Lokalia Roldan < hoʻi hope He Hawaiʻi ʻUala Kahiki Lokalia Roldan 1 ʻOkakopa 2022 Nīnau ʻia ke kanaka Hawaiʻi, “No hea mai ʻoe? I hea kou ʻāina hānau?” Pane aku nō me ka haʻaheo, “No Hawaiʻi mai au, ʻo ia koʻu kulāiwi.” No nā hanauna he nui i kaʻa hope mai, ua piʻi aʻela ka uku o ka noho ʻana a me ka hoʻolako ʻana i ka hale ma Hawaiʻi. Nui hoʻi nā puʻu i kū ma mua o ka poʻe Hawaiʻi e ālai ana i ka mālama ʻana iā lākou iho me ka ʻohana, no laila, ua haʻalele kekahi mau kānaka Hawaiʻi i ko kākou ʻāina hānau no ka pono hoʻi o ko lākou ʻohana ke loaʻa kekahi kūlana hana maikaʻi, a hale paha. Ua ʻike ʻia nō ka makemake o ka poʻe Hawaiʻi e noho ma ka ʻāina kaulana i ka piliwaiwai, ka ʻāina i kapa hewa ʻia ʻo ka Moku ʻEiwa, a ʻo ka ʻāina hoʻi i hānai ʻia ai au, ʻo Las Vegas, Newaka. Nui ka poʻe Hawaiʻi e noho ana ma ua ʻāina ʻē lā, a ʻo ia nō kekahi kumu o ka ʻoluʻolu o ka nohona ma laila. Eia nō naʻe, he lua ʻole ka ʻoluʻolu o ka nohona ma ka ʻāina i hānau ʻia ai kākou. Akā, no ka ʻuʻuku o ka uku, me ka pipiʻi o ka nohona i ʻaneʻi, pau ka hoi e hoʻi hou mai. Eia kā, pipiʻi hoʻi ka uku no ka nohona ma Las Vegas. Ua paʻi ʻia ma kekahi kahua pūnaewele nūhou ʻo KSNV News3, ʻo kekahi pahuhopu nui o ka hanauna i hānau ʻia ma waena o nā makahiki 1980-1990 ma Las Vegas, ʻo ia nō ke kūʻai ʻana i ko lākou hale ponoʻī. A no ia kumu, ʻaʻole nō lawa nā hale no kēlā me kēia ʻohana, ʻo ka piʻi aʻela nō ia o ka uku hoʻolimalima he 25% mai ka wā ma mua o ka maʻi ahulau. ʻAkahi nō a piʻi hou ke kumu kūʻai he $1,800 a ʻoi iki no kekahi hale nona nā lumi ʻelua. I ka makahiki 2019, he $1,461 wale nō ka uku hoʻolimalima. Eia hoʻi, ke neʻe nei ka poʻe mai Kaleponi mai i Las Vegas, ʻo ia nō kekahi kumu o ka piʻina o ka uku. A ʻo ka meaʻai, ua lohe ʻia hoʻi, he $22 no 60 mau hua moa ma ka hale kūʻai o ko Sam hui, a nele lākou i ka laiki ʻole! Pehea lā lākou e ola ai?! ʻO nā hale ma Hawaiʻi, ʻo ia mau nō ka pipiʻi. Uku ʻia ka $2,705 no kekahi keʻena nohonaʻuʻuku ma Honolulu. A ʻo kekahi hale nona nā lumi ʻelua ma Honolulu, he $4,940 pā mahina. Auē ka pipiʻi ē! Akā, i Kakaʻako me Pālama, ʻo kekahi mau hale nona ka lumi hoʻokahi, he $1,295 ka ʻawelike o ka uku hoʻolimalima. ʻO kēia mau mea i wehewehe ʻia ma luna aʻe nei, emi kekahi mau mea ma ka ʻāina haole, a emi hoʻi kekahi mau mea ma Hawaiʻi. ʻO ke poʻomanaʻo i kau ʻia ma luna aʻe nei, he ʻōlelo noʻeau no ka mahalo ʻole ʻana a me ka maopopo ʻole ʻana paha o ke kanaka ʻōiwi i ka ʻike Hawaiʻi. ʻOiai, he ālaina nō ke kālā no ka hoʻi hou ʻana i ka ʻāina hānau, paʻakikī ka hoʻonaʻauao ʻana i ka ʻike Hawaiʻi a me ka ʻōlelo Hawaiʻi paha o nā kānaka Hawaiʻi e noho ana i kahi ʻē. Pēia pū hoʻi me ka hoʻopili ʻana i kēia pae ʻāina o Hawaiʻi ma ke ʻano he kamaʻāina. Like ʻole ka Hawaiʻi i kēia au e neʻe nei a manaʻo ʻia, ʻaʻole nō lawa ko kākou ʻano Hawaiʻi. Akā inā hele ʻoe a kamaʻāina me nā kūpuna o ke au kahiko ma o ke mele a ka moʻolelo paha, e pā ana nō ka naʻau i ke aloha palena ʻole o lākou i ka lāhui Hawaiʻi me ko kākou ʻāina, a e ʻike ʻia ana nō ua lawa maikaʻi kou ʻano he Hawaiʻi. Noʻu iho, ua ʻike ʻia nō ka waiwai o kā kākou ʻōlelo Makuahine me ka moʻolelo o ke au i hala, no ka mea ʻo ia nō ka hōʻoiaʻiʻo i ko kākou pilina me kēia ʻāina, ʻo ka ʻāina hānau hoʻi o ko kākou mau/poʻe kūpuna. Ma o ka ʻōlelo, ua hiki iā kākou ke nānā a kālailai i ke kuanaʻike Hawaiʻi, me he mea lā he makaaniani ia e nānā aku ai i ke au i hala. I ka nānā ʻana i ka wā ma mua, he kōkua ia no ka wā ma hope. A inā ʻaʻole na kākou i ʻike iā kākou iho, na wai lā ia? No laila e kuʻu iwi ē, ka ʻohana hoʻi e noho ana ma kahi mamao, e nunenune paha ʻoukou i ka waiwai o ka nohona ma Hawaiʻi me ka waiwai a waiwai ʻole paha o ka nohona ma ka ʻāina ʻē. E hoʻomanaʻo paha i kēia ʻōlelo, he Hawaiʻi ʻuala kahiki, ʻaʻole kēia he hoʻāhewa i ka ʻike ʻole, he hoʻāhewa paha i ka nānā ʻole me ka mahalo ʻole. ʻAʻohe mea e hilahila ai i ka ʻike ʻole, no ka mea, he mau haumāna kākou āpau e aʻo hou ana i ka ʻike Hawaiʻi. ʻO ka nui o kākou, hoʻomaka ʻia ke aʻo ʻana i ka wā mākua. ʻO ka mea nui, i ola mau ai ko kākou ʻike me ka mauli Hawaiʻi i loko o kākou, he pono nō ka hoʻonaʻauao mau ʻana ma kou wahi e noho ana. He pono ia no kākou i kēia au, he pono ia no ka hanauna e hiki mai ana, a he pono ia no nā kūpuna i hala, ka poʻe hoʻi i hoʻokaumaha ʻia. © Lokalia Roldan 2022 ko mua ko hope

Yuko Uchida < hoʻi hope E Mālama iā Lēʻahi! Yuko Uchida 1 Nowemapa 2022 ʻAuhea ʻoukou e nā hoa aloha o Lēʻahi! Hīmeni mau ʻia ke mele ʻo “Kaimana Hila” e nā puʻukani he nui. He mele kaulana ia i haku ʻia e Charles E. King. I ke mele ʻo “Kaimana Hila,” hīmeni ʻia, “ʻIke i ka nani o Kaimana Hila / Kaimana Hila / Kau mai i luna.” Ua piʻi pinepine naʻe ka poʻe kahiko i luna o Lēʻahi e like me ka poʻe i kēia manawa? ʻAʻole paha, a leʻaleʻa ke kanaka kahiko i ka nānā wale ʻana nō iā Lēʻahi, e like me kēia mele. No ke kaulana loa o Lēʻahi, nui nā mea kipa i kēia manawa, a nui nā hihia o laila. He wahi nūhou kaʻu e pili ana no ka mālama ʻana i kēia puʻu kaulana. No kona nani i kipa nui ʻia ai ʻo Lēʻahi e ka nui lehulehu. Akā, ʻaʻole maʻemaʻe ka ʻāina ma luna o ka mauna. Inā nui nā mea kipa o Lēʻahi, loaʻa ka hihia i ka mauna. ʻEhia kānaka e piʻi i ka puʻu ʻo Lēʻahi i hoʻokahi lā? He ʻeono kaukani kānaka i kipa mai i ka lā hoʻokahi! Inā nui nā mea kipa o Lēʻahi, hele a lepo ka ʻāina. ʻEhia kānaka i hoʻopakele ʻia e ka hui kōkua ma Lēʻahi? Nui ka poʻe i hoʻopakele ʻia ma laila, no ka mea, hele lākou me ke kuleana ʻole. Pilikia nō hoʻi i ka lāʻau ulu hewa. Inā lawe nā mea piʻi puʻu i kekahi hua kanu i ko lākou mau kāmaʻa, lū ʻia paha ka hua kanu o ka lāʻau haole ma luna o ka mauna. ʻAkahi nō a kūkala ʻia kekahi lula hou e pili ana no Lēʻahi. I Mei 2022 i kūkala ʻia ai kēia lula. Ma mua o kēia lula hou, ua uku ka mea kipa i hoʻokahi kālā ma ke ʻano he uku komo. Inā piʻi ka mea kipa iā Lēʻahi i kēia manawa, uku lākou i ka ʻelima kālā. Akā, ʻaʻole uku ke kamaʻāina o Hawaiʻi nei. He lula hou hoʻi kēia. Ma lalo o kēia lula hou, e hoʻopaʻa ka mea piʻi puʻu i manawa e kipa ai iā Leahi. Inā he kamaʻāina, ʻaʻole koi ʻia ka hoʻopaʻa manawa ʻana. A pipiʻi ka uku no ka hoʻokū ʻana i ke kaʻa ma hope o ke kūkala ʻia ʻana o ka lula hou, no ka mea, nui nā kaʻa a me nā kaʻa ʻōhua o nā mea kipa. Inā pipiʻi ka hoʻokū ʻana i ke kaʻa, emi ka nui ka poʻe e hele i Lēʻahi. ʻAe au i kēia mau lula hou no Lēʻahi. Ma hope o ka hoʻouna ʻana i kēia lula hou, ʻaʻole ʻike ʻia ka poʻe he nui a lehulehu ma luna o Lēʻahi. Ua emi nō hoʻi ka poʻe i hoʻopakele ʻia e ka hoʻopakele ola ma hope o ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka lula hou. E ka mea heluhelu, e mālama kākou iā Lēʻahi!ʻĪ mai kaʻu kumu hula, “Inā aia ka ʻōpalapala ma ka mauna, e hoʻomaʻemaʻe kākou i ka ʻāina.” A, ʻī mai nō hoʻi ʻo ia, “Makemake ʻoukou e piʻi i ka mauna? No ke aha? Inā makemake ka poʻe e piʻi i ka mauna, e kūkulu ʻia ana ke alanui ma luna o ka mauna! ʻAʻole kūpono kēlā hana.” Nui nā hihia ma ka mauna, akā hiki iā kākou a pau ke kōkua. No laila, e hoʻomaʻemaʻe i ko kākou mau kāmaʻa ma mua o ka piʻi ʻana i nā mauna. E ʻohiʻohi ʻōpala. Nui ka ʻōpalapala o ke alanui ma luna o nā mauna. Inā hiki iā kākou ke hoʻoikaika kino i ko kākou hale a i ʻole ka hale haʻuki, mai kipa i nā mauna no ka hoʻoikaika kino ʻana. Inā makemake ʻoukou e nānā i ka ʻikena uʻi, nani nō hoʻi ka nānā ʻana i nā mauna mai kou wahi. Ma mua o ka hāliʻi ʻana o ka maʻi Covid, ua piʻi au i Lēʻahi i kēlā a me kēia mahina. Inā aia ka ʻōpalapala ma luna o ke ala ma Lēʻahi, hoʻomaʻemaʻe au. I koʻu manaʻo, he hana pololei kēia mau hana i Lēʻahi i kēlā manawa. Akā, ua aʻo mai au i koʻu hewa i kēia manawa. Inā piʻi pinepine au i Lēʻahi, loaʻa paha nā hihia ma laila. No laila, ua noʻonoʻo hou au, pehea e mālama ai iā Lēʻahi, no laila, ua koho au e piʻi ʻole hou i Lēʻahi. E nānā kākou i Lēʻahi mai ko kākou wahi e like me ke mele ʻo "Kaimana Hila." E mālama kākou iā Lēʻahi! © Yuko Uchida 2022 na Yuko Uchida ko mua ko hope

Kaimana Kawaha < hoʻi hope Uluhua wale au iā Waiʻau, ka piko kaulana o ka ʻāina Kaimana Kawaha 1 ʻOkakopa 2020 E ke koa wiwoʻole, ka puʻuwai haokila, ke ʻaʻaliʻi kū makani, a me ke aloha ʻāina ʻoiaʻiʻo, me ʻoukou nō ke aloha nui! He manaʻolana koʻu i ka noho palekana ʻana iho o ko ka hale. Eia nō au he wahi huna lepo no ka ʻāina aloha no Piʻihonua, ke hoʻolaha aʻe nei i wahi moʻolelo no ka mauna kūhaʻo i ka mālie. He ake nui koʻu e hōʻike aku ai i ke ākea i nā kumu he ʻehā aʻu e kūpaʻa loa ai ma hope o ka ʻāina a me ke kūʻē loa aku i ke kūkulu ʻia o ka ʻohe nānā nui loa ʻo TMT hoʻi ma luna o Maunakea. E ka mea heluhelu ē, e hoʻomaopopo ʻia mai, ʻaʻole nō pau nā kumu e kūʻē aku ai i ka helu ʻia e aʻu nei, he nui loa hou aku nā kumu, akā eia nō kekahi o nā kumu nui aʻu e ake nei e hōʻike aku i mua o ka lehulehu. ʻAkahi: No ka moʻokūʻauhau. Aia nō ma nā mele koʻihonua like ʻole e ʻike ʻia ai ka pili ʻohana o ka Hawaiʻi me ka ʻāina aloha. A i loko o kā John Henry Wise moʻolelo no ka loaʻa mai o Hawaiʻi a me kona poʻe, ʻo ia nō hoʻi kai ʻike ʻia ma loko o ke mele kānaenae no Kauikeaouli Kamehameha III penei, O hanau ka mauna a Wakea, O puu ae ka mauna a Wakea, O Wakea ke kane, o Walinuu ka wahine Hanau o Hoohoku, he wahine, Hanau Haloa he’lii Hanau ka Mauna, He keiki mauna na Wakea. I loko o ke mele holoʻokoʻa e ʻike ʻia ai ka pilina o ka Mōʻī Kauikeaouli a me ka lāhui Kanaka Maoli i ka Honua, ka Lani, ka Moana, ke Kai, ka Lā, a pēlā aku nō. No laila, ma ka moʻokūʻauhau nō e pili paʻa pono ai kākou i ua ʻo Maunakea nei. ʻAlua: No ka wao akua. I kekahi ninaninau ʻia ʻana o James Kahalelaumāmane Lindsey, he kupa a he kamaʻāina hoʻi no Waimea mai, moʻolelo maila ʻo ia nei no ka hoʻokipa me ka lawe ʻana hoʻi o kona makuakāne i ke Kuini ʻEmalani i luna o Maunakea e ʻike maka ai iā Waiʻau. Wahi a ia nei, “Nā poʻe a pau o Waimea i hānau a ʻelemakule, ʻaʻole ʻike iā Waiʻau. ʻAʻole kau i luna o ka piko o Maunakea.” ʻIke ʻia, ʻaʻole kipa ʻia ʻo Waiʻau e ka poʻe kupa o Waimea, no ka mea, he mea maopopo loa ka laʻahia me ke kapu hoʻi o ia wahi. He wao akua, komo wale nō ke akua, ʻaʻoe komo ke kanaka. ʻAkolu: No ka pili ʻuhane. ʻO ka piʻi ʻana aku o ke Kuini ʻEmalani i ka piko kaulana o ka ʻāina, wahi a Kīhei de Silva nei, he huakaʻi hoʻomaʻemaʻe nō ia no ke aliʻiwahine. Ma hope o ka hala ʻana o kāna keiki a laila iho kāna kāne, a me kona eo ʻana iā Kalākaua no ka noho aliʻi, huakaʻi akula ke Kuini i luna o Maunakea e ʻau ai i loko o Waiʻau, ka piko kaulana o ka ʻāina, e hoʻomaʻemaʻe hou ai i kona ʻuhane a hoʻi ai i ka piko o ka Hawaiʻi. ʻIke ʻia ka ʻaoʻao pili ʻuhane o Maunakea a me kona wai kamahaʻo, he mea hoʻōla hoʻi. ʻO ia nō ke kumu i loaʻa ai kēia ʻōlelo hoʻoheno penei, A Maunakea o Kalani Ike maka ia Waiau Kela wai kamahao I ka piko o ke kuahiwi ʻAhā: No ke kānāwai. I ke kau ʻana o ke kānāwai hoʻokuleana ʻāina i ka makahiki 1848, ua lilo ke ahupuaʻa ʻo Kaʻohe, kahi e noho ai ʻo Maunakea, i ʻāina kuleana na ka Mōʻī wale iho nō. Eia naʻe, hāʻawi akula ʻo Kauikeaouli i ia ahupuaʻa i ke aupuni ʻo Hawaiʻi. I ka makahiki 1894, ua hoʻohui ka Pīkī i ka ʻāina lei aliʻi me ka ʻāina aupuni, a ʻo ia ke kapa ʻia nei i kēia mau lā, ʻo ka seized lands. ʻO ia nō nā ʻāina i ʻapakau ʻia mai a lilo hoʻi he ʻāina na ke aupuni Pekelala o ʻAmelika Hui Pū ʻIa i ka makahiki 1898. Eia naʻe, ua ʻikea maopopo ʻia kēia ʻaihue a ʻapakau ʻana hoʻi o ka poʻe kumakaia ʻāina i kēia mau ʻāina. ʻAʻole na ke aupuni noho hewa ʻo Maunakea, ʻaʻole nō hoʻi na ke kula nui o Hawaiʻi! Na ka Lāhui Hawaiʻi nō ia, no ka mea, ua koe ke kuleana o nā kānaka. ʻO ia ihola nō nā kumu he ʻehā aʻu e kūʻē loa aku ai i ke kūkulu ʻia ʻana aʻe o ka TMT ma luna o Maunakea. A e like me kaʻu i hōʻike iho nei, ua koe ke kuleana o nā kānaka, ʻo ia nō kākou ka poʻe Hawaiʻi! Na kākou nō e hoʻoholo no ka pono o Maunakea, ʻaʻole na haʻi, a eia nō au ma ka ʻaoʻao o ke aloha ʻāina ke kūkala ikaika loa aku nei, ʻAʻOLE TMT! E ka mea heluhelu ē, inā he mau kumu kāu no ke kūʻē loa ʻana aku, e ʻoluʻolu, e leka mai iā mākou nei ma kauluhoi@gmail.com . E mau ʻo Maunakea i ke anoano! © Kaimana Kawaha 2020 na Kaimana Kawaha ko mua ko hope

Kekuaokalani Nakahara < hoʻi hope Nūioka Kekuaokalani Nakahara 15 ʻOkakopa 2021 E nā hoa mākaʻikaʻi o ka honua nei puni i nā ʻano nani like ʻole o ka ʻāina, aloha nō. Ma ka lā 15 o Mei haʻalele māua ʻo koʻu ʻohana iā Oʻahu e hele ai i Nūioka. Ma laila nō ke kula nui a koʻu kuaʻana e hele ai. Noho ʻo ia ala i Brooklyn. Kipa aku mākou iā ia no ka mea ua puka kula ʻo ia ma ka hopena o kēlā kau kula kupulau. ʻOiai he hanana nui kēia na ka haumāna, ua makemake e pāʻina pū me ia, no laila ua hele ka ʻohana i ka hale kūʻai e kiʻi aku i nā pono no ka pāʻina Hawaiʻi i hiki i kona poʻe hoa haole ke hoʻāʻo i nā ʻono o Hawaiʻi, ʻo ka poi ʻoe, ka poke ʻoe, ka laulau ʻoe, ka lūʻau heʻe ʻoe, a pēlā wale aku. Ua hoʻokomo ʻia nō i loko o ka pahu hau i mālama ʻia ai ka ʻai. Lele aku mākou i Nūioka. Ke hōʻea aku i ka hale o koʻu kuaʻana, hoʻomākaukau ʻia ka mea ʻai a kono ʻia nā hoa e pāʻina pū me mākou. Hoʻāʻo lākou i nā mea a pau loa a ua leʻaleʻa ka hoʻokāʻau ʻana. Pau loa ka puaʻa kālua i ka ʻai ʻia, ʻo ia kekahi o nā punahele a lākou. ʻAʻole i makemake nui ʻia ka poi a me ka lūʻau heʻe, akā i koʻu manaʻo ʻano ʻē ia mau mea ʻai i ka poʻe haole. Mea mai kekahi, “Kohu like ka lūʻau heʻe me ka luaʻi," ʻo ko mākou ʻakaʻaka wale akula nō ia. Wahi a lākou ala, ʻo ka poke ka helu ʻekahi o nā ʻono. Ma muli hoʻi kēia o ka maka o ka iʻa i lawe ʻia. Lua ʻole ka maikaʻi o ka iʻa ma Hawaiʻi, koe paha ko Iāpana. Mahalo ʻia ko lākou wiwiʻole i ka hoʻā’o ʻana i nā mea a pau loa. ʻŌlelo mai lākou, e aho e hele i Hawaiʻi i hiki ke ʻai i nā mea ʻai ʻono he nui loa! ʻO ke kaʻakōnelo, he mea ʻano ʻē i ka poʻe noho ʻailana no ka mea ʻaʻohe mea like ma Hawaiʻi nei. ʻO kēia kaʻa, aia ke kahua kaʻa ma lalo iho o ke ala nui. E iho ʻoe i lalo o ka honua, komo i kekahi ana puka, a i laila nō nā kaʻa. Ma Nūioka, nui ka poʻe e eʻe ana i luna o nā kaʻakōnelo ma muli hoʻi o ka nui o ka poʻe e noho nei ma ke kūlanakauhale. No mākou poʻe eʻe ʻole i ke kaʻakōnelo naʻe, he mea ʻano hoʻomakaʻu nō ia no ka nui o nā hōʻailona, a me ka nui o nā ʻano kaʻa like ʻole e hōʻea ana i ke kahua. ʻAno laki hoʻi mākou no ka mea ʻo koʻu kuaʻana kai alakaʻi mai i ka ʻohana ma ke kaʻakōnelo. Ua hele a kamaʻāina loa ʻo ia i ke ʻano o ka holoholo ʻana ma Nūioka i kona noho ʻana i laila. Akā, ke kuhihewa kekahi a eʻe ma ke kaʻa hewa, hū akula i kula. I kekahi lā i paʻahana ai koʻu kuaʻana ma ka hana, ua makemake mākou ʻo koʻu mau palala e holoholo i Queens no ka mea, nui nā hale kūʻai maikaʻi ma laila. Iho akula mākou i ke kahua kaʻakōnelo, nānā aʻela i nā hōʻailona, eʻe akula ma ke kaʻa, hōʻea akula i Queens. Ma Queens ua hele wāwae mākou i nā ʻano hale kūʻai like ʻole, a me nā hale ʻaina e ʻai ai i nā ʻano mea ʻono like ʻole. Ua kūʻai ʻia nō he paipika no ka hoʻokahi wale nō dālā! Ke piha hauʻoli a māʻona ka ʻōpū, piʻi aʻela ka luhi o ke kino. Hoʻi hou akula i ke kahua kaʻakōnelo a eʻe ma luna o ke kaʻa, a noho wale a nānā i ke kelepona. Ua hala ʻē nā kahua he nui loa ma mua o ko mākou hoʻomaopopo ʻana, ke holo nei mākou i kahi mamao loa mai Brooklyn aku! Lohe ʻia ka leo wahine ma ke kaʻa e kūkala ana i kahi i hōʻea ai ke kaʻa, a lohe ʻia, “1st Ave, Manhattan.” Auē! Aia ka pono ʻo ka haʻalele i ke kaʻa a kakali i ke kaʻa e hoʻi pololei ai i Brooklyn. Noho wale no iwakālua minute a hōʻea mai ke kaʻa e hoʻi ai. A laila eʻe mākou i ke kaʻa ponoʻī a hoʻi i ka hale o koʻu kuaʻana. No laila e ka mea heluhelu, eia au ke paipai nei iā ʻoe, e kipa nō i ka ʻāina mamao e ʻimi ai i nā nani o ka ʻāina, e paʻi kiʻi i nā mea kupanaha i ʻike ʻole ʻia ma ka home, a e hōʻaʻo i ka mea ʻai hou i kamaʻāina ʻole iā ʻoe. Eia hoʻi, e makaʻala i kahi e hele ai o pae ʻoe i kula! © Kekuaokalani Nakahara 2021 ko mua ko hope

Leleapāoʻo Krug < hoʻi hope E Kaukoe i ka Hoʻopili Kūpuna ʻAna Leleapāoʻo Krug 17 ʻOkakopa 2024 Mai ō kikilo mai ka hoʻomaka ʻana mai o ka pule ʻia o nā pule, ke oli ʻia o nā oli, a me ka hīmeni ʻia o nā mele. Mai ka pō mai ke kumulipo, ke kumukahi, ke ao ʻana hoʻi o ka pō. He pō ia i noʻeau ʻē mai kinohi, i ao hou mai ai ka pō o neia au. Uhola ʻia maila nā haʻawina kuʻuna i loko o nā moʻolelo i mua hoʻi o ke alo, akā paʻakikī ke kūlike ʻana i ke kuanaʻike Hawaiʻi maoli ma muli o ka hoʻolalau ʻia mai e kekahi kuanaʻike. ʻAuana iho ka noʻonoʻo i ka nohona, ke kuanaʻike, a me ke au hoʻi o ka haole. He hewa nō ia ʻoiai ua hahao makaʻalā ʻia mai nā manaʻo haole e nā malihini, akā hiki hoʻi iā kākou ke hoʻoholo i ka hoʻolohe ʻana, ka hahai ʻana, a me ka hoʻopili ʻana i nā kūpuna. Lako ihola kākou i ka ʻike e pono ai kēia holomua ʻana o kākou, e laʻa nā nūpepa, nā līpine mānaleo, a me nā oli. Ua paʻa mau nā moʻolelo i loko o nā poke ʻōlelo i pule ʻia, i hīmeni ʻia, a i palapala ʻia. Mai ka mole mai o nā moʻolelo e ʻike ai kākou i ke ʻano o ke kālailai ʻana o nā kūpuna, ke ʻano o ka noho ʻana o nā kūpuna, a me ke ʻano o ka hoʻoholo ʻana o nā kūpuna. Helu papa ʻia mai kō kākou hānau mua i loko o ke Kumulipo, ʻo ke koʻa o kai a ʻo ke koʻe o ka ʻāina. ʻO ke Kumulipo ke kumuhonua, ka moʻolelo i hoʻokahua mai i nā loina o ke kuanaʻike mua o nā kūpuna, o Hawaiʻi. ʻO Papa me Wākea ke kumuhonua, ka moʻolelo ʻāina i hoʻokahua i nā loina koʻikoʻi o ka mālama ʻana i ke kalo a me ka ʻāina o Hawaiʻi. ʻO nā ʻŌlelo Noʻeau ke kumuhonua, nā ʻōlelo i hoʻokahua mai i nā loina o ka nohona kuʻuna o Hawaiʻi. Akā pilikia hoʻi ka ʻāina a me ke kai i ka mālama ʻole ʻia, a he paipai ʻana kēia e hoʻopili kākou i nā kūpuna i polapola piha mai ai ka honua, ka nohona, a me ka lāhui Hawaiʻi. Pule mau ʻia ke Kumulipo, oli mau ʻia ke Kumulipo, a hīmeni mau ʻia ke Kumulipo i kēia mau lā, akā he pule ʻoiaʻiʻo ana ia? He oli ʻoiaʻiʻo ana ia? He hīmeni ʻoiaʻiʻo ana ia? ʻAʻole paha… inā ʻo ke kuanaʻike haole ke alakaʻi mau mai i kā kākou mau hana i kēlā a me kēia lā, ʻaʻole loa. Komo nui mai ke kuanaʻike haole i loko o kā kākou ‘ōlelo Hawaiʻi, i loko o kā kākou hoʻomana Hawaiʻi, a i loko pū hoʻi o kā kākou mau hana i ka ‘āina. Komo mua mai ka “ʻākena” o ka hopuna ʻōlelo i loko o kā kākou ʻōlelo e like me ka ʻōlelo haole, komo mua mai ka inoa o ke akua “hoʻokahi” i loko o kā kākou pule e like me ka hoʻomana haole, a komo mua mai ko kākou pono kālā iho ma mua mai o ka hoʻōla ʻana i nā lāʻau o uka. Kūlanalana ka pae o ka hoʻomana Hawaiʻi i ke komo nui mai o ka hoʻomana haole, ʻo ke kuanaʻike haole hoʻi. Ma ka nūpepa ʻo Ka Elele Hawaii V9 Helu 16, i puka i ka lā 15 o ʻOkakopa, 1854 i helu papa mai ai kekahi kahuna pule ʻo Waimalu i mua o ka lāhui i nā inoa kini a lehu o nā akua a laila ʻo ia i kūʻē ai pēia, “He mau akua ʻino kēlā; a ʻo Iehova, ua hemolele.” He hoʻopaʻa moʻolelo ʻana kēia no ke kūlana mua o ka hoʻomana o Hawaiʻi. Ua helu papa ʻia ko lākou mau inoa me ka manaʻo e kūʻē, akā inā ua hiki ke helu papa ʻia, he mana kona, a he ola kona ma mua mai o kēia hoʻomana haole ʻana. ʻAʻole i hoʻomaka kēia kūlanalana ʻana ma ke au nei, akā ma ke au hoʻi i pāpā ʻia ai ka poʻe kānaka ʻaʻole e ʻōlelo, i pāpā ʻia ai ʻaʻole e hula, a i pāpā ʻia ai hoʻi, ʻaʻole e hana i nā mea āpau i pili i ka hoʻomana Hawaiʻi. ʻIke ʻia ka ʻoiaʻiʻo o ka hulihia i loko o ka nūpepa, ma ka nūpepa e ʻike ai kākou i ka ʻoiaʻiʻo o ia huli ʻana o ke kuanaʻike. Kūlanalana ka pae o ke ola ‘ana o ka ‘āina i ke komo nui o ka hana haole, o ke kuanaʻike haole hoʻi. A kainō he ʻōlelo noʻeau e hoʻomanaʻo mau mai ana i kō kākou kuleana, “He aliʻi ka ʻāina, he kauwā ke kanaka.” Akā ua wāhi ʻia kēia kuanaʻike e ke au haole, ua makapō ka ʻikena o kānaka. ʻO ka ʻōlelo ka mea e ʻike ʻia ai ke kaona o nā manaʻo i waiho ʻia mai. Waiho ʻia maila nā moʻolelo me ka manaʻo e hoʻopaʻa ʻia nā inoa kupuna, nā inoa ʻāina, a me nā inoa akua. Noʻonoʻo wale ʻia nō ka pono o kānaka akā aia nō ke hala ihola nā manu Hawaiʻi, nā limu Hawaiʻi, nā mea kanu Hawaiʻi, a me nā mea āpau e Hawaiʻi ai ʻo Hawaiʻi. Ma laila ke ola, mea ʻole ka paʻa wale ʻana o ka ʻōlelo inā aia nō ka ʻāina e pau ana, no ka mea ʻo ke kahua ma mua a ma hope hoʻi kākou e kūkulu aku ai me ia paʻa ʻana. Hiki nō ke paʻa ka pule, ke mele, a me ka ʻōlelo, akā pau ma laila? ʻAʻole. Aia ā ʻaʻapo piha kākou i ka moʻolelo ʻoiaʻiʻo, a me ke kumu hoʻi o ka hānau mua ʻia mai o ko kākou mau mua, e ʻike ai kākou i nā kuleana o ke kūlana o ka pōkiʻi ma ka honua nei. He hānau hope, ʻo ia hoʻi, e hoʻolohe i ke kuaʻana, e hahai i ke kuaʻana, a e mālama i ke kuaʻana. Na ka hānau mua nō e mālama mai iā kākou, e hānai mai iā kākou, e hoʻomalu mai iā kākou a pēia hoʻi ka “mālama” like ʻana o kākou iā ia? ʻAʻole loa. ʻAʻole i hana wale nā akua, ʻaʻole i noho aliʻi wale nā aliʻi, a ʻaʻole i palapala wale nā kūpuna i ke Kumulipo e hūnā ai i nā haʻawina, nā loina, a me nā ʻano ʻikepili o ko kākou nohona. Waiho ʻia maila ka ʻāina e nā akua e ola mau ai ʻo Hawaiʻi. Waiho ʻia maila ʻo Hawaiʻi e nā aliʻi e ola mau ai ka lāhui. A waiho ʻia maila kēia mau haʻawina ma ka moʻolelo kumuhonua i palapala ʻia e nā kūpuna e paʻa ai ka loina o ka pilina i ka ʻohana, ka loina o ka pilina i ka ʻāina, a me ka loina o ka pilina i nā akua. E mahalo ʻia kēia ola mau ʻana o kākou, ke ola hoʻi a nā akua i hāʻawi mai ai, he loina ia e mālama mau ai. Ua mōakāka mai kinohi, a mau hoʻi kēia mōakāka ʻana inā kākou e ʻimi aku i nā ala e loli ai ke kuanaʻike o ke au nei. E nā ʻōlali hiwahiwa e kaʻikaʻi nei ma ke ala like o ka ʻimi naʻauao, eia nō kākou ke komo nei i ka papahana ʻōlelo Hawaiʻi me ka manaʻo e hoʻi, me ka manaʻo e hoʻopili, me ka manaʻo e hoʻihoʻi hou mai i ke ʻano ʻoiaʻiʻo o Hawaiʻi. ʻOiaʻiʻo maoli ke akamai piha, ka maʻalea piha, a me ka naʻauao piha o kūpuna mā. A ma ia hoʻopili ʻana e paʻa hou ai ke kahua o kākou. He keʻehina ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo, he keʻehi ʻana ia i ka hoʻopili kūpuna, he keʻehi ʻana ia i ka hoʻōla lāhui, a he keʻehi ʻana ia i ka pili hou ʻana i ka ʻāina. Na ia paʻa ʻana o ka ʻōlelo e kākoʻo mai iā kākou e paʻa pū ai ke kumu o ka waiho ʻia mai o nā moʻolelo e nā kūpuna no ka mea ʻo ke kuanaʻike kuʻuna kēlā o Hawaiʻi. Inā kākou hoʻolohe piha i nā ʻōlelo āpau i puka iho mai ka waha mai o nā kūpuna, a laila kākou e ʻike ai i ka naʻauao ʻoiaʻiʻo o ka Hawaiʻi. “I ka ʻōlelo no ke ola, i ka ʻōlelo no ka make.” He ʻōlelo noʻeau kēia e ʻike ai kākou i ka waiwai o ka ʻōlelo a nā kūpuna, ua ola kākou i nā ʻōlelo i ʻōlelo ʻia, akā ua make hoʻi kekahi māhele o kākou i nā ʻōlelo i ʻōlelo ʻia. Inā he ola ko ka ʻōlelo, ʻo ka ʻōlelo ke ala e ola hou ai kākou, e ola ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka poʻe Hawaiʻi, e ola ka ʻōlelo kuʻuna o nā kūpuna o make pau ka lāhui. Ma nā pule, ma nā moʻolelo, a ma nā ʻōlelo e ʻike ʻia ai ko kākou mau ʻano āpau o ka noʻeau, ko kākou mau ʻano āpau o ke aloha ʻāina, a me kō kākou mau ʻano āpau o ka lāhui Hawaiʻi. He ala ia e hoʻihoʻi ʻia ai ka nohona kūʻiʻo e Hawaiʻi hou ai ʻo Hawaiʻi. © Leleapāoʻo Krug 2024 ko mua ko hope

Kaniaulono Hāpai < hoʻi hope ʻO ke Ola o ka Lāhui, Aia i ka ʻŌlelo Kaniaulono Hāpai 28 Pepeluali 2022 ʻAuhea ʻoukou e nā hoa e hoʻōla mau ana i kēia ʻōlelo makamae a kākou. Eia au he kama no ka ua Kanilehua o Hilo. Wahi a ka poʻe makeʻe ʻōlelo o ke au nei, “ʻO ka ʻōlelo ke kaʻā o ka mauli.” Aia ke ola o ko kākou lāhui ma ka ʻōlelo. Ua hānau a hānai ʻia au he keiki ʻōlelo ʻōiwi a he mea ia e haʻaheo maoli ai au. Ua ola loa ka ʻōlelo Hawaiʻi ma muli o nā mele a me nā moʻolelo. ʻO ke mele Hawaiʻi ka mea pūlama ʻia e ka lāhui a e koʻu ʻohana hoʻi. E heluhelu mai no koʻu mau manaʻo no ke aukahi ʻōlelo Hawaiʻi a me ka pilina i ke mele Hawaiʻi. Ke ola nei kēia ʻōlelo ma waena o ka nui kānaka ma Hawaiʻi nei i kēia mau lā. Ma o ke kūlele pāpaho, ke mele Hawaiʻi, ke kula, ke kaiāulu, a pēlā wale aku. ʻO ka pahuhopu ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana o ko Hawaiʻi holoʻokoʻa. Nani ka lohe ʻana i kēia ʻōlelo ma nā wahi like ʻole a puni ke kaiāulu. Akā naʻe, ʻo kekahi pilikia, ʻaʻole paha maʻemaʻe ka pillina ʻōlelo a ka poʻe he nui. Ke noʻonoʻo au i ke ola o ka ʻōlelo i kēia mau lā a loiloi aku mai ka 1 i ka 10, i koʻu manaʻo ʻo ka 3 ka helu aʻu e koho ai. He mau kaukani paha ka nui o ka poʻe ʻōlelo Hawaiʻi o kēia mau lā, akā he mau haneli paha a emi mai ka poʻe ʻōlelo nāna ka pilina ʻōlelo maʻemaʻe. I mea aha ka hana nui a nā kūpuna ma ka paio ʻana no ka pono o kēia ʻōlelo inā e hoʻopuka hemahema ʻia ana? ʻO kākou ka mea e hoʻopāhemahema nei i kā kākou ʻōlelo. He hoʻēmi ia i ka mana o kākou nā Hawaiʻi. Maʻalahi loa ka loaʻa ʻana he ala e aʻo ai i ka ʻōlelo Hawaiʻi i kēia mau lā. ʻO ka hoʻāʻo ʻana e ʻōlelo Hawaiʻi, he hoʻomaka maikaʻi. Akā, ʻo ka hoʻomau ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana me ka haʻaheo a me ka maopopo, ʻo ia ka mea nui. ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi kaʻu ʻōlelo mua, no laila ua lohe a hoʻopuka au i ka ʻōlelo Hawaiʻi mai koʻu wā pēpē mai. Nui koʻu lohe ʻana i nā ʻano ʻokoʻa o ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana. I ka hapanui o ka manawa, pololei ka ʻōlelo, akā ua aʻo ʻia mai nō mai nā wahi ʻokoʻa mai. ʻIke wau i ka loli ʻana o ke ʻano o kaʻu ʻōlelo mai koʻu wā keiki a i kēia wā ma muli o ka namu haole ʻana a me ka lohe ʻana i nā pilina ʻōlelo i like ʻole me kaʻu i aʻo mua ai ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ke hoʻāʻo nei au e hoʻoikaika i like ka pae o kaʻu ʻōlelo me ka wā ma mua, me ka poʻe mānaleo nō hoʻi. Nui koʻu mau hemahema ma ka pela a me ka puana ā i kēia lā. He mea ia e hoʻokāʻoi mau ai. Ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, nui nā ʻano pela ʻokoʻa, a ʻoʻoleʻa kahi e kau ai ka ʻokina me ke kahakō. ʻO ia ka nani o kēia ʻōlelo. Inā ua hiki i kēlā me kēia kanaka ke aʻo i ka pilina ʻōlelo a me ka puana pololei mai ka hoʻomaka mai, wali ka ʻōlelo iā kākou a pau. ʻO koʻu makemake, ka hiki ke ʻōlelo Hawaiʻi me ka poʻe a pau o Hawaiʻi nei a puni. E ʻike i ka nani o ka ʻōlelo Hawaiʻi. Laha nō ka ʻōlelo ma o nā mele Hawaiʻi. Ke hoʻolohe ʻia nā leo nahenahe o nā kūpuna, hiki ke ʻike ʻia ka mana a me ka ʻike o ka ʻōlelo. Nui nā mele Hawaiʻi hou e haku ʻia nei i kēia mau lā. Ke hoʻolohe ʻia nā mele Hawaiʻi kahiko, nui koʻu kālailai ʻana i ka ʻōlelo ma ia mau mele a hoʻohālike ʻia me nā mele Hawaiʻi o kēia au. Hoihoi ka ʻike ʻana i ka ʻokoʻa ma waena o ia mau mele. I kekahi manawa, ʻaʻole maʻemaʻe ka ʻōlelo ma kekahi mau mele. ʻAʻole hoʻi maiau ka pilina ʻōlelo. Inā he haku mele Hawaiʻi kāu hana, e paʻa ke kāhua ʻōlelo Hawaiʻi i kahe maikaʻi a i holo pono kāu mele. Mahalo nui ʻia ke mele nona ka leo nahenahe loa, akā ʻo ka ʻōlelo maiau ka mea e ʻoi kelakela ai ke mele. Inā haku ʻia kahi mea hemahema, a komo i ke mele, ʻo ka poʻe a pau e lohe ana i ia mele, e hoʻopili ana lākou i ka mea pololei ʻole, a e mau ana nō ka hoʻopāhemahema ʻana i kā kākou ʻōlelo. He aha ke koʻikoʻi o ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana ma ka ʻohana? Hānai ka makua i ka ʻike i nā keiki i ola ka ʻohana. ʻO ke kuleana o ke keiki, ʻo ia ka ʻaʻapo ʻana i ke aʻo a ka makua a hoʻomau. Na koʻu mau mākua i aʻo mai i ka ʻōlelo Hawaiʻi, i ke mele Hawaiʻi, a me ke kuleana lāhui. Ua mālama lāua i ka ʻike e hānai mai ai iā mākou. No laila ʻo koʻu kuleana ka hoʻomau ʻana i kēia ʻike no ka hanauna e hiki mai ana. E ʻōlelo Hawaiʻi au i nā lā a pau i paʻa kēia ʻike iaʻu. No kākou ke kuleana o ka ʻimi ʻana i ka pono o kēia lāhui. I nāwaliwali a nalo paha ka ʻōlelo, ʻaʻole paha ikaika loa ko kākou lāhui. ʻAʻole e poina ʻia kēia ʻōlelo noʻeau: “I ka ʻōlelo no ke ola, i ka ʻōlelo no ka make.” E ola loa kākou lāhui Hawaiʻi i ka ʻōlelo! © Kaniaulono Hāpai 2022 na Kaniaulono Hāpai ko mua ko hope

Māhealani Traub < hoʻi hope Wehe ʻia ke Kau ʻAha ʻŌlelo 2023 Māhealani Traub 15 Pepeluali 2023 ʻO ka lā 18 o Ianuali, ʻo ia nō ka lā i wehe ʻia ai ka ʻahaʻōlelo o ke aupuni ma ke kapikala. He lā nui kēia no nā poʻe o Hawaiʻi nei. Koʻikoʻi loa kēia au o ka makahiki, no ka nui o nā pila like ʻole e kākau ‘ia nei, ā inā ‘āpono ʻia ua mau pila nei, he mau kānāwai hou ia no ke aupuni. Akā naʻe, ʻaʻole nā mau pila a pau he mea maikaʻi, no laila nui ka hana ʻo ka ʻike leʻa i ia mau mea maika‘i ‘ole, a hōʻole aku nō. He lima kōkua au (he extern ) no ke Keʻena Kuleana Hawaiʻi (OHA) no kō lākou māhele kulekele aupuni, ʻo ia hoʻi ka Public Policy. No laila, ua hoʻokuleana ʻia au e kōkua i ua lā nei ma ke kapikala. ‘O kā mākou hana i ia lā, ʻo ia nō ke kipa ‘ana i nā keʻena o nā loea kālaiʻāina, no ka hāʻawi ʻana i kā OHA mau Puke Hō‘ike Makahiki (Annual Reports). He mea ‘ano nui ia mau puke, no ka ho‘omoākāka ʻana a me ka ho‘omaopopo ‘ana i nā hanana nui a OHA a me nā pono o nā Kānaka Maoli. ʻO ka wā mua kēia, ma hope o ka uhi ʻana o ka maʻi ahulau i ka ʻāina, i wehe ʻia ai ke Kau penei, a ua nui loa ka po‘e i hele i ke kapikala ia lā. Nui nō hoʻi ka poʻe Hawaiʻi i hōʻea aku. Maliʻa paha he hōʻailona kēia no ka piʻi ʻana o ka makaʻala o ka poʻe Hawaiʻi i nā pila o ka ʻAha ʻŌlelo. E hoʻomaopopo pono kākou i nā pila e hāpai ʻia ana i kēia kau, a e koho pono kākou i ke kākoʻo a me ka pepehi. © Māhealani Traub 2023 ko mua ko hope

Kalehuakea Kelling < hoʻi hope E ʻae ʻia ana ka hoʻohaumia ʻāina ʻo RIMPAC ma Hawaiʻi Nei? Kalehuakea Kelling 1 ʻOkakopa 2020 Mai ka wā hoʻokahuli aupuni a hiki mai i kēia au nei, noho hewa ka pūʻali koa ʻAmerika ma luna o ko kākou ʻāina aloha. Ma ka hoʻomaʻa ʻo RIMPAC i kono ai ka pūʻali koa i nā hoa kumakaia ʻāina ʻē aʻe e hoʻohaumia i ke kulāiwi o kākou. A he nui wale nā kumu e hōʻike ana i ka ʻino o ia hanana, no laila e kākoʻo anei ke kaiāulu i ia hanana kēlā me kēia makahiki he ʻelua? Pane mai ka hapa nui, “ʻAʻole!” I kēia makahiki, ua manaʻo ʻia e kāpae ʻia ʻo RIMPAC ma muli o ka maʻi ahulau Kolona. Ua kūʻē ke kaiāulu i kēia hanana ma muli o ka laha ʻana aku o ka maʻi a me ka hoʻohaumia ʻana i ka ʻāina. Ua huliāmahi ke kaiāulu ma o ka peʻahi ʻana i nā hōʻailona, a me ka ʻohi ʻana i ka 12,000 a ʻoi mau pūlima ma luna o kekahi palapala hoʻopiʻi. Eia naʻe, ua hoʻopaneʻe wale ʻia ʻo RIMPAC mai ka mahina ʻo Iune a i ʻAukake. Ahuwale ka manaʻo o ke aupuni noho hewa, ʻoi aku paha ke koʻikoʻi o ka hoʻomaʻamaʻa kaua ma mua o ke ola pono o ka mokuʻāina. I kēia makahiki, ua hoʻoneʻe ʻia ka hoʻomaʻamaʻa. Ma ka moana wale nō i noho ai ka pūʻali koa no ka hoʻēmi ʻana i ka papaha o ka laha aku o ka maʻi. A ma ka moana wale nō, i kī ʻia aku ai he ʻumi kūmākolu mau pōkā, he 1,000 puni o ke kīpū nui, a he 16,000 puni o ke kīpū iki. Pehea ke ʻino inā ua hōʻā ʻia nā mea kaua ma ka ʻāina kekahi? ʻEhia ka nui? He aha ia mea ʻo RIMPAC? Ma ka laulā, he māmala i hoʻopokole ʻia no ka Rim of the Pacific Exercise. I kēlā me kēia makahiki he ʻelua, kipa mai nā pūʻali koa mai nā ʻāina like ʻole a puni ka honua iā Hawaiʻi nei, no ka hoʻomaʻamaʻa pū ʻana i nā “pāʻani kaua.” Ua hoʻomaka mua ʻia kēia hanana i ka makahiki 1971, a holo mai nō a hiki i kēia au. ʻOkoʻa nā wahi ʻāina i komo pū i loko o RIMPAC i kēlā me kēia puni e laʻa ʻo Nūhōlani, ʻo Iāpana, ʻo Kanakā, a ia mea aku nō. Ma ia mau pāʻani, kī ʻia nā mea hoʻopahū i ka ʻāina, a hoʻolele ʻia nā mea pākī e pīholo ai nā moku kaua, i mea kēia i hele ai a maʻa lākou i ka hana kaua. Wahi a ka pūʻali kaua moana, ʻaʻohe mīkini hoʻomeamea i ʻoi aku i ka mea maoli no laila, kūpono paha kēia hana a lākou. ʻO ia ka manaʻo o ka poʻe ʻaihue ʻāina! ʻO kekahi poʻe haole, ʻokoʻa loa ko lākou pilina i ka ʻāina, ʻokoʻa ko kākou. He mea ia no ka lawe wale ʻana, - ola ka ʻāina i mea e mālama ai iā lākou kānaka a ʻaʻohe mea e hoʻihoʻi ai. ʻOiai ʻaʻole i like ka pilina i ka ʻāina, ua ʻae ʻia ka noho nani a me ka hōʻeha ʻana iā ia. He mea waiwai ʻole ka ʻāina no lākou, ma waho paha o ke kūʻai aku, kūʻai mai. ʻO kēia hana holoʻokoʻa ʻo RIMPAC, he hana e hoʻohaumia i ka ʻāina. ʻO ia hoʻi, ke hoʻomaʻamaʻa nā moku kaua, hoʻokuʻu ʻia he kiʻina leo kiʻekiʻe e hoʻopilikia ai i nā iʻa. Kapa ʻia kēia kiʻina leo he sonar. Ma ka paukū ʻehiku o ka Endangered Species Act, (ESA) koi ʻia ka pūʻali koa e noi i palapala ʻae e holo kā lākou hoʻomaʻamaʻa ʻoiai ʻaʻole hiki ke alo aʻe i ka make ʻana o kekahi mau lāhulu ʻane halapohe. A wahi a ka National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA), noho nā honu, nā sila, a me nā kolohā ma kai ma nā mokupuni a pau o Hawaiʻi, no laila pono e makaʻala ʻia ka moana a puni ka pae ʻāina. A ʻo ia hoʻi kahi e holo nei nā hoʻomaʻamaʻa hoʻopahū moku kaua (SINKEX). I ka makahiki 2014, ua ʻaʻe ʻo RIMPAC i ka Endangered Species Act (ESA) ma muli o ka loaʻa ʻole o ka palapala ʻae iā lākou ma mua o ka hoʻomaʻamaʻa ʻana i ka moana i kahi o nā lahulu ʻane halapohe. ʻAʻole lākou i hoʻopaʻi ʻia no ka ʻaʻe ʻana i ka ESA. A he hoʻokahi wale nō laʻana kēia o ka ʻaʻe kānāwai i maopopo i ka lehulehu, a he mau mea hou aku paha. Na wai e hoʻopaʻi ana iā lākou? Na lākou ke kuleana hoʻokō kānāwai. ʻAuamo lākou i ke kuleana e hoʻopalekana aku i ka poʻe makaʻāinana. Eia naʻe, ʻo wai lā hoʻi ka mea i mālama ʻia? ʻAʻole loa ka poʻe Hawaiʻi! A ʻaʻole loa hoʻi ʻo Papahānaumoku! Me he mea lā ʻae ʻia kēia mau hana i loko nō o ka ʻaʻe ʻana i ke kānāwai. ʻAʻole loa kēia ʻo ka manawa mua. Mai ka wā hoʻokahuli aupuni a hiki loa mai i kēia wā ʻānō, ua like ka lauana. I loko o ko ka pūʻali koa noʻonoʻo, ua hiki nō ke hoʻomau i kēia mau hana ʻoiai ʻaʻohe kanaka e hoʻopaʻi ana iā lākou. Ma waho aku o ka hoʻohaumia ʻana i ka ʻāina, hoʻoweliweli pū ʻia nā wāhine. Ma nā mahina e kū ai ʻo RIMPAC ma Hawaiʻi nei, ʻo ia ke kau wela, ʻike ʻia ka hoʻomāhuahua ʻana o ka lawepio a me ke kālepa ʻana aku i nā wāhine. A ua ʻike ʻia nō ma nā wahi like ʻole i noho nui ai ka pūʻali koa. He mea maʻamau ka hōʻeha a me ka hoʻoweliweli ʻana aku i nā wāhine ma ia mau wahi. Kohu like ke kino o ka wahine me ka ʻāina. He mau kinolau ia no Haumea, ʻoiai hānau ka ʻāina, a hānau hoʻi ka wahine. No laila pūlama ʻia ua mau kinolau nei o kahi akua i aloha nui ʻia. Eia naʻe ma ka noʻonoʻo o ka pūʻali koa, ʻae ʻia kēia mau mea. ʻAʻohe hoʻopaʻi. Me he mea lā ʻaʻole i lawa ka hoʻohaumia ʻia ʻana o ka ʻāina e ka pūʻali koa, ua pono e hōʻike pū ʻia ka lima ikaika e kāohi ana i nā pūʻao o ka lāhui. “ʻO wai kou makuahine? ʻO ka ʻāina nō! ʻO wai kou kupunahine? ʻO ka ʻāina nō!” Na ʻIokepa Nāwahīokalaniʻōpuʻu kēia ʻōlelo e hōʻike ana i ke koʻikoʻi a me ka pilina hoʻi o ka ʻāina me kākou. He kupuna, he akua, he mea aloha nui ʻia. Hoʻohaumia ʻia kēia pilina i ka noho mau ʻana o ka pūʻali koa ma Hawaiʻi nei. Ke pani hakahaka ʻia nei nā inoa ʻāina me nā inoa haole, nā moʻolelo wahi pana me nā moʻolelo o ka ʻāina ʻē, a hoʻokaʻawale ʻia ke aliʻi mai kākou aku, kona kauā. A i loko nō o ka hoʻohaumia ʻana i ka ʻāina, hoʻohaumia pū ʻia ke kanaka. He kuleana ko ke kanaka i ka ʻāina, a he kuleana ko ka ʻāina i ke kanaka. He ola ko laila. A inā nāwaliwali ka ʻāina, pēlā nō ke kanaka. He make ka hopena. E nā puʻuwai hao kila, ʻo ka ʻae ʻana i kēia hana e hoʻomau, he kākoʻo i ka i ka noho aupuni hewa ʻana o ko ʻAmerika mā ma luna o kākou. ʻAʻole loa ia he kūpaʻa ma hope o ka ʻāina. E paio kākou no ke kāpae piha ʻana iā RIMPAC. ʻAʻole ma muli o ka maʻi ahulau. ʻAʻole he uku kūpono ka ʻāina, ko kākou kupuna hoʻi, no ka hoʻomaʻamaʻa ʻana i ke kaua. Pehea e hōʻike ai i ke aloha i kou wahi kupuna, ʻaʻole loa ma o ka hoʻopahū ʻana iā ia, ʻeā? E hoʻoikaika kākou i ka leo, a e makaʻala kākou i kēia puni e hiki mai ana i ka makahiki 2022. No kākou ka mana e uhaʻi i kēia lima ikaika, waele ʻia ke ala no kākou a paʻa ke kahua i ko kākou poʻe kūpuna i hoʻopakele iā Kohemālamalama. E ala, e alu, kuilima kākou! © Kalehuakea Kelling 2020 ko mua ko hope

Kahikinaokalā Domingo < hoʻi hope O ke Au o ka Manawa ka Hoike Kahikinaokalā Domingo 10 Iune 2021 E KA ULU HOI :— O ka hua o ka hana, ka liuliu, a me ke kulana o kakou na haumana, he hookahi wale no mea nana e hoike mai i ke kupono, ka makaukau, ka maiau ame ka maemae o ka hana, oia ke Au o ka Manawa. Ina ua mali e ia ke aho, o ke Au o ka Manawa ka mea nana e lawe mai a waiho iho imua o ko kakou onohi maka, i ka hua o ka hana. Ina e oleloia mai e hoea mai ana ka pomaikai, ka pono, a i ole ia he ino, na ke Au o ka Manawa ka hoike i ka hopena. A mamuli o na kahoaka lani o ke Au o ka Manawa e nee nei, me he mea la, e hoikeia ana na hua o ka hana. Iloko no o ka nui o kau mau hana maikai, pela ka nui o ke anu koekoe o ka po, ka inea kupilikii o ke ola, ke kupikipiki-o e ake ana e poi iluna, a e hoolilo ia oe he mea ole. Ano, ke hooliuliu nei kakou na haumana e hemo kula. Eia kuu leo uwalo, o ke kakoo, a o ke aoao: Ia oukou e na “ui o Kohala”, e hele no me ka lako. E hele no me ke o. E hele me kekahi kapa e moe ai. I Kahiki no ka ua a i kahi e no ka malia, ako e ka hale. I ka pakapaka o ka ua, e hana i ka uluna me ka makau. E mali e ia ke aho, a lau a lau, a laila loaa ka ia kapapa o ka moana. E kau ka pea a holo ka waa, ku a maloeloe, lalau na lima i ka hoe nui me ka hoe iki. Ua kau, ua holo, a ua pae aku. I keia wa, ua hiki mai makou i ke Au o eha a oi makahiki, a o ka wa keia o ka ono loa, e ikeia ke kuhikuhinia o na ia no ka moana, a e ikeia ka loa o ke aho e ku ana i ke koa. Ina ua hooliuliu kuponoia na lako, aohe mea e hopohopo ai. Na ke Au o ka Manawa ka hoike. E mohala no na lehua o Naniuapo i ke keekeehiia e ka ua Waahila, a e hoike ia kona nani i ka liliko aela i ka ehu kakahiaka. He nani ia, ua kena hoi makou na “lehua” i ka “wai pee palai o Waiakeakua,” ka wai hue lani no hoi, a ua kaeo i ka ai i ulu a hua i ka puuhonua hooheno uhai kupuna, no laila, e ahu akula ka imu, a e lawalu akula ka ia. O ka hua, ua makaukau e aiia. He pu paakai wale no kai koe. O keia hua o ka hana, ua ulu i ka ua Tuahine, ka ua hoomaemae o ka aina, he kahiko nani ia na ke kula o Puahia, e waiho maiau ana i ka lai. O ke ano nae o ua ulu ana, ua hemahema paha, ua hapakue paha, ua kapakahi paha, ua none paha, ua pakuwa no paha, a ua maukauka no paha. Eia no nae, e “ohi ka manu o ke ao” i ka hua o kāna mau hana. O ka hua maila no ia, he hua maemae, he hua maiau, he hua maikai, he hua mikomiko, a he hua ono no hoi i hua aela i kilohana, i luna o ka welelau o na ohuku lae nani o Akaka. O wai la keia poe hua? He hua kukui aa mau pio ole ia o ka naauao e hoomalamalama ana i ka po loloa. He hua ia e mana ai a e pu-a aku ai i na waha o na hanauna e hiki mai ana. He hua ia e auamo aela i ka hokua, e wehi ai na poohiwi. Eia ke Au o ka Manawa ke hookokoke mai nei, a ike pono ia nei ka pae opua, ua malamalama a ke au ae nei na ao hakumakuma mai luna aku o na maka o makou. Ua keehiia no hoi ke alahula i waele mua ia e kupuna ma. O ka hoomaikai wale no ka-u ia oe, ua auamoia ke kuleana, ua huliia na lima i lalo. O na mea i koe, o ke Au o ka Manawa ka hoike. O wau iho no me ke aloha pumehana, Nowelo i ka iwi hilo, KAHIKINAOKALA D © Kahikinaokalā Domingo 2021 ko mua ko hope

Kawohikūkahi Adversalo < hoʻi hope Ka Wai Kakalina o Moanalua Kawohikūkahi Adversalo 30 Ianuali 2022 ʻO ka wai kakalina o nā hale ma Āliamanu, Āliapaʻakai, a me Kapūkakī, like ʻole ʻo ia me ka wai o ke kahawai i hoʻopaumāʻele ʻia ma uka ala, e kahe iho mai laila mai a e inu ʻia ma lalo nei. He mea nui loa ka wai i ke ola o ke kanaka. ʻO ia ke kumu o ka mālama pono ʻana o ka poʻe kahiko i ka wai. Maopopo iā lākou, kahe iho ka wai mai uka mai. Inā mimi kekahi i ke kahawai ma uka ala, ua paumāʻele nō. Kahe ka wai pau pū me ka mimi i lalo nei. Komo aku ia wai paumāʻele i nā loʻi, hoʻohana ʻia, inu ʻia, a ʻauʻau ʻia hoʻi, a pēlā aku nō. ʻAʻole maopopo i nā kānaka ua hoʻopaumāʻele ʻia ka wai. A laila inu ʻia a maʻi akula nā kānaka. Pēlā nō i hana ʻia ai ma Moanalua. Waiho ʻia ke kakalina i loko o nā pahu nui ma Kapūkakī a kulu ihola ke kakalina mai ka pahu iho i ka wai e hoʻokahe ʻia i nā hale o ka Pūʻali Koa i Āliamanu. ʻAʻole maopopo i nā ʻohana ua paumāʻele ka wai a hoʻohana ʻia a inu ʻia. A ua loaʻa ka nui poʻe o laila i ka maʻi i ka wai kakalina. ʻO nā ʻohana e noho ana ma ia poʻe wahi, ʻike akula lākou i ka hinuhinu o ka wai. A ua maopopo nō iā lākou, aia ke kakalina i loko, ma muli o ka hinu a me ke ʻala. Ua paʻa nā luna o ka Pūʻali Kaua Moana i ka hōʻole, akā hiki iā kākou ke ʻike leʻa i ke kakalina ma ka wai. Hoʻi maila ka hopena o ka hōʻike ʻana i ka wai a hōʻoiaʻiʻo ʻia nō, aia ke kakalina ma ka wai. Inā pani ʻia ke kahawai, e hālana mai ana ia wai ma luna o ka ʻāina. E kahe ka wai paumāʻele i kekahi wahi ʻē aʻe a hui paha me ka wai maʻemaʻe o laila, a laila ua paumāʻele hoʻi ia mau wai. ʻO ia ke kumu o ka hopohopo ma hope o ka pani ʻana i nā paipū mai Kapūkakī. Hopohopo nā kānaka o inu ʻia ke kakalina a komo i nā wai ʻē aʻe. Inā ʻaʻole wehe ʻia kēia pilikia i kēia manawa ʻānō, e lilo ana auaneʻi ia i pilikia nui no Oʻahu a puni. He mea ʻole ke kanaka ke nele ʻo ia i ka wai ʻole. He make nō ia. E mālama pono ʻia ka wai no ke ola ʻana o ka lāhui. No laila, he mea nui nō ka hoʻohemo koke ʻia ʻana o nā pahu kakalina o ka Pūʻali Kaua Moana mai Kapūkakī aku, a laila e loaʻa ai ke ola. © 2022 Kawohikūkahi Adversalo ko mua ko hope

Puʻuwaihaokila Nakahara < hoʻi hope E Kani ka Pila! Puʻuwaihaokila Nakahara 15 Pepeluali 2023 ʻAʻohe lua e like ai me ka waiwai o nā mele Hawaiʻi. Pēlā pū me ke akamai o ko kākou poʻe kūpuna na lākou i haku i nā mele e hīmeni mau ʻia i kēia au e holo nei. Mai kahi pae a i kahi pae o ko kākou home aloha nui ʻia ʻo Hawaiʻi, ua lehulehu a manomano nā mele Hawaiʻi nā mele e ola nei i kēia au i ka hīmeni ʻia ʻana, a me nā mele i nalowale. Hoʻokahi wale nō hana e hoʻōla mau ai kākou i nā mele a ko kākou mau kūpuna, ʻo ia ka hoʻokani ʻana i nā pila. ʻAʻole nō e nele ka hiki ke loaʻa iā kākou kekahi mau mele Hawaiʻi i laha loa, e laʻa ʻo Ka Uluwehi o ke Kai, Henehene Kō ʻAka, Noho Paipai, a me Kuʻu Hoa. Eia naʻe, ma waho aʻe o ua mau mele laha loa nei, pehea kākou e hoʻolohe a aʻo ai i nā mele? Pehea nā mele ʻohana e hīmeni ʻole ʻia ma muli o ka hiki ʻole i ka ʻohana ke hoʻokani i ka pila? Ma o ko kākou mālama ʻana i nā mele Hawaiʻi, ma o ka hīmeni ʻana, ma o ka hoʻokani pila ʻana, ma o ke aʻo ana i nā mele i kekahi makamaka, ua ola hou nā mele. E kiʻi ʻia ka pila a e hoʻokani ʻia ʻo ia! ʻAʻohe āu pila? E kūʻai i kekahi pila! ʻAʻohe kālā? Mai kūʻai i ka Disney Plus a i ʻole ka Netflix no kekahi mau mahina, a laila ua hiki ke kūʻai ʻia ka pila. Inā ua loaʻa ka pila iāʻoe, e nānā mai. Penei koʻu wahi manaʻo e hoʻoholomua ai i kēia hana kupaianaha, ʻo ia ka hoʻokani pila ʻana. E aʻo i nā mele! Ua hiki ke noho ma ke alo o ka puʻukani a ʻapo i nā mele Hawaiʻi maiā iā ia mai. Nāna e aʻo iā ʻoe i nā lira o ke mele. Nāna e hōʻike iā ʻoe i ke ʻano o ka hoʻopaʻa ʻana o ka manamanalima i ka ʻukulele. ʻAʻohe puʻukani i ʻae mai i kou noho ʻana ma kona alo? Hoʻolohe wale i nā mele i oki leo ʻia! Nui hewahewa nā mele a nā puʻukani i hoʻopuka ai i hiki iā kākou ke hoʻolohe mau. Hiki ke hoʻolohe wale a hoʻopili wale aku i kāna e mele ana. A laila, ke upu aʻela ka ʻiʻini e hoʻomau aku i kāu aʻo ʻana, hiki ke ʻimi ʻia he kumu mele, a hiki ke hōʻoia ʻia kāu i aʻo ai. E aʻo aku i kekahi! Iā ʻoe e aʻo ana i nā mele Hawaiʻi, i ka hoʻokani ʻana i nā pila, e aʻo wale aku i kekahi! Inā ʻoe mākaukau, nāu nō e lilo i kōkua na kekahi e makemake e aʻo i nā mele Hawaiʻi. Ua hiki ke hōʻike aku i kāu i aʻo ai, a ʻoi aku ka maʻalahi o ke aʻo ʻana i nā mele Hawaiʻi o kekahi. E like me kaʻu i aʻo ai mai koʻu māhoe, nāna i hana nui, a hōʻike wale maila ʻo ia i nā momi waiwai āna i aʻo ai, a ua kōkua nui ʻo ia i koʻu aʻo ʻana. E hīmeni kākou! ʻO ka mea nui, ʻo ia ka hoʻomau ʻana o kākou i nā mele Hawaiʻi. I loko ka hīmeni a me ka hoʻokani pinepine ʻana, ma ka hale paha, ma ke kula paha, ma ka pāka paha, e lilo ana ua hana nei i mea maʻamau iā kākou! Pēlā nō ka pahu e hopu ai kākou ka lāhui Hawaiʻi. Na kākou ke kuleana ʻo ka mālama ʻana i nā ʻano hana Hawaiʻi like ʻole! No laila, he wahi leo paipai kēia iā kākou e hoʻomau i kēia hana laha ʻole, ʻo ia ka hoʻokani ʻana i nā pila a me ka hīmeni ʻana i nā mele a ko kākou mau kūpuna. Inā ʻaʻole kākou ʻo ka mea e mālama ʻana i nā mele Hawaiʻi, na wai e mālama ana? © Puʻuwaihaokila Nakahara 2023 ko mua ko hope

Kūlani Hagemann-Frank < hoʻi hope Haʻalele ka Poʻe iā Chiapas, Mekiko no Kuakemala Kūlani Hagemann-Frank 17 ʻOkakopa 2024 E nā mamo a Hāloa, e maliu mai. Eia kekahi nūhou kūwaho aʻu e hōʻike aku ai i mua o ʻoukou. Pili kēia nūhou i nā kānaka a me nā lāhui ʻōiwi ma nā ʻāina ʻē. He pilikia nui i ulu ma kekahi kapa aku o ka Moananuiākea. Eia ka nūhou o ka pilikia o nā mamo a ke kūlina, he mau lāhui ʻōiwi nō. Ma Chiapas, he māheleʻāina ma Mekiko Hema, nui nā pilikia i ulu maila. Ua hoʻomaka ka pilikia me ka naʻi ʻana o kekahi cartel i kekahi mau kūlanakauhale ma Chiapas a hoʻomake akula i ka poʻe ma laila. Ua haʻalele ka poʻe i ia māheleʻāina ʻo Chiapas ma Mekiko Hema no Kuakemala no ka noho palekana ʻana. Ma ka wāwae nō lākou i hele ai, ma kahi o 5,000 kānaka, a hiki i Kuakemala. ʻO ke cartel ʻo Sinaloa a me ke cartel ʻo Jalisco ka mea i naʻi iā Chiapas. Hiki akula ka pūʻali koa Mekiko i Chiapas i mea e hoʻoponopono ai i ke ʻino. Akā ua hoʻohana nā cartels i ka poʻe me he pālulu lā, a he make mai koe. Ma Chiapas, nui nā lāhui ʻōiwi like ʻole e noho ma laila. E laʻa ka lāhui Mam, ka lāhui Chʻol, ka lāhui Qʻanjobal, ka lāhui Kakchiquel, ā pēlā aku. Hoʻokaʻawale ʻia kekahi lāhui ʻōiwi i ka palena o Mekiko a me Kuakemala. Noho kekahi hapa ma Mekiko, noho kekahi hapa ma Kuakemala, akā ʻo ka lāhui hoʻokahi nō ia. Nui ua mau lāhui nei e ʻōlelo mau ana i kā lākou ʻōlelo ʻōiwi. Hoʻokae ʻia nā ʻōlelo ʻōiwi e ke aupuni Mekiko i mea e lilo ai ka ʻōlelo Sepania ʻo ia ka ʻōlelo hoʻokahi o ka ʻāina, a pau nā ʻōiwi i ka hoʻokolonaio ʻia. Hoʻomaka ʻia kēia hana ʻino ma kahi o Mei o ka makahiki 2024. Ua komo ʻelua o nā cartel ikaika i Chiapas. ʻO ia hoʻi, ʻo ke cartel ʻo Jalisco New Generation mai Mekiko Waena mai a me ke cartel ʻo Sinaloa mai Mekiko mai ka mea i komo. Akā, ua hakakā nui kekahi i kekahi. Lawe aku a lawe mai ua mau cartel nei i ka lāʻau ʻino a me nā kānaka a nā cartel i ʻaihue ai. ʻO ka hana ʻē aʻe o ua mau cartel nei, ua lawe nō i ka poʻe e eʻe moku i Chiapas mai nā ʻāina ma lalo o Mekiko mai a hiki i Mekiko ʻĀkau no ke komo ʻana i ʻAmelika Hui Pū ʻia. Ma ka lā 29 o Iune, ua hoʻomaopopo ʻia ke aupuni o Mekiko he 19 kanaka i make ma kekahi alanui; pēlā i ʻike ʻia ai ka hana ʻino e ke aupuni o Mekiko. ʻO kēia ka hoʻomaka mua ʻana o ka pilikia. No laila, ma kēlā wahi, ua huli ʻia ʻelua kalaka e ke aupuni o Mekiko. A loaʻa he 14 kanaka i make ma ka hope o kekahi kalaka a me ‘elua kanaka i make ma luna o ke kalaka. Ua loaʻa ʻelua kanaka i make ma ka ʻaoʻao o ke kalaka. Loaʻa hou akula hoʻokahi kanaka a nā cartel i kī pōkā nui ai 100 mika mai ke kalaka aku. ʻO kēia ka ʻike mua ʻana i kēia pilikia nunui ma Chiapas. Ma hope o ke komo ʻana o ua mau cartel nei, ua komo kekahi cartel hou i ka pilikia, ʻo ia ke cartel ʻo Chiapas y Guatemala. Hana ʻino nō hoʻi. No laila, ua naʻi nā cartel i kekahi mau kūlanakauhale ma Chiapas. Hoʻomake akula a hoʻomakaʻu i ka poʻe i noho ma ua mau kūlanakauhale nei. Mahuka akula ka poʻe i Kuakemala no ka noho palekana ʻana. Nui nā kānaka i make ma Chiapas. No laila, ua haku ke aupuni ʻo Kuakemala i kekahi mau wisa mea pakele no ka poʻe i hiki. Hoʻopakele ʻia akula ma kahi o 5,000 kānaka a ʻoi. Akā, ʻo kekahi pilikia i ulu, ʻo ka hapa nui o ka poʻe ʻōiwi i mahuka, ʻaʻole hiki iā lākou ke ʻōlelo Sepania me ka maikaʻi. A ua kākau ʻia ka wisa ma ka ʻōlelo Sepania wale nō. Ma waena o ke kaua o nā cartel, hiki maila ka pūʻali koa o Mekiko no ka hoʻoponopono ʻana i nā pilikia. Akā, nunui ka pilikia, no ka mea, hoʻohana nā cartel i ka poʻe o Chiapas me he palulū lā. Nui ka poʻe i make. ʻAʻole hilinaʻi ka poʻe o Chiapas i ka pūʻali koa ma muli o nā pilikia i kupu ʻē. Ma ka wā ma mua, ua hoʻoponopono ka pūʻali koa akā ʻaʻole i pau piha ka pilikia a i ʻole ke kumu. No laila, hoʻi mau maila ka pilikia. A hoʻi hou maila ka pilikia like. No laila, ʻaʻohe hoihoi o ka poʻe e hoʻi iā Chiapas. Akā, he mea kūikawā ka wisa mea pakele. Auē, ʻaʻole nō i pau ka pilikia a hiki i kēia lā. E nā mamo a Hāloa, e huli kākou a maliu aku i nā mamo a ke kūlina a e makaʻala pono no ke kākoʻo ʻana. No ka mea, he kanaka maoli kākou a he kanaka maoli lākou. Ikaika loa kākou i ka hoʻomau ʻana i kā kākou ʻōlelo a me ka moʻomeheu. ʻOnipaʻa kākou e kōkua kekahi i kekahi. © Kūlani Hagemann-Frank 2024 ko mua ko hope