Alefaio 1 Nowemapa 2022 Ke kupu nei kekahi pilikia e nui ana, ʻo ka ʻaʻai ʻana o ke kai i Koʻolauloa. Pilikia nā hale e noho ana ma ka ʻae kai i ka ʻaʻai ʻana o ke kai i ke kahua one ma lalo o nā hale. Ke hoʻāʻo nei kekahi o nā mea hale o laila e kūkulu i mau pā pale kai ma waena o ko lākou mau hale a me ke kai. Ke hoʻonoho nei lākou i mau ʻeke i piha ʻia i ke one ma ke ʻano he pā pale kai, a ʻano kāpulu ke ʻano o ia mau pā. He ʻano pupuka ka ʻoiaʻiʻo, a ʻike ʻia hoʻi ka ʻōlelo kaulana a nā kūpuna, "He kai ʻaʻai ko Kaʻaʻawa." He ʻaneʻane e pilikia ko Oʻahu poʻe i ka ʻaʻaianalu o ke kapakai a puni ka moku. No ko lākou kūkulu ʻana ma ke one, ʻaʻole palekana nā hale i kūkulu ʻia i kai a no laila e pilikia ana lākou ke hina iho nā hale i loko o ke kai. ʻO ka ʻaʻaianalu hoʻi ka lawe ʻana a ka nalu i ke one mai nā kapakai a waiho i ke one ma waho loa, i kai hohonu. Ma muli o ka ʻaʻai o ke kai, ke emi nei ka nui o ka ʻāina ma nā kapakai o ka paeʻāina. Ma ko Oʻahu mau moku ʻo Waialua a me Koʻolauloa a i Maui Komohana hoʻi i ʻike ʻia ai ka nui o kēia ʻano pilikia. Ke piʻi nei ke kai a ke lawe nei nō ʻo ia i ka ʻāina. E hoʻomau ana ke kai e ʻai i ka ʻāina a inā nō pēlā, e hina pau ana nā hale i loko o ke kai. He aha lā kā kākou hana e hoʻopakele ai i nā hale i kai? ʻAʻohe paha haʻina maiau a kākou e hoʻoholo ai. ʻAʻole loa hiki iā kākou poʻe kanaka ke hoʻōki i nā hana o ke kai. A no ke akamai o nā kūpuna, i ʻōlelo mai no ke kai ʻaʻai, maopopo leʻa iā kākou ke akamai ʻole o ke kūkulu ʻana i kai. Ke loli nei ke au a ke piʻi nei ke kai. Wahi a nā loea kilokilo, e ʻauheʻe mau ana nā kapakai o Hawaiʻi i uka aʻe ma muli o ka ʻaʻaianalu. E neʻe ana ka ʻaekai he iwakālua kapuaʻi i uka i ka makahiki 2050, a he 40 kapuaʻi i ka makahiki 2100. Ke hiki mai ka makahiki 2100 e ʻauheʻe ana ka hapanui o nā kapakai o Hawaiʻi nei, ma kahi o ka 96%, i kuhi mai ai nā loea. Aia kekahi poʻe e hoʻāʻo ana e mālama i ko lākou mau hale ma o ka hoʻonoho ʻana i nā ʻeke one a i ʻole ka hoʻopaʻa ʻana i kimeki ma waena o ka hale a me ke kai. He pilikia kēia no nā ʻahahui o ka mokuʻāina. ʻO ka maʻamau, hoʻopiha ʻia he pepa noi e noi i ka mokuʻāina i ka hoʻonoho ʻana i ka pā pale kai. ʻAʻole naʻe e hoʻopiha ana ka poʻe i pilikia i nā pepa i pono ai. Hele wale lākou e hana me ka ʻae ʻole. ʻO ka pilikia o ke kūkulu wale ʻana aku i nā pā, ʻo ka hana koke me ka hana kāpulu o nā mea hale. Ke ʻae ka mokuʻāina i ke kūkulu ʻana i nā pā, hana lākou me kekahi ʻano maiau me ka manaʻo e mālama i ka ʻāina pilikia. No laila, me ka ʻole o ka ʻae ʻana, a me ke kāpulu o nā pā, e pilikia hou ana nō ka ʻāina o ia mau hale. E pilikia nui ana kākou inā hoʻomau lākou e hana me ke kīkoʻolā. ʻO kekahi o nā pilikia o ka hana kāpulu a ka haole, ʻo ka hopena o ka hoʻonoho ʻana i pā pale kai. Ke loaʻa kekahi pā pale kai ma waena o kekahi hale a me ke kai, hele kaʻapuni nā nalu i nā ʻaoʻao ʻelua o ka pā. ʻAʻai mau ke kai i ka ʻāina ma nā ʻaoʻao o nā pā pale kai. ʻAʻole loa he hāʻina maoli ka pā pale kai. ʻO ka ʻoiaʻiʻo, e hōʻeha mau ana nā pā i ka ʻāina. Hiolo ke kimeki o nā pā i loko o ke kai a hoʻohaumia ʻia ka ʻāina koʻa o nā iʻa. E pakele ana nā hale no kekahi manawa pōkole wale nō. ʻO ia wale nō ka pōmaikaʻi o kēia ʻano hana. ʻOi aku ka nui o ka pilikia ma mua o ka pōmaikaʻi o nā pā. Like ka pā pale kai me kekahi wahīʻeha i kau ʻia ma luna o ka lima i moku. ʻAʻole nō he kōkua! Akā nui nā pilikia hou e kupu mai ana ma muli o ke kūkulu pā. E ulu ana ka ʻaʻai o ke one i ka ʻaoʻao o nā pā, a he mea māʻinoʻino kēia mau pā no ke kaiapuni ola o kai. E hiolo ana nā ʻeke a me ke kimeki i loko o ke kai a pōʻino wale akula ke kai kohola. Ke ʻimi nei nā haole i hāʻina no ka pilikia o ka ʻaʻai, akā ʻo ka pilikia maoli ke kūkulu ʻana i nā hale i kahi kokoke loa i kai. Maopopo i nā Hawaiʻi ka hūpō o ke kūkulu ʻana i kai, ʻo ia ke kumu a kākou i kūkulu ai i nā kauhale i uka. Ua hele mai ka malihini a ʻike i ka nui o ka ʻāina i kai. Hele a hōʻeuʻeu ka haole i ka manaʻo e kūkulu hale i kai me he mea lā e hoʻokumu ana i kauhale palekaiko. ʻAʻohe wahi pono iki o ka moemoeā a ka poʻe haole e hoʻolilo iā Hawaiʻi i pāka palekaiko a ʻaʻole loa he pono ke kūkulu ʻana i kai. E aho kākou e hoʻolaha i ka lehulehu, ʻaʻole hiki ke kūkulu ʻia nā hale i kai. Pono kākou e noho i uka e pakele kākou i nā hana ʻehuehu a ke kai. ʻO ia wale nō ka hāʻina o kēia pilikia, ʻaʻole hiki ke hoʻopakele i nā hale i kai, no laila e naue kākou i uka. © Nāinoa Alefaio 2022 ko mua ko hope

Kēhaulani Greene < hoʻi hope Kōkoʻolua Kēhaulani Greene 1 ʻOkakopa 2020 He aha ia mea he kōkoʻolua? Ma ka moʻolelo kaʻao o Hiʻiakaikapoliopele, ʻo Wahineʻōmaʻo ko Hiʻiaka kōkoʻolua. Ma ua moʻolelo nei, na kona kaikuaʻana, na Pele i hoʻouna iā Hiʻiaka i ka huakaʻi e kiʻi i kāna kāne, iā Lohiʻau. Kākoʻo ʻo Wahineʻōmaʻo iā Hiʻiaka i kona huakaʻi kiʻi kāne, a ua pili lāua i ko lāua huakaʻi ʻana. ʻO ke kōkoʻolua, he hoa pili nō. A ʻo koʻu kōkoʻolua, ʻo ia nō ʻo koʻu kaikuaʻana. ʻO ia koʻu hoa pili e kākoʻo mai ana iaʻu ma ke ala o koʻu ola ʻana a ikaika kēia pilina o māua. ʻO koʻu kaikuaʻana ka mea mua i hiʻi maila iaʻu i ka lā oʻu i hānau ‘ia ai, a he ʻumi kūmāono ona makahiki i ia wā. A mai ia hope mai ua pili nō māua. ‘O koʻu kaikuaʻana ka mea i hānai mai iaʻu i koʻu wā kamaliʻi a i koʻu wā ʻōpio. ʻO ka mea a māua i hana like mau ai i koʻu wā ʻōpio, ʻo ia hoʻi ke kahanalu ʻana. ʻO ke kahanalu ka hana maʻamaʻalea a koʻu kaikuaʻana a ʻo kēia kā māua hana punahele. Ua kalaiwa akula māua i nā kahakai ʻo Waimea a me Walls i nā hopena pule, eia naʻe, ʻo Waimea ko māua kai i kahanalu pinepine ai. Iā ia e kalaiwa ana iā māua i Waimea, e noho ana au i koʻu noho a e nui aʻe ana koʻu pīhoihoi. Ā hōʻea aku māua ma Waimea a lele māua mai ke kaʻa aku, kōkua maila koʻu kaikuaʻana iaʻu i ka hoʻokomo ʻana i koʻu mau mea lana ma ka lima, a hamohamo maila i ka ʻaila pale lā ma koʻu ʻili. Nīnau mai ʻo ia ala, “Mākaukau?” A me ka maʻamau, pane akula au, “ʻAe!” me ka minoʻaka nui. A laila, hoʻopaʻa ʻo ia i kona papa kahanalu ma kekahi lima, a paʻa lima akula māua, ʻo ka hele wāwae akula i kahakai. Pā maila ka lā a ʻano wela ke one ma lalo iho o koʻu mau wāwae, eia naʻe, huʻihuʻi ke kai. Kau koʻu kaikuaʻana iaʻu ma luna o kona papa kahanalu a kali pū māua i kekahi nalu maikaʻi. ʻOiai ua liʻiliʻi nō au, no laila, he mea maʻamau iā māua ke kahanalu ʻana ma kona papa kahanalu hoʻokahi. Ulu aʻe koʻu pīhoihoi i ke kali ʻana. A laila, piʻi maila ka nalu, ʻo ka pae akula nō ia o māua ma ka nalu! Leʻaleʻa loa ka wā a māua e pae aku ana ma ka nalu a i ke one. Hauʻoli nō au i koʻu hele pū ʻana i kahakai me koʻu kaikuaʻana, ʻo ia hoʻi koʻu kōkoʻolua. Kākoʻo mai nō koʻu kaikuaʻana i nā wā paʻakikī. I koʻu wā ma ke kula kiʻekiʻe ua makemake au e lilo i mea kākau. Ua maikaʻi ʻole kaʻu kākau ʻana i ia wā a ua nui koʻu hilihila i nā moʻolelo aʻu i haku ai, eia naʻe, ua kākoʻo maila ʻo ia e hoʻokō i kaʻu pahuhopu a ua hoʻomaʻamaʻa au i ke kākau ʻana. Eia naʻe, i koʻu komo ʻana i ke kulanui, ua makemake ʻole au e hoʻomau i ke kākau ʻana. Ua paipai maila ʻo ia iaʻu a no kona paipai ʻana maila, ua holomua au ma ke kākau ʻana. I ke kau hāʻule lau i hala iho nei, ua komo au i ka papa kākau moʻolelo. A no ka hōʻike hope loa, ua kākau au i moʻolelo pōkole. He moʻolelo ia i pili i koʻu mōhala ʻana aʻe i koʻu wā ma ke kulanui. Ua noho hoʻokahi au ma kekahi noho ma mua o ka papa. Hoʻopaʻa maila au i kaʻu moʻolelo ma koʻu mau lima i koʻu wā e kali ana i ka ʻōlelo a ke kumu i pili i kaʻu moʻolelo. Manaʻo aʻela au, ua paʻakikī ke kākau ʻana i ia moʻolelo. Ua mau nō kaʻu kākau hou ʻana i nā kā i mea e hoʻouna aku ai i kaʻu moʻolelo e like me koʻu makemake. Nānā maila ke kumu a me nā haumāna a piʻi aʻela ka haʻalulu i loko o ka naʻau. A laila, haʻi mai ʻo ia ala, ua ikaika nō ia kā hope o kaʻu moʻolelo, ʻo kona hāʻawi maila nō ia i kekahi leka pōkole āna i kākau ai e mahalo mai ana iaʻu a me kaʻu moʻolelo. Ua hauʻoli launa ʻole au i kēia ʻōlelo mahalo no kaʻu hana. I kēia wā, ke ‘imi naʻauao nei au ma ke kulanui ma lalo o ke kula no ka ʻōlelo haole a me ke kula ʻo Kawaihuelani, a ke hoʻoikaika mau nei au i kaʻu kākau ʻana. Ua komo au i nā papa kākau ma nā papa ʻōlelo haole a me nā papa ʻōlelo Hawaiʻi, a ke aʻo mai nei nō hoʻi au i nā mea like ʻole e pili ana i nā loina kākau a me nā kaila o ke kākau ʻana. Mau nō ke kākoʻo ʻana maila o koʻu kaikuaʻana e hoʻomau i ke kula a e hoʻoikaika i koʻu ʻike. Waiwai ka pilina me koʻu kōkoʻolua, ʻo ia nō koʻu kaikuaʻana. ʻO ia ka mea e kākoʻo mai ana a e kōkua mai ana iaʻu i nā wā paʻakikī. A ʻo ia ka mea ma koʻu ʻaoʻao i nā wā pōmaikaʻi kekahi. I koʻu manaʻo, he ʻano pilina ʻokoʻa ko māua no ka mea ua lilo ʻo koʻu kaikuaʻana, ʻo ia koʻu kōkoʻolua. A no kēia ua nui aʻe ke aloha a me ka ikaika o ko māua pilina. He mea nui nō ka hoʻoulu ʻana aʻe i nā pilina me nā hoa a me nā hoa hānau. © Kēhaulani Greene 2020 na Kēhaulani Greene ko mua ko hope

Kahikinaokalā Domingo < hoʻi hope O ke Au o ka Manawa ka Hoike Kahikinaokalā Domingo 10 Iune 2021 E KA ULU HOI :— O ka hua o ka hana, ka liuliu, a me ke kulana o kakou na haumana, he hookahi wale no mea nana e hoike mai i ke kupono, ka makaukau, ka maiau ame ka maemae o ka hana, oia ke Au o ka Manawa. Ina ua mali e ia ke aho, o ke Au o ka Manawa ka mea nana e lawe mai a waiho iho imua o ko kakou onohi maka, i ka hua o ka hana. Ina e oleloia mai e hoea mai ana ka pomaikai, ka pono, a i ole ia he ino, na ke Au o ka Manawa ka hoike i ka hopena. A mamuli o na kahoaka lani o ke Au o ka Manawa e nee nei, me he mea la, e hoikeia ana na hua o ka hana. Iloko no o ka nui o kau mau hana maikai, pela ka nui o ke anu koekoe o ka po, ka inea kupilikii o ke ola, ke kupikipiki-o e ake ana e poi iluna, a e hoolilo ia oe he mea ole. Ano, ke hooliuliu nei kakou na haumana e hemo kula. Eia kuu leo uwalo, o ke kakoo, a o ke aoao: Ia oukou e na “ui o Kohala”, e hele no me ka lako. E hele no me ke o. E hele me kekahi kapa e moe ai. I Kahiki no ka ua a i kahi e no ka malia, ako e ka hale. I ka pakapaka o ka ua, e hana i ka uluna me ka makau. E mali e ia ke aho, a lau a lau, a laila loaa ka ia kapapa o ka moana. E kau ka pea a holo ka waa, ku a maloeloe, lalau na lima i ka hoe nui me ka hoe iki. Ua kau, ua holo, a ua pae aku. I keia wa, ua hiki mai makou i ke Au o eha a oi makahiki, a o ka wa keia o ka ono loa, e ikeia ke kuhikuhinia o na ia no ka moana, a e ikeia ka loa o ke aho e ku ana i ke koa. Ina ua hooliuliu kuponoia na lako, aohe mea e hopohopo ai. Na ke Au o ka Manawa ka hoike. E mohala no na lehua o Naniuapo i ke keekeehiia e ka ua Waahila, a e hoike ia kona nani i ka liliko aela i ka ehu kakahiaka. He nani ia, ua kena hoi makou na “lehua” i ka “wai pee palai o Waiakeakua,” ka wai hue lani no hoi, a ua kaeo i ka ai i ulu a hua i ka puuhonua hooheno uhai kupuna, no laila, e ahu akula ka imu, a e lawalu akula ka ia. O ka hua, ua makaukau e aiia. He pu paakai wale no kai koe. O keia hua o ka hana, ua ulu i ka ua Tuahine, ka ua hoomaemae o ka aina, he kahiko nani ia na ke kula o Puahia, e waiho maiau ana i ka lai. O ke ano nae o ua ulu ana, ua hemahema paha, ua hapakue paha, ua kapakahi paha, ua none paha, ua pakuwa no paha, a ua maukauka no paha. Eia no nae, e “ohi ka manu o ke ao” i ka hua o kāna mau hana. O ka hua maila no ia, he hua maemae, he hua maiau, he hua maikai, he hua mikomiko, a he hua ono no hoi i hua aela i kilohana, i luna o ka welelau o na ohuku lae nani o Akaka. O wai la keia poe hua? He hua kukui aa mau pio ole ia o ka naauao e hoomalamalama ana i ka po loloa. He hua ia e mana ai a e pu-a aku ai i na waha o na hanauna e hiki mai ana. He hua ia e auamo aela i ka hokua, e wehi ai na poohiwi. Eia ke Au o ka Manawa ke hookokoke mai nei, a ike pono ia nei ka pae opua, ua malamalama a ke au ae nei na ao hakumakuma mai luna aku o na maka o makou. Ua keehiia no hoi ke alahula i waele mua ia e kupuna ma. O ka hoomaikai wale no ka-u ia oe, ua auamoia ke kuleana, ua huliia na lima i lalo. O na mea i koe, o ke Au o ka Manawa ka hoike. O wau iho no me ke aloha pumehana, Nowelo i ka iwi hilo, KAHIKINAOKALA D © Kahikinaokalā Domingo 2021 ko mua ko hope

Brandi Ahlo < hoʻi hope Mākaukau anei no ke Kūʻai Hale? Brandi Ahlo 15 Nowemapa 2021 “Ako e ka hale a paʻa, a i ke komo ʻana mai o ka hoʻoilo, ʻaʻole e kulu i ka ua o Hilinehu.” He ʻōlelo noʻeau kēia no ka hoʻomākaukau ʻana i ka hale ma mua o ka ua nui ma ka mahina ʻo Hilinehu. E ʻohiʻohi i nā pono, kūkulu i ka hale, a hoʻonohonoho i nā mea lako i loaʻa ʻole ke kawaū ma muli o ka mākaukau ʻole. E nolu ehu paha ka hale i hoʻopaneʻe ʻia a hemahema ka hale. Pulu nā mea a pau i loko o ka hale i ka mākaukau ʻole ʻana a hoka. Pēlā hoʻi kākou, i paʻa ko kākou hale i ka wā kūpono. ʻEleu mai! E hoʻomākaukau kākou i nā palapala kūʻai hale i Hawaiʻi no ka Hawaiʻi. ʻO ka mea mua, e huli aku i kāu kime. ʻO ia hoʻi, e loaʻa iā ʻoe ke kanaka kālepa molaki, ke kanaka hoʻolako ʻaiʻē, ke kanaka kūʻai ʻāina, ke kanaka nānā a me ke kanaka waiwai paʻa. ʻO ke kanaka kālepa molaki ke kōkua i ka huli ʻana a loaʻa ka helu hōʻaiʻē, kōkua ʻo ia i ka ʻimi ʻana i kahi hoʻolako ʻaiʻē a me ke kanaka hoʻolako ʻaiʻē. Kōkua ke kanaka hoʻolako ʻaiʻē i ka hōʻoia ʻana i nā palapala noi kālā a me nā palapala ʻaiʻē, a kamakamaʻilio ʻo ia no ka ʻike naʻauao pili i ke kālā. E koho i kekahi kanaka ʻoluʻolu, no ka mea nāna e hoʻonohonoho i nā mea a pau, a hoʻākāka ʻo ia i nā mea i loli i kēlā lā kēia lā. ʻO ke kanaka kūʻai ʻāina ka mea koʻikoʻi loa nō hoʻi. ʻO kēia kanaka ka mea e kākoʻo a ʻimi i nā hale e makemake ai. Hoʻomākaukau ʻo ia i nā palapala ʻāina ma hope o ke koho ʻana i ka hale. E maopopo iā ia ka loli wikiwiki o ka mākeke kūʻai hale. E kamakamaʻilio mau ana ʻoe me kēia kanaka, no laila, e koho i ke kanaka kūʻai ʻāina ʻoluʻolu a aloha ʻia. Ma hope o ka hāʻawi ʻana i ke kūʻai hale, e loaʻa ke kanaka nānā i ka hale. Nānā ia kanaka i ke kahua, nā kua lāʻau, ka uila, a me nā mea kūpono o ka hale. Inā ʻike ia kanaka i kekahi mea kūpono ʻole, mālama ʻo ia i ia ʻike a me ka nui o ke kālā e uku ai no ka hoʻoponopono. Inā nui ka mea e kāpili hou ai, hiki paha ke hoʻēmi ʻia ka helu kūʻai hale. E kamakamaʻilio me kou kanaka waiwai paʻa, ʻo ia ke kūkākūkā me ka mea kūʻai aku. A loaʻa ke kime, e hoʻomākaukau i ke kālā. ʻO ka mea mua ka hōʻiliʻili ʻana i nā palapala. ʻO ka helu hōʻaiʻē ka mea koʻikoʻi ma kēia ʻano hana, ʻo ka helu maikaʻi he 700 a ʻoi. I mea e piʻi ai ka helu, uku ʻia nā kāleka kāki ma ka manawa kūpono, hoʻēmi ʻia ke koena, mai wehe a pani koke ʻia nā waihona kāki, a i ʻole e ʻimi i kekahi kanaka akamai kālā no ke kōkua ʻana mai. Ke piʻi ka helu hōʻaiʻē, ʻoi aku ka maʻalahi o ka loaʻa ʻana mai o ke kālā. No laila, e hoʻolohe aku i kāu mea aʻoaʻo. Wahi a ua kanaka akamai nei, he ʻehā mau mea koʻikoʻi i ka mea hoʻolako ʻāiʻē. ʻO ka mea mua, he kālā kāu? E hōʻahu i ke kālā ma mua o ka uku mua ʻana no ka hale, ka molaki, ka ʻinikua, a me ka uku panina. ʻO ka mea ʻelua ka uku mua. E aho e uku hou i ka uku mua no ka mea e hoʻēmi ʻia ana ka molaki. ʻO ka mea ʻekolu ka uku panina. I ka hapanui o ka manawa, he ʻekolu pākēneka a hiki i ka ʻeono pākēneka ka uku panina. ʻAʻole kēia helu i loko o ka molaki, no laila, e mālama i nā kālā i loaʻa he keu. ʻO ka mea hope loa e loaʻa ai ka uku neʻe. E hoʻolimalima ana paha i nā kānaka hoʻoneʻe hale? E wahī ana paha i kāu ukana ponoʻī paha? He mau mea kumu kūʻai nō. Mākaukau ke kālā, a ua hōʻea i ka manawa e ʻimi ai i ka hale āu e makemake ai. Aia nō ke ʻano iā ʻoe. E ana i nā mea maikaʻi a maikaʻi ʻole. ʻOiai ʻoe e kipa i nā hale like ʻole, e kamakamaʻilio me ke kanaka hoʻolako ʻaiʻē e pili ana i nā hale e kipa ʻia ana. Hoʻomākaukau ia kanaka i ka palapala hoʻomākaukau mua e hāʻawi ai i ka mea kūʻai aku. Uihā! ʻAe ka mea kūʻai aku. Ua hōʻea i ka panina. E kūkākūkā kāu kime me ke kime o ka mea kūʻai aku. Eia ka manawa e nānā pono ai i nā palapala pili i ka hale. Eia nā palapala kūpono e loaʻa i ka panina. ʻO ka mea mua ka palapala hoʻopaʻa hoʻonā. Hoʻopalekana kēia palapala i ka pilikia ma ka wā ma mua o ke kūʻai ʻana a me ka wā e hiki mai ana. Loaʻa ka palapala hoʻopaʻa hale inā pōʻino ka hale. E hōʻoiaʻiʻo i ka hale ma mua o ka hālāwai panina. Inā he pilikia, e kelepona i ke kānaka waiwai paʻa i hiki ke hoʻoponopono i nā palapala. I maikaʻi ka hōʻoiaʻiʻo ʻana i ka hale e hoʻomākaukau no ka hālāwai panina. E pūlima ana ʻoe i ka puʻu palapala panina nui, no laila e lawe i ʻelua mau peni, a mākaukau ʻoe inā make ka peni mua. Hūlō, ua hoʻomākaukau ʻia nā mea kūpono ma mua o ka wā hoʻoilo. ʻAʻole i pulu pau ma muli o ka hoʻomākaukau ʻole. Ua huli a loaʻa ka hale e noho nei ma lalo o ka malu ponoʻī. He kuleana ko kākou no ka mālama ʻana iā Hawaiʻi nei. ʻAʻole hiki ke mālama pono ka ʻāina inā ʻaʻohe ʻāina o ka Hawaiʻi. No laila, e hoʻomākaukau, e hōʻiliʻili, e hoʻonohonoho, e pūlima aku i loaʻa ai ka maluhia ma ka ʻāina no kākou iho. Wela ka hao, mai ako lohi ʻia ka hale, o komo hewa ka hoʻoilo. Huaʻolelo Hou Helu hōʻaiʻē: Credit Score Hoʻolako ʻaiʻē: Lender Kāleka kāki: Credit Card Kanaka hoʻolaka ʻaiʻē: Loan officer Kanaka kālepa molaki: Mortgage Broker Kanaka waiwai paʻa: Real Estate Agent Molaki: Mortgage Palapala hoʻopaʻa hoʻonā: Title Insurance Uku paneʻe: Interest rate © Brandi Ahlo 2021 ko mua ko hope

Keʻalahoʻoipoleimaile Cabanilla < hoʻi hope Hoʻi mai ʻo Makanikeoe Keʻalahoʻoipoleimaile Cabanilla 1 Nowemapa 2022 E ka mea i heluhelu i kēia moʻolelo hālikelike, e pale ʻia kāua e nā akua, nā ʻaumākua a me nā kūpuna i ke aloha mai ka piko o ke poʻo a ka poli o ka wāwae a laʻa ma nā kihi ʻehā o ke kino. I ka makahiki 1820 i hōʻea mua mai ai nā mikionali, ʻo ko lākou kāpae akula nō ia i nā ʻike a me nā hana Hawaiʻi. ʻO ka hua o kā lākou hana ʻino, ʻo ia ko kākou hoʻomaopopo ʻole ʻana a mālama ʻole ʻana iā kākou iho, ʻo nā ʻōiwi ponoʻī o Hawaiʻi. ʻO ka hoʻoponopono kekahi mea i hoʻomaopopo ʻole ʻia paha i kēia wā a poina paha iā kākou ka mālama maoli ʻana iā kākou iho nō. E hoʻomaopopo ʻia iho, he pule ka hoʻoponopono, he ʻaha nui nō, he kalana, a he hana hoʻokahi nō. Mai nā ʻike i hoʻolaha ʻia i kā Mary Kawena Pukui puke ʻo Nānā i ke kumu: Vol. 1 , hōʻike ʻia ke kuanaʻike Hawaiʻi a me ka hana ponoʻī o ka hoʻoponopono. Eia i loko o kēia pepa he moʻolelo no ka ʻohana i pilikia, a hemo ka pilikia i ka hoʻoponopono. E ʻimi ana kāua, e ka mea heluhelu, i kā lākou hoʻomau maoli ʻana i ka hoʻoponopono. E nānā pono kāua i ka hoʻoponopono ʻana o ka ʻohana ʻo Lama. ʻO Hulili ke kāne. ʻO Kukui ka wahine. Noho pū lāua a hānau ʻia ʻo Keao, he wahine, ʻo Laʻakea, he kāne. Eia hoʻi ka ʻohana ʻo Lama. He pilikia ko ka ʻohana a na ua wahi pilikia nei e hōʻino iho nei i ko lākou nohona. Ma muli o ke noi a Kukui, hui pū ka ʻohana no ka hoʻoponopono. ʻO ka hui ʻana o nā lālā āpau o ke kumu, he mea nui hoʻi. Aia a noho pū ka ʻohana holoʻokoʻa, ua pono. ʻAʻole naʻe he pono ke komo ʻana mai o kekahi leo ʻokoʻa. Pili pono ka hoʻoponopono ʻana i ka hale ponoʻī wale nō a me nā kānaka i ʻike maka i ka pilikia. ʻAʻohe kahuna o ka ʻohana Lama, no laila, ʻo ko Hulili māmā ka mea i alakaʻi aku i ka hālāwai. I ka māhele mua loa, hāpai aʻe lākou nei i ka pule wehe . Pule aʻe lākou i nā akua, nā ʻaumākua, a me nā kūpuna. Eia hoʻi ka hoʻomaka ʻana o ka hoʻoponopono. Ma hope mai o ka pale ʻana i ka ʻohana, ʻo ke kūkulu kumuhana ka hana. Eia ka hana, ʻo ka hāpai manaʻo, ʻo ka hoʻolohe pono, a me ka haʻi ʻana i ka pilikia. Eia ka pilikia, he wāwae pehu ko Laʻakea. He maʻi hou kēia no waho . Nīnau aku ko Hulili māmā i nā ʻōpio ʻelua no ka pilikia, a hōʻike ʻia ā maka ko Keao huhū ʻana iho iā Laʻakea. E kūkākūkā pū lāua i ke kumu o kona paio ʻana. Mōhala auaneʻi ka ʻoiaʻiʻo — ʻo Laʻakea kai hana kolohe aku iā Keao. Ua mihi ʻo Laʻakea iā Keao no kona hōʻino ʻana aku iā ia. Nīnau aku ko Hulili māmā, ke alakaʻi o ka hoʻoponopono ʻana, "E Keao, hiki paha iā ʻoe ke kala aku iā Laʻakea?" Kū haʻa ka ʻula ahi a lāua. ʻAe nō ʻo Keao i ke kala ʻana iho i ka hewa. Ua hoʻohāmau ʻia ka makani paio a hoʻi mai ʻo Makanikeoe. E like me ka hoʻomaka ʻana o ka hoʻoponopono, e ʻāmama a noa aku ka pule . ʻAʻole hoʻi kēia ʻo ka hopena, e noho pū lākou i ka wā hoʻomalu no ka noʻonoʻo a hoʻomaha i ka malu. I ia pule aʻe hoʻi, hoʻōla ʻia ko Laʻakea wāwae a me ka ʻohana ʻo Lama. Aloha wale hoʻi e ka mea heluhelu, ua hōʻea kāua i ka hopena pono no ka hoʻoponopono ʻana i ka ʻohana. Eia nā manaʻo nui e hoʻomanaʻo pono ai kāua no ka hoʻoponopono, ʻo ka ʻohana wale nō a me nā kānaka i pili i ka pilikia, ʻo ka mālama ʻana i nā māhele āpau o ka hana pono, ʻo ka mihi, kekala, a me ka hoʻomanawanui ʻana. Mai ka piko o ke poʻo a ka poli o ka wāwae a laʻa ma nā kihi ʻehā o ke kino, e hoʻi paha kāua me ka maluhia. ʻĀmama, ua noa. © Keʻalahoʻoipoleimaile Cabanilla 2022 ko mua ko hope

Kalehuakea Kelling < hoʻi hope He Aloha no ke Kūʻauhau Kalehuakea Kelling 1 Nowemapa 2020 E nā hoa makamaka o ka ʻāina aloha, he leo wawalo kēia e hoʻohanohano ana i kahi meʻe aloha nui ʻia, ʻo Samuel Mānaiakalani Kamakau. Ua hala iho nei kona lā hānau piha ʻelua haneli me ʻelima, i ka lā 29 o ʻOkakopa. No laila, he moʻolelo pōkole kēia no nā hana kupanaha āna i hoʻokō ai i loko o kona ola ʻana ma ka honua nei. Hānau ʻia ʻo Kamakau i ka makahiki 1815, ma Manuʻaʻula, Waialua, Oʻahu. He pua ʻo ia na Kapakanaka he kāne, lāua ʻo Kihapūpū he wahine. Ma kona wā ʻōpio i ʻupu aʻe ai kona aloha no ka lāhui a me ka ʻiʻini e hoʻomau ai i ka ʻike o nā kūpuna. Komo ʻo ia i ke kula nui ʻo Lahainaluna i ka makahiki 1832, i kona mau makahiki he ʻumikūmāhiku. Noho ʻo Kamakau ma Maui no kekahi mau makahiki no ke kākau ʻana i ʻelua mau puke wehewehe ʻōlelo Hawaiʻi, a me ka unuhi ʻana i ka baibala mai ka ʻōlelo Lakina a i ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma laila pū hoʻi i male ai ʻo Kamakau me Sarah Haʻinakolo Kupanihi, he wahine no Kīpahulu, Maui. I loko o kona ola, ua nui ʻino nā ʻano mea kupaianaha āna i hoʻokō ai. Iā ia e noho ana i nā hono a Piʻilani, ua lilo ʻo ia i luna makaʻāinana no nā ahupuaʻa ʻo Hāna a me Wailuku. Ma muli o kāna hana kamahaʻo, noi ʻia hoʻi ʻo ia e lilo i luna makaʻāinana no ka mokupuni o ka maka ʻewaʻewa, no Oʻahu. ʻOiai ua ʻike ʻo Kamakau i ke koʻikoʻi o ka hoʻomau ʻana i ka ʻike kupuna, komo ʻo ia i ka hana i hoʻokumu ʻia e Sheldon Dibble lāua ʻo Kauikeaouli. He ʻahahui ia no ka ʻimi ʻana aku i nā moʻolelo kahiko, a ʻo ia ka ʻahahui ʻimi moʻolelo (Royal Hawaiian Historical Society) mua loa ma Hawaiʻi nei. Hoʻokuleana ʻia ʻo Kamakau me kona hoa papa ʻo Davida Malo e ʻimi i ia mau moʻolelo a paʻi ma ka nūpepa. I mea kēia ʻahahui e palapala aku ai i nā moʻolelo o ka wā i hala no ka hoʻoili ʻana i ka ʻike no nā hanauna e hiki mai ana. Wahi a Kamakau, “He makemake koʻu e pololei ka moolelo o koʻu one hanau, aole na ka malihini e ao iau i ka moolelo o koʻu lahui, naʻu e ao aku i ka malihini.” (Ke Au Okoa, 16 Okatoba 1865). He ʻōlelo koʻikoʻi kēia e hoʻike nei i ka ʻiʻini i loko ona e hoʻōla ai i kēia mau moʻolelo, a nāna nō i hoʻokō. Ua hoʻolako ʻo Kamakau i nā moʻolelo o ke au i hala, a paʻi ʻia nā moʻolelo no ka naʻi ʻana o Kamehameha i ke aupuni o Hawaiʻi, a me ka nohona o ka poʻe kahiko. Eia naʻe i ia manawa āna e kākau ana i kēia mau moʻolelo ma ka nūpepa, ua hoʻohalahala ʻia ʻo ia e kekahi mau lālā o ka lāhui. Na ia mau lālā i pane aku iā Kamakau ma loko o ka nūpepa e loiloi ana i kāna mau hana. Ua manaʻo ʻia he kūpono ʻole ka hoʻolaha ʻana aku i kēia mau moʻolelo i ka lehulehu me he mea lā kaulaʻi ʻia nā iwi i ka lā. E ʻole ko Kamakau palapala ʻana i kēia mau momi o ke au i hala, loaʻa ai iā kākou ia mau waiwai o ka ʻike kupuna. No laila, e mahalo pau ʻole kākou iā Kamakau i kona noke ʻana e palapala i kēia mau moʻolelo i loko nō o ke ala piha i ke ʻāʻumeʻume. Liʻu ʻia kēia mau hune moʻolelo i ka paʻakai no kākou! ʻAʻole o kana mai nā kuleana i ʻauamo ʻia e Kamakau ma kona ola. He hoʻokahi kaʻau me ʻelima kāuna ka lōʻihi o kona wā ma kēia honua nei. I ka mahina ʻo Kepakemapa, i ka makahiki 1876, ua hoʻi kēia lama kukui i ke ao polikua a Kāne. Ola mau kona hoʻoilina ma o nā pua e ʻauamo nei i ke kuleana e hoʻōla i ka ʻōlelo a me ka moʻomeheu Hawaiʻi ma ke kula kaiāʻōlelo ʻo Samuel M. Kamakau. He kahua kula kēia e noho pohu laʻi ana ma ka ʻāina hoʻopulapula a Jonah Kūhiō Kalanianaʻole, i uka o Haʻikū, i ka malu o Kaualehu. I ka makahiki 2000 i hoʻokumu ʻia ai kēia kula kaiāʻōlelo e Kumu Makalapua Alancastre lāua ʻo Kumu Kawehilani Lucas i mea e ola mau ai kona inoa. A e like hoʻi me Kamakau ka mea paʻa moʻolelo, kaukaʻi ke kula ʻo Kamakau ma luna o ka mālama ʻia ʻana o ka mauli o kākou mai kēlā hanauna a i kēia hanauna. Ua pōmaikaʻi au i ka hele ʻana i kēia kula mai ka papa ʻeono a hiki i koʻu hemo kula ʻana. Ma Kamakau nei, he mea nui ka maiau o ke kākau ʻana a me ka hoʻomākaukau ʻana i nā haumāna ma o ke kuanaʻike o nā kūpuna. ʻOiai ua palapala aku ʻo Kamakau i kekahi mau kumu waiwai a paʻi ʻia aku ma ka nūpepa kahiko, ua ʻupu aʻe ka manaʻo e hoʻopuka ke kula i mau kumuwaiwai kekahi i mea e kū like ai ke kula me ua kanaka ihu pani nei. I kēia au, ua hoʻopuka ke kula i kekahi mau kumu waiwai ʻōlelo Hawaiʻi - he puke wehewehe punaewele, kapa ʻia ʻo Manomano.io , a he pāʻani huaʻōlelo ma luna o ke kelepona, kapa ʻia ʻo Lehulehu, ʻoiai lehulehu a manomano ka ʻikena a ka Hawaiʻi! Haʻaheo kēia i ka hoʻomau ʻana i ka hoʻoilina a ua Kamakaunei, a me Kamakau ke kula. Iā ʻoe e ke kukui ʻaʻā mau pio ʻole, he wahi leo mililani kēia no ka ili ʻana mai i ka wai ʻeleʻele a ka poʻe ʻike. E mau ana kou inoa no nā hanauna e hiki mai ana. Ua inu a kena! © Kalehuakea Kelling 2020 ko mua ko hope

Kamalei Marrotte < hoʻi hope Ke Kāhea a ka Manu Kioea Kamalei Marrotte 10 Pepeluali 2021 Ke Kāhea a ka manu Kioea (ʻŌN 1478) Ka manu kāhea i ka waʻa e holo. Eia nō ka wā e mākaukau ai ka poʻe holo waʻa. I nā mahina i hala iho nei, ua kāhea maila kekahi hoa oʻu me ka ʻī wikiwiki ʻana mai, “E hiki mai ana paha kekahi manawa kūpono e komo ai i ka holomoana hou e hoʻolālā ʻia nei. He ʻiʻini nō hoʻi kou e kiʻi e holo?” Ua hoʻopūʻiwa wale ʻia au i ke koʻikoʻi i lohe ʻia i kona leo kono. Manaʻo ihola wau, “Āhea ana wau e ʻaʻa hou ai i kēia ʻano hana?” No laila, me ke kamaʻilio ʻole ʻana aku me ka ʻohana, me ka maopopo leʻa ʻole ʻana mai o nā mea āpau e pono ai ia hana, ʻae akula wau i kāna kono. Ua hilinaʻi wale wau a manaʻo ihola, na ke au o ka manawa e hōʻike mai ana i ka pono a me ka hiki. I ka wā e lohe ʻia ai ka manu Kioea, e holo nō. Ma hope iki o ia kamaʻilio ʻana o māua ʻo kuʻu hoa, ua hui hou au me kekahi kumu aʻu mai ke kula kiʻekiʻe mai. ʻO ia ka mea e alakaʻi ana i kā nā ʻōpio hui ʻana ma ka hale Marine Education Training Center (METC) ma kaʻe o Mauliola. Hui mākou i ʻelua mau lā i kēlā me kēia pule i mea e mākaukau ai ko mākou mau kino, ko mākou mau naʻau, a me nā waʻa ʻelua ʻo Hōkūleʻa lāua ʻo Hikianalia no ka holomoana hou. ʻAʻole i piha nā makahiki he 25 i nā ʻōpio o ko mākou hui. He manaʻolana ko Nainoa, ʻo ia hoʻi ka nui ʻana aʻe o nā ʻōpio e ʻaʻa ana i kēia hana ma ka waʻa – i ka hoʻokele ʻana hoʻi e like me ko kākou mau kūpuna. Eia ka nīnau i hāpai hou ʻia i kēia au hou: “Pehea e mau aʻe ai kēia hana a nā kūpuna?” ʻO nā ʻōpio nō ka pane, ka haʻina hoʻi o ua nīnau nei. Ua piha nā hui holomoana o ka wā ma mua i nā loea hoʻokele kaulana loa ma ka ʻāina nei. Akā nō naʻe, ke oʻo mai nei lākou i kēia wā a laila na mākou, na nā ʻōpio hoʻi e ʻauamo i kēia kuleana. ʻO ka pahuhopu o kēlā holomoana i hala aku nei ʻo Mālama Honua, ʻo ia nō ka hoʻolauna ʻana aku i nā poʻe ʻōiwi like ʻole o nā ʻāina ʻē ma ka honua i mea e ʻike ai kākou i nā ʻano pilikia i kupu maila ma muli o ka huli aniau. He hoʻomaka wale nō ia i ke kūkākūkā ʻana ma waena o kākou poʻe ʻōiwi. ʻAʻole i lawa kēlā holomoana hoʻokahi. He pono kēia holomoana hou ʻo Moananuiākea i mea e mau aʻe ai ko nā kūpuna ʻike. He ʻehā makahiki ka lōʻihi o ua holomoana nei. Eia naʻe, he ʻeono paha makahiki ka lōʻihi o kēia holomoana hou. E nei mea heluhelu ē, hoʻomanaʻo akula ʻoe, ʻo Papa Mau ke kumu i ola hou ai kēia ʻike kupuna o kākou. Ua nalowale ia ʻike ma Hawaiʻi nei a nāna hoʻi i hoʻōla hou i ia ʻike keu a ka waiwai. Ua like ka pilikia ma ko Mau ʻāina hānau. ʻAʻole nui ka ʻōpio i hoihoi i ka ʻauamo ʻana i ua kuleana nei, ʻo ka lilo ʻana i hoʻokele. He pono ko nā ʻōpio komo ʻana i kēia wahi hana o nalowale hou auaneʻi nei ʻike kupuna. Na nā ʻōpio hoʻi ke kuleana e hoʻomau i nei ʻike kupuna i kēia au hou e hiki mai ana. Inā nō he hoi e ʻaʻa i ka hoʻokele, e makaʻala a hoʻolohe aku i ka leo kāhea a ka hui ʻo Polynesian Voyaging Society, i ka leo kāhea hoʻi a ka manu Kioea. © Kamalei Marrotte 2021 ko mua ko hope

Kēhaulani Greene < hoʻi hope E Mahalo Kākou i ka Mea Loaʻa Kēhaulani Greene 10 Pepeluali 2021 Aloha e nā makamaka heluhelu e ʻono i ka hoi. Ua paʻakikī nō kēia wā o ka maʻi ahulau ʻo Covid-19 no kākou, a i kēia wā e kupu mai ana nā ʻīnea ua maʻalahi aʻe ka poina ʻana i nā pōmaikaʻi i loaʻa iā kākou. Ua hoʻololi nui ʻia ke ʻano o ko kākou hana ʻana i kēlā me kēia lā mai ka hoʻomaka ʻana o kēia makahiki, mai ka wā i hiki ai iā kākou ke puka ma waho a hana i nā hana maʻamau a i kēia wā o kākou e noho kaʻawale ana ma ka hale. E nā makamaka heluhelu, he wā ʻano paʻakikī kēia no kākou, eia naʻe, he mea nui ke koikoi ʻana i ka mālama kino a me ka mahalo ʻana i ka mea i loaʻa iā kākou. Mahalo au i ka ʻike ʻana i koʻu ʻohana i kēlā me kēia lā. Ma mua o kēia wā o ka maʻi Covid-19, ua noho au ma ke kulanui a ʻaʻole au i ʻike pinepine i koʻu kaikuaʻana e noho ana ma Hauʻula. A kakaʻikahi koʻu ʻike ʻana i kaʻu moʻopuna kekahi, eia naʻe, i ka wā oʻu i neʻe a noho ai ma Hauʻula ua hiki iaʻu ke ʻike aku iā lāua i kēlā me kēia lā. A kōkua au i ka mālama ʻana aku i kaʻu moʻopuna, a mahalo au i kēia no ka mea i koʻu aʻo ʻana e mālama pono ai iā ia i kēlā me kēia lā ua maikaʻi aʻe koʻu mālama ʻana iaʻu iho. Iaʻu e mālama aku ana iā ia ua aʻo au e hana me ka mālie, a ma muli o kēia ke aʻo nei au e hoʻomaha a hoʻomālie iho i koʻu wā e hoʻopaʻa haʻawina ana a e mālama ana i nā kuleana, a pēlā aku. Mahalo au i ka hiki ke hoʻomau i ka ʻimi naʻauao a me ke aʻo ʻana mai i ka ʻōlelo a me ka ʻike Hawaiʻi ma ka hale i kēia wā. Mahalo au i kaʻu mau kumu e aʻo mai ana a e hoʻolale mai ana iaʻu e hoʻomaʻamaʻa i kaʻu ʻōlelo ʻana. A no kēia kākoʻo ʻana mai, ke kākau nei au ma ka ʻōlelo Hawaiʻi i kēlā me kēia lā a ua hiki iaʻu ke hoʻoikaika aʻe a hoʻomōhala aʻe i kaʻu kaila kākau a me koʻu noʻonoʻo ʻana ma ke kuanaʻike Hawaiʻi. I koʻu nīnau ʻana aku i nā hoa papa e pili ana i ko lākou mau mea e mahalo ai, ua kupu maila nā mea like ʻole i mahalo ʻia, e like me ka mau o ka maikaʻi o ke olakino o ka ʻohana, ka hana pāheona i kēia wā noho mū ma ka hale, ka hiki ke kipa aku i nā kūpuna ke pau ka papa ma ka pūnaewele, a me ka hiki ke ala ʻelua minuke ma mua o ka papa. ʻO ka ʻike ʻana i ia mau mea e hoʻonā ai ka naʻau i kēia wā, he ʻano hana lapaʻau nō ia no ka mālama kino. Ke paipai nei au iā ʻoukou, e nā makamaka heluhelu, e hoʻomanaʻo a e mahalo mau i nā mea i loaʻa iā ʻoukou. He waiwai nō ka noʻonoʻo ʻana ma kēia ʻano kuanaʻike i mea e ʻike ai i ka maikaʻi o ko kākou ola ʻana, a he kōkua nui kēia ʻano mālama ʻana iho ma kēia wā o ka maʻi ahulau ʻo Covid-19. © Kēhaulani Greene 2021 ko mua ko hope

Ululani Siangco < hoʻi hope E ʻai ʻia nā ʻaweʻawe a koe nō ka pū! Ululani Siangco 1 ʻOkakopa 2020 Welina mai e ka mea heluhelu! He leo hoʻomanaʻo kēia iā ʻoukou, e nā mea hoʻoulu i ka hoi, e noʻonoʻo e pili ana i nā mea a puni ou. Ma mua o ka laha ʻana mai o kēia maʻi Covid, ua ʻike ʻia ka waiho wale ʻana o ka ʻōpala ma nā kahakai, nā pāka, nā alanui, nā kahawai, a pēlā wale aku, a ma muli ia o ke kāpulu o kānaka. Ma ka lā 13 o Iune, ua hele au i kahakai ma Waimānalo me koʻu hoa pili no kona lā hānau. I koʻu nānā ʻana i ke kai, ua pūʻiwa kā hoʻi koʻu mau maka i ka ʻike ʻana i ke kai uli e ʻālohilohi mai ana i ka lā. Kāhāhā! Ua kaumaha nō hoʻi au i koʻu ʻike maka ʻana ʻo kākou ka pilikia. Ma muli o kēia maʻi Covid, paipai ʻia kākou e noho ma ka hale, no laila ua emi iho mai ka poʻe o waho ala e mākaʻikaʻi ana i kēia mau lā, a ke maikaʻi aʻe nei ka ʻāina. ʻAʻole ma Hawaiʻi wale nō e ʻike ʻia ai kēia, akā ma nā wahi ʻē aʻe o ka honua nei kekahi. I loko o kēia wā hoʻomalolo i ka mākaʻikaʻi, ua emi mai ka haumia o ke ea, ua emi ka hoʻokuʻu ʻia ʻana o ke kalepona ma ke ea, ua hoʻi kekahi o nā holoholona i ko lākou mau wahi kūpono, ua ʻoi aku ka maikaʻi o ke kūlana o ka wai, a he mau mea hou aku. No laila, ʻo ko kākou kuleana kēia, e mālama i ka honua ʻoiai ʻo ia ko kākou wahi noho e hānai ana iā kākou i nā mea e pono ai ke ola. Iaʻu e hoʻolalelale ana iā ʻoukou e ʻoluʻolu e mālama i nā kumuwaiwai o ka ʻāina, ua ʻupu maila kekahi moʻolelo pili i ka mālama ʻana i nā kumuwaiwai. He moʻolelo kahiko ʻo Pekekue. Ma ia moʻolelo, aʻo ʻo Mānoanoa i kekahi manaʻo nui mai kekahi heʻe inoa ʻole. Ua paipai nui ka heʻe iā Mānoanoa e hoʻihoʻi i ka pū o ka heʻe, i hiki i nā ʻaweʻawe ke ulu hou a lawa ka heʻe no nā kānaka ʻē aʻe. He moʻolelo hoihoi kēia ʻoiai he mana ko ka heʻe e ʻōlelo me he kanaka lā. No laila, eia ka moʻolelo: No Molokaʻi mai ʻo Mānoanoa, a ua puni loa ʻo ia i ka ʻai heʻe. I nā lā a pau i huakaʻi ai ʻo Mānoanoa i kai e huli ai i heʻe i lawe ʻia mai e nā waʻa lawaiʻa. I kekahi manawa, ʻaʻole i nui ka heʻe i loaʻa i nā waʻa lawaiʻa, akā, inā loaʻa iā Mānoanoa he ʻaweʻawe hoʻokahi, piha ʻo ia i ka hauʻoli. I kekahi lā, ua loaʻa maila ka heʻe nui iā Mānoanoa, a ua lawe ʻo ia i ua heʻe nei i kona hale. Ua pokepoke ʻo Mānoanoa i nā ʻaweʻawe o ia heʻe a kaulaʻi ihola ʻo ia ma kahi kumulāʻau kokoke i kona hale i mea e hoʻomaloʻo ai i nā ʻaweʻawe, a ʻo ka haʻalele akula nō ia me ka manaʻo e hoʻi ʻo ia a ʻai i ka heʻe holoʻokoʻa. Iā Mānoanoa e kakali ana i ka maloʻo mai o nā ʻaweʻawe, ua nanea hoʻi ʻo ia i ka hale. I kona hana nanea, ua lohe akula ʻo ia i kekahi leo kāhea, “E Pekekue!” ʻO ka ʻalawa akula nō ia o Mānoanoa i ʻō a i aneʻi me ka uluāoʻa. Lohe hou ʻia ka leo kāhea, “E Pekekue!” a i ka nānā ʻana o Mānoanoa i ke kaupoku o ka hale, ʻike ʻia ka heʻe e ō mai ana me nā ʻaweʻawe i hoʻi mai i ka pū. Ua piha ʻo Mānoanoa i ka makaʻu i ka ʻike ʻana i kēia wahi heʻe e kokoke mai ana iā ia me ka ʻī ʻana aku, “E ʻai ʻia nā ʻaweʻawe a koe nō ka pū.” Ma hope pono, ua lele aku nō ka heʻe a pakī ihola ka wai i ka pūnāwai i kahi e noho ana ʻo Mānoanoa. Mai ia lā aku, ua pau ka puni heʻe o Mānoanoa ʻoiai ua kau kona weli. Ua pau kāna mau huakaʻi i kahakai e ʻimi ai i heʻe nāna. I ka hānau ʻia ʻana o ka moʻopuna a Mānoanoa, ua kapa ʻia ka moʻopuna i ka inoa ʻo “Pekekue,” ka inoa i hea ʻia ai ʻo Mānoanoa e ka heʻe. A ma laila kahi i kū ai ka moʻolelo. A ua ʻike ʻia paha ka manaʻo nui o ka moʻolelo ma kekahi ʻano. Ma kēia moʻolelo ʻo Pekekue, aia ka manaʻo nui ma ka ʻōlelo ʻana a ka heʻe penei, “E ʻai ʻia nā ʻaweʻawe a koe nō ka pū.” Ua lohe paha kākou i kēlā ʻōlelo kaulana, “E ʻai i kekahi, e kāpī i kekahi.” Pili kēlā ʻōlelo i ka hoʻopau ʻole ʻana i ka ʻai i mea e lawa ai nā kumuwaiwai no kākou a pau a me ka hanauna e hiki mai ana. Hoʻokō ʻia kēia ʻōlelo e ka poʻe lawaiʻa i ko lākou hoʻihoʻi ʻana i nā pua (nā iʻa ʻōpio) i ke kai, akā hiki ke hoʻopili pū i kēia ma nā ʻano like ʻole. No ka poʻe lawaiʻa ʻole, hiki ke hoʻopili i kēia ʻōlelo i ka maʻi Covid aʻu i hāpai ai ma kinohi o kēia moʻolelo. I ka lohe mua ʻana o ka poʻe e pili ana i kēia maʻi, ua hele a pupule kekahi o nā kānaka me ke kūʻai pau ʻana i ka pepa hāleu a me nā ʻope wai. Ma ka hale kūʻai i ʻike ʻia ai ka nui o nā haka i lako ʻole, me he mea lā ua hele mai ka ʻaihue a ua lawe ʻia nā mea a pau. ʻAʻole i noʻonoʻo kēia mau kānaka pupule i nā hoa kānaka ʻē aʻe. He hana pī kēia. Maopopo iaʻu he wā wī paha kēia, akā pono kākou e mālama kekahi i kekahi. Pēlā kākou e ola ai. No laila, he leo hoʻomanaʻo a paipai kēia iā ʻoukou e noʻonoʻo mua, a laila e holomua i ka hana. E ʻoluʻolu, e mālama kākou i ka wai, ka ʻāina, ka meaʻai, a e mālama kākou kekahi i kekahi. A mai poina, “He aliʻi ka ʻāina, he kauā ke kanaka.” © Ululani Siangco 2020 ko mua ko hope

Kahikinaokalā Domingo < hoʻi hope He Kai Aai ko Kanoeuaawa Kahikinaokalā Domingo 1 Kepakemapa 2020 E KA ULU HOI : – Kau maila ka haili no kuu kulaiwi aloha, i na pali hulilua o na Koolau. O Kanoeuaawa (O Kaaawa he inoa hoopokole ia) i ka Lae O Kaoio. E ka makamaka heluhelu, eia kuu leo kupinai e wawalo la i na pali ou o Kanehoalani, he olelo kaulana ko ka poe kupuna: “He kai aai ko Kaaawa.” E halihaliia ua olelo la e ka makani he Holopali, a e nu ae la i ka pali o Ohulehule, a na ka paka kanikoo e kukala aku i keia lono i ke one o Kanenelu, a e hoolono ka ilio kupanaha noho pali o Kauhikeimakaokalani, e hoolono ia no kuu leo aloha, a e hoike lea ia i ka poe lehulehu ke ano aai o ke kai kupikipikio, ke kai kauhaa, ke kai koo no hoi. Aole no ia he mea hou no makou na Kaaawa. Ua ike maka kuu mau kupuna i keia aai ana o ke kai i ka aina. O kuu kupunawahine o Hattie Kahikinaokala, he kahu oia no ka paka o Kaaawa, a ua emi mai la ka nui o ke kahakai mai ia wa mai, he kanalima makahiki oi aku a emi mai paha. (Hiki ke ike i ka nui o ka pa mauu i kela wa, ka makahiki 1949. He umi kapuai – ma ka mahele akea loa – ka nui o kela pa mauu like i keia la. Aia ma kae o ke ala nui na noho a me na pakaukau i keia la.) No na makahiki elua paha i hala iho nei, o ka lilo ana’ku o ke alanui, ke kapakai, na pueone, a me na hiohiona like ole o ka aina i ke kai aai, ame ke kai pii. He ano hooluhi maoli no ua hana aai la i na kupa o ka aina: o ka poe kalaiwa kaa oe, ka poe heenalu oe, ka poe holoholo oe, a pela wale aku no. O ke ano o keia aai ana, he nome ae la, ua wawahia, ua nahaha, ua hehelelei ke kahakai i Kaiaka, i Kanenelu, i Kamakahonu, na kapakai o Kaaawa nei. O ka hiolo ihola no ia o ke alanui, a manuheu ke ka a me ke kimeki. Lilo kekahi hapanui o ke alanui i ke kai a hele mai ka poe aupuni e hoopaa hou ai, aole i emo, pau hou ia kapili ana’ku, a huikau ke ala nui i ka nui kaa. Hele a uluhua ka poe makaikai o Koolau. He hua ia uluhua no ke ano manuka o ke aupuni nona ke kuleana e malama i keia wahi ala nui, a he ma’u wale no ia. Aole loa keia hana aai he mea hikiwawe. E like me ke ala liu ana a ka la, aole ike koke ia ka lilo loa o ka aina i ke kai. No kuu mau makamaka inu i ka wai a Kaahuula Punawai, he aha ka hua e kau nei i ka umauma? He ui aku keia ia oukou e ka poe makamaka heluhelu, e kau iho la keia wahi ninau nui nei i ka umauma, a e kaumaha no kona ano: I lilo loa ka aina i ka aai, o ke aha ka mea e kulaiwi ai ke kulaiwi? Pehea ina “ahaikapupuhi akula ka eueu Koolau?” Ina kolii wale ka aina, pehea hoi na poe iewe i kanuia i lalo o ka lepo? He iwi no kai kulaiwi ai ke kulaiwi. Ina pau loa ke kula i ka aai, aia la i hea kahi e waiho mau ia ai ua mau iwi la? He opihipihi wale ka uluhua o ka noho ana i luna ke kaa e kakali aku ai i ka poe hoopaa ala nui ma muli o ka nalo wale loa ana o ko kakou aina aloha. E hookuanoo kakou e ka mea heluhelu, ua lilo e ka moku o Lalo i ka pii ana o ka ilikai, ua kapaia no hoi ua moku la o East Island, he moku kokoke ia Moku-manamana, he moku kele no hoi ia i keia manawa i ka amokumoku o Papahanaumokuakea, pau loa i ke kai i kela makahiki i hala aku nei. Pau e kekahi hapanui o ka aina o Kiribati i ke kai aai, he pono ka haalele loa ana i ka aina kulaiwi, ka aina aloha. Pehea hoi na poe kupaaiau, na poe oiwi, aole maopopo lea. He kulanalana maoli ke kulana o ia aina, a he kulanalana no ke aupuni a me na kupa. Hikiwawe keia mea o ke kai aai ia kakou ka poe noho ailana o ka Moana Nui Akea O Kanaloa. Pii ka manene i ka hana a ke kai. Ahuwale ka hana a ke kai aai ia kakou ka poe noho mokupuni, aole paha no ka poe noho aina puni ole, no lakou ala, aole paha i owalala iki ka makani, aole loa i kau iki ka manao, i keia au e holo nei, he ike maka wale no kai hoolale aku i ke kanaka. Lauele ka manao, pehea ka lilo loa ana’ku o Honolulu i ke kai pii a me kona mau wahi kaulana. Pehea ka Hale Alii o Iolani, ka Hale Alii o Hulihee, ka Hale Pule o Kawaiahao, ke Kula O Kahua (Thomas Square), a he nui wale aku. Ua kau e ae la ka weli i ka lilo loa ana o keia mau wahi i ka hao wale ia a i ke kukuluia e ka poe haole, a keu hoi keia hana a ke kai aai a me ke kai pii. Pehea ka lilo loa ana o Waikiki i ke kai aai, ka puu kala o ke aupuni, ka waiwai o ke kolonaio, o ka lilo loa aku la no ia, a ike lea no hoi kakou i ka ono o ka pohaku. Pinai mau ia ka puana, “aloha aina,” ina he lilo loa ka aina o ua poe aloha la, he aha ka kakou mea e aloha ai? Ina o ka lilo loa no kai hiki ole ke alo ae, pehea ana la hoi kakou, na poe o keia honua, e aua ai i keia wahi aloha, e onipaa ai no ka pono o ka aina, e noke mau ai i keia nohona kanaka ana. He mea ano nui keia aina ia kakou ka Hawaii, ua mele ia ma ke koihonua a me na mele hai kupuna, he mau kupuna e ola mau nei i keia la. Pehea la e Hawaii ai ka Hawaii ke nele kakou i ka aina ole? Aole wale no ka aina o ka mea e Hawaii ai ka Hawaii. O ka olelo Hawaii oe, ka lahui oe, ka mookuauhau oe, a pela wale aku. Eia kuu leo hookikina, kuu leo hoolale aku ia oe e ka mea heluhelu: e hoopuka mau i keia olelo aloha, i mau ai ka puana. E mele mau i ke mele, i lea mau ai kona hoopaa, a e haku i na mele hou i mea e malamaia’i ke ano o keia au e holo nei, keia aina aloha nei, na na hanauna aku e ike. Ina ike ole ia keia poe aina aloha a kakou e hoopaa nei ma ke mele, ma kela waihona wale no kahi wahi e ike ia ana, ina ma ke kanikau paha, aole mele hou ia, he aua wale no ia i ka wai eleele a ka poe ike. E hookaao mau i na kaao, i ola mau ai na inoa a me na moolelo o na kaeaea a me na hiapaiole i kona haiia. Ma ke mele no e ola ai ke aloha aina oiaio. Eia no hoi kuu kanaenae aloha no kuu kulaiwi o Kaaawa: He kupa ka ua i ke kai I kamaaina i ka paka kanikoo Koolua i ke ahe Holopali Paliku hie a o Kanehoalani Hui: Auhea wale oe e Kanoeuaawa Awaiaulu ana i kuu aloha Elua maua i ke anu I kolu i ka nu a ke kualau Lau ae ka manao no Kanenelu Hoonenelu ana i kuu nui kino Linohau ke kahiko o ka makamaka Makalae hoohihi a o Ka Oio Pae mai ana ko leo akaaka Ua pae aku i ke one o Kaiaka Akanahe i ka holu o ka niu Napenape i ke kulukulu aumoe Niponipo i ka wai o Kaahuula Ahuwale i ka hikina o ka la Hiki maila ke aloha kaiao Kiponaia e ke ao lamalama Koi aku ke au kauhaa Hoolale mai ana iau e ike Kaulona kuu maka i luna I ka hoekepue a ka opua Hainaia mai ana ka puana No Kanoeuaawa he inoa Elua maua i ke anu I kolu i ka nu a ke kualau KEAHEHOLOPALI © Kahikinaokalā Domingo ko mua ko hope

Keleka Falces < hoʻi hope Ka Noho Kūʻokoʻa Lanakila ʻana o kou ʻĀina Hānau Ponoʻī Keleka Falces I kau ʻia maila i luna ke poʻomanaʻo i ʻike ʻia ai ka pono a me ke ʻano koʻikoʻi o ia mea no ka mau loa aku o ke ola o kekahi lāhui. ʻO ka noho kūʻokoʻa lanakila ʻana o kou one hānau ponoʻī ka wai kahe e lupalupa mai ai ka ʻāina. Ke kāʻili ʻia a ke hōʻaui ʻia akula hoʻi ua wai lā mai kou ʻāina aku, e pau pū iho ana nō hoʻi nā mea e lako pono ai ka nohona. I ka nele ʻana o ia waiwai, ʻo kou hala koke akula nō ia i ke ala hoʻi ʻole mai; a e lilo hewa aku ana ua waiwai nei iā haʻi. Pēlā hoʻi ka hopena o ke kāʻili ʻia o ke kūlana kūʻokoʻa ma ke ʻano he lāhui. E ʻai hoʻokano ʻia ihola nā momi e waiwai ai kou lāhui, ʻoiai ʻoe e noho ʻilihune mai ana ma kou kulāiwi ponoʻī. Na ia mea hoʻi e hōʻike mai, aia ka pono ʻo ka paio mau ʻana no ka noho kūʻokoʻa lanakila ʻana o kou ʻāina hānau ponoʻī, o kīnai maoli loa ‘ia auaneʻi ke ahi i loko o ka puʻuwai o kou lāhui e lamalama ai ke ʻano maoli o kou lāhui kanaka, a e hala ana ka Puʻulena. Ma ia mau pule i hala aku nei i kuʻikuʻi maila ka lono ʻo ka hoʻopahūpahū ʻia o Gaza ma Palesetine. ʻO ke kumu hoʻi, ua wāwahi ʻia e Hamas ka pā hao e kaʻawale ai ʻo Gaza lāua ʻo ʻIselaela. Eia naʻe, ʻaʻole loa i hoʻouka kaua ʻo ʻIselaela iā Hamas wale nō, ua hoʻopahū hāpuku ʻia ʻo Gaza holoʻokoʻa. No laila, ua hala pū maila hoʻi nā keiki a me nā kuaʻāina i pili ʻole i ka hana wāwahi a Hamas. ʻAʻole nō naʻe kēia ‘o ka mea ʻino hoʻokahi wale iho a ʻIselaela e hana hewa ai iā Palesetine. He mau mea ma waho aʻe o kēia. Ua noho hewa ʻo ʻIselaela ma nā ʻāina like ʻole o Palesetine no ka wā lōʻihi loa. Ma Gaza hoʻi i kūkulu ʻia aʻela kekahi pā hao a puni ua ʻāina lā. Inā e ʻupu mai ka ʻiʻini i loko o ka naʻau o kahi kanaka Palesetine e haʻalele aku iā Gaza, he pono kona noi ʻana iā ʻIselaela. I ka hapanui o ka manawa, ua hōʻole koke ʻia. I kekahi manawa, hele a maʻi ka poʻe ma lalo o ka malu o Gaza a ʻaʻole i lawa ka lāʻau e lapaʻau ai ke kino. No laila, aia ka pono ʻo kona haʻalele ʻana i kona ʻāina a neʻe aku i kahi ʻāina ʻē e pau ai ua maʻi nei. Eia naʻe, mau nō ko ʻIselaela hōʻole ʻana aku i ia noi. I kēia manawa, ʻaʻohe o lākou wai, ʻaʻohe ʻai, ʻaʻohe uila, no ka mea ua kāohi pū ʻia e ʻIselaela ua mau pono nei ma Gaza. Kulukulu nō hoʻi ka waimaka menemene ke lohe ʻia maila ua nūhou nei. Eia mai kekahi lāhui ʻōiwi e pepehi ʻia ana i mua o ko kākou mau maka. Akā, i loko nō naʻe o ko kākou ʻano he ʻōiwi, e ʻike ʻia aku nō naʻe ke kākoʻo hūpō ʻia o ʻIselaela e kekahi mau kānaka Hawaiʻi. Ma Instagram hoʻi i ʻike ʻia ai kekahi mau poʻe Hawaiʻi e hoʻohalahala aku ana i ke ʻano o ko Palesetine kūʻē ʻana iā ʻIselaela. Wahi a ua poʻe hoʻokamani nei, he mau limahaeweli ka poʻe Palesetine a ʻo ka hoʻopahūpahū ʻia o Gaza ka hana kūpale wale iho nō o ʻIselaela. E ua mau poʻo ʻōpae nei, i hewa hoʻi i nā kuaʻāina a me nā keiki o Palesetine? He hana kūpale wale iho nō ka hoʻopahūpahū ʻana i nā keiki a me ka hoʻolilo ʻana iā lākou i mau kama lele? ʻAʻole loa. I ko ʻoukou kākoʻo ʻana iā ʻIselaela, e kākoʻo pū ʻia nō hoʻi ka nalo ʻia ʻana o kahi hoa lāhui ʻōiwi mai ka honua. E hoʻi ka waʻa, mai hoʻopaʻa aku i ka ʻino. E nā Hawaiʻi, eia ka manawa a kākou e hui lōkahi ai ma ka manaʻo, e kākoʻo mau aku i ka poʻe Palesetine. Mai hoʻopoina ʻia ka ʻōlelo hanohano a David A. Kahalemaile, “Ke ea o na i-a, he wai. Ke ea o ke kanaka, he makani. O ke ea o ka honua, he kanaka…Ke ea o ko Hawaii Pae Aina… Oia no ka noho Aupuni ana.” Mai hoʻopoina ʻia ka ʻōlelo kamahaʻo a Joseph Nāwahī, “Aole i ike maka ia ia mea he aloha, aole hoi hiki ke hoopaaia, aole hoi e hiki ke haha ia; aka, ua laha wale aku oia, a ua lele wale aku a pili i kona aina hanau ponoi iho, me he ume la o ke kui Mageneti.” Mai hoʻopoina ʻia nō hoʻi ka ʻōlelo a James Kaulia, “Nolaila, mai makau, e kupaa ma ke Aloha i ka Aina, a e lokahi ma ka manao, e kue loa aku i ka hoohui ia o Hawaii me Amerika a hiki i ke aloha aina hope loa.” Pēlā pū ke aloha o ka poʻe Palesetine i ko lākou one hānau. I loko nō o ko ʻIselaela hoʻokuʻu ʻana i nā pōkā pahū ma Gaza, ʻaʻole e haʻalele aku ana kekahi o ka poʻe ʻōiwi o laila. Wahi a kekahi mau poʻe Palesetine, inā e pau ana ko lākou ʻāina i ka hoʻopahū ʻia, e pau pū iho ana nō lākou nei me ka ʻāina. Pēlā ka ikaika o ko lākou aloha i ka ʻāina. ʻO kēia paha kekahi laʻana maoli o ke aloha ʻāina a Joseph Nāwahī i kuhikuhi maila i luna. Ua pili a paʻa pono ko lākou kino i ko lākou kulāiwi i loko nō o ka makaʻu a me nā pōpilikia e loaʻa mai ana. E ka poʻe ʻōiwi o Palesetine, me ʻoukou nō ka mana o Kūkāʻilimoku, ke akua hoʻi nona ka mana loa e hui lōkahi ai ka paeʻāina ʻo Hawaiʻi mai ka lā puka i Haʻehaʻe a i kona welo ʻana i Lehua; me ʻoukou hoʻi ka manaʻolana e hoʻi koke ai ka maluhia i ko ʻoukou ʻāina kulāiwi; me ʻoukou nō ke kukui mālamalama nāna e alakaʻi aku i ko ʻoukou poʻe hala i ke ao ʻaumakua; a me ʻoukou pū hoʻi ko mākou kākoʻo aloha piha mau ʻana. E ola ka lāhui Palesetine a kau i ka puaneane. Haina mai ana ka puana Na hoa i ka ehu poka © Keleka Falces 2023 #alohaaina #keaopolitika #kuikalono #nalahuioiwi 4 Kēkēmapa 2023 ko mua ko hope

Kamalei Marrotte < hoʻi hope Paipai mai iā Kalauaheahe Kamalei Marrotte 28 Pepeluali 2021 I ka makahiki 1885, aia ka hapanui o ko ka pae ʻāina mau loko iʻa ma Oʻahu nei. Eia hoʻi, ua piha nā pākēneka he 78 o ko nā loko iʻa ʻeka i ia mau loko iʻa keu a ka nui. Kamaʻāina ka hapanui o ko Hawaiʻi i nā loko iʻa ʻo Paepae o Heʻeia lāua ʻo Loko Ea. Akā, pehea nā loko iʻa he nui ʻino ma Oʻahu nei i ka wā ma mua? Ma hea lā i noho ai ia mau loko iʻa? ʻO kekahi o kēia mau loko iʻa kahiko, ʻo ia nō ʻo Kalauhaehae. Aia ua loko iʻa nei ma ka palena ma waena o ke ahupuaʻa ʻo Niu lāua ʻo Kuliʻouʻou. I ke kalaiwa ʻana aku ma ke alanui ʻo Kalanianaʻole, e hala ana ke Kikowaena Kūʻai ʻo Niu Valley, ʻo ka ʻike koke akula nō ia i kekahi hale kaʻa mākuʻe ma ka kai o ke alanui. Kū ʻoe ma ia hale kaʻa a nānā iā uka, ʻo ka ʻike akula nō ia i ka lihi o ke kualapa ʻo Kuliʻouʻou. A laila iho ʻoe i nā alapiʻi ma loko o ua hale kaʻa nei ʻo ka ʻike maka akula nō ia ou i ka loko i kapa ʻia ʻo Kalauhaehae. He ʻelua ona moʻolelo i pili i kona inoa. Pili ka inoa ʻo Kalauhaehae i nā hiʻohiʻona o kēlā ʻanemoku ma ia ʻāina a pili nō hoʻi kona inoa ʻē aʻe ʻo Kalauhaʻihaʻi i ka moʻolelo o ka haʻihaʻi ʻana o ka ʻaikapu ma ia ʻāina. Wahi a Chris Cramer, kekahi kiaʻi o ua ʻāina nei, ma laila nō i kani ai ʻo Kaʻahumanu i ka pū i mea e hōʻike aku i ka poʻe kamaʻāina i ka pau ʻana o ka ʻaikapu. He loko iʻa ʻo Kalauhaehae i mālama ʻia e ʻanakē Laura Kalaukapu Low Lucas Thompson, ko Nainoa Thompson māmā. ʻO ko ʻanakē Laura kupunahine, ʻo ia nō ʻo Mary Lucas, he mamo ʻo ia na Alexander Adams. Ma muli o kona kūlana a me kona pilina me Kamehameha, ma ke ʻano he punahele nāna, i hāʻawi ʻia ai ia ʻāina i ua Alexander Adams nei. Mai ia manawa mai i lilo ke kuleana o ka ʻāina iā Mika Hara, ʻo ia kai mālama i ua ʻāina nei ma hope o Mary Lucas. A laila i ka makahiki 1990 i kāʻili ʻia ai ua ʻāina nei e ka Department of Transportation (DOT) i mea e hoʻonui ai i ke alanui ʻo Kalanianaʻole. Iā lākou e hoʻonui ana i ia alanui, ua hoʻololi hewa ʻia ke kahe ʻana o ka wai mai ke ana kahe pele i hoʻolako i ua loko iʻa nei mai uka mai. ʻO kēia ke kumu e kahe ʻole nei ka wai i kēia wā. Eia naʻe, mau nō ko ka loko iʻa ʻauwai a me kona mākāhā. ʻO ka ʻole o ka wai ka mea wale nō e ʻākeʻakeʻa nei i ka holo pono ʻana o ua loko iʻa nei. Ua hoʻokipa ʻia wau e kuʻu hoa ʻo Kai Hoshijo e kōkua a mālama pū i ia wahi me ia. He kupa ʻo ia a Niu a he limahana ʻo ia ma lalo o Chris Cramer, kekahi mea hoʻokumu o ka Maunalua Fishpond Heritage Center. ʻAno paʻakikī ka ʻākoakoa nui ʻana o kākou i kēia wā o ka maʻi Korona akā nō naʻe, ʻo ka pono a me ka ikaika o ko nā mea kōkua naʻau ka mea e holo maikaʻi ai ka hoʻōla hou ʻana o ua loko iʻa nei, ʻaʻole ka nui o nā mea kōkua. E ka mea heluhelu, eia hoʻi koʻu wahi leo paipai iā ʻoe e ʻimi hoʻi i mau ʻāina, i mau papa loʻi, i mau loko iʻa hoʻi ma kou ʻāina ponoʻī e pono ai ke aloha a me ke ola hou ʻana o ko lākou mau inoa. He ʻono ko ka ʻāina i ka lohe hou ʻana i ko lākou mau inoa mai nā waha mai o ka poʻe kamaʻāina. © Kamalei Marrotte 2021 na Kamalei Marrotte ko mua ko hope