Kaimana Kawaha < hoʻi hope He Aloha no ka Miki Aloha Hula Kaimana Kawaha 30 ʻApelila 2022 Mai ka lā 21 a i ka lā 23 o ʻApelila, ua mālama ʻia ka hoʻokūkū hula nui kaulana o ke ao, ka Mele Manaka, ma kahi i mālama mau ʻia ai, ma Hilo hoʻi i ka ua Kanilehua. Ma ia mau lā, e lei ana ʻo Hilo i nā ʻaʻahu o ka ʻāina, ʻo nā lei nani ʻoe, ʻo nā ʻala onaona ʻoe, ʻo nā lole mikiʻoi ʻoe, a ʻo nā helehelena uʻi mai nō hoʻi kau o nā Hawaiʻi. Ke hoʻomanaʻo nei kou mea kākau i kēia hoʻohialaʻai, ʻIke hou ana i ka nani o Hilo I ka uluwehiwehi i ka lehua Lei hoʻohihi a ka malihini Mea ʻole i ke kono a ke aloha Ma ka pō mua nō o ka Mele Manaka, ua kau ʻia aʻela ka lei kalaunu o ka Miki Aloha Hula 2022 i ka wahine nāna ka hula ʻoi kelakela ʻana. A eia nō ke hoʻomaikaʻi hauʻoli ʻia aku nei ka wahine nona ia lei kalaunu nui o ka hanohano a me ka haʻaheo ʻo Piʻikea Kekīhenelehuawewehiikekauʻōnohi Lopes. He ʻōlapa nō ʻo ia nei na ka hālau hula ʻo Ka Lā ʻŌnohi Mai O Haʻehaʻe kahi e aʻo ʻia nei e nā kumu hula e Tracie lāua ʻo Keawe Lopes. Iā ʻoukou nō kēia leo aloha hoʻomaikaʻi! No ka māhele hula kahiko, ua hula nō ua ʻelele nei i ke mele ʻo No Puna ke Āiwaiwa Hikina no ka mahalo ʻana aʻe i nā wahi pana kaulana o ka ʻāina paia ʻaʻala i ka hala. Ua haku ʻia nō kēia mele e Lolokū a ua ʻōlelo ʻia nō hoʻi he mele a hula kēia e hoʻohanohano ana i ka moʻokūʻauhau hula o Kumu Tracie Lopes a i kona poʻe kumu hula hoʻi ʻo OʻBrien Eselu lāua ʻo Thaddeus Wilson. Ua pā maoli nō ka naʻau! No ka māhele hula ʻauana, ua hula ʻo ia nei i ke mele ʻo Pua Be-Still i haku ʻia e Bill Aliʻiloa Lincoln no ka hoʻohaliʻa ʻana a me ka hoʻohanohano ʻana hoʻi i ke one hānau o ua Lincoln nei ma Kohala, Hawaiʻi. Ua ʻōlelo ʻia, he mele nō kēia e hoʻohanohano ana i ka moʻokūʻauhau ʻohana o ka makuakāne o ua Piʻikea nei, ʻo Keawe Lopes hoʻi. No ia kumu i pākela ai ke aloha a me ka mahalo no ia mele a hula ʻana. ʻO kekahi mea hoʻi i haʻaheo ai ʻo loko a i hāloʻi ai ka waimaka, ʻo ia nō ke kūpaʻa lanakila mau ʻana o ia lālā o Kawaihuelani nei ma ka ʻōlelo aloha o ka ʻāina. Mai kona wehewehe mua ʻana mai i ka pōʻaiapili i koho ʻia ai nā mele i hula ʻia a hiki i kona nīnauele ʻia ma hope o ka lei ʻana i ka lei kalaunu, ʻo ka ʻōlelo Hawaiʻi wale nō kai hoʻopuka ʻia. Ua kū nō ka ʻōlelo aloha i ka lanakila i kēia Mele Manaka a puni ke ao ma muli nō o kēia koa ʻōlelo makuahine. Me ʻoe aku nō e Piʻikea ke aloha mau loa! Ua ola nō nā kūpuna, ua ola nō ka ʻōlelo, ua ola nō ka moʻolelo, a ua ola nō hoʻi ka ʻāina aloha! Eō e Puna ē! Eō e Puna hoʻi! Eō e Pili me Kalāhikiola! Eō e Ka Lā ʻŌnohi Mai o Haʻehaʻe! © Ka Ulu Hoi 2022 ko mua ko hope

Hoaloha Westcott < hoʻi hope ʻO ka ʻUaʻu Hoaloha Westcott 15 ʻOkakopa 2021 ʻO ka ʻuaʻu ʻo ia nō kekahi o nā manu maoli Hawaiʻi kaulana a kākou e ʻike a lohe ai i ka lewa, i ka moana, a i nā kuahiwi. I kekahi makahiki aku nei, e hoʻomoana ana māua ʻo kaʻu wahine i ka lua pele o Haleakalā. I ke kulu aumoe, ua lohe iho nō nā pepeiao i kekahi mau kani wawā ma waho o ko māua hale peʻa. Piha kulikuli loa nō hoʻi ko māua mau pepeiao i nā kakani o waho! Ua makaʻu māua i ka puka ʻana ma waho, no ka mea, ʻaʻole māua i ʻike i ka mea nāna ia kani. Me ka weliweli nō māua i nānā aku ai ma waho o ka pukaaniani o ka hale peʻa, a aia kā, e hoʻomoana ana māua ma kaʻe o ko ka manu ʻuaʻu pā pūnana! Ma muli o ia hanana, ulu nō ka hoihoi ma loko oʻu i ka manu ʻuaʻu. No Hawaiʻi nō ka manu ʻuaʻu, ʻo ia hoʻi, he manu maoli kēia. He manu ʻano nui ka ʻuaʻu i ka poʻe Hawaiʻi, a he ʻaumakua no kekahi poʻe Hawaiʻi. Kamaʻāina ia manu a pā nō ka pepeiao i kona kani kupa, a penei nō: “U-a-u, U-a-u”. I ka ʻiu uhiwai, hānau ʻia ka ʻuaʻu ma waena o nā lua hohonu o ka ʻā pele ma luna o nā kuahiwi kiʻekiʻe o Hawaiʻi. I ke kupulau, kiko ʻia ka hua a puka akula ka pūnua, a ʻo ka lele aʻela nō ia o nā mākua i kai no ka ʻohi ʻana i ka meaʻai na ka pūnua. ʻO ka mūheʻe a me kekahi iʻa like ʻole ka meaʻai maʻa mau a ka ʻuaʻu. Na nā mākua e hānai pū iho i ka pūnua a i kēlā me kēia makahiki, hoʻokahi wale nō pūnua a nā mākua. Ma hope o ke oʻo ʻana o ka pūnua, pau ka hānai ʻana. Nui nō ka pōloli i loko o nā pūnua a haʻalele lākou i ka lua no ka moana. No ʻelima paha makahiki e noho kai aku ai ka ʻuaʻu, kīkaha ana i ka makani a hiamoe ana ma ka ʻilikai, ma mua o kona hoʻi ʻana mai i ka ʻiu uhiwai no kona pūnana ʻana. I ka wā kahiko, ua ʻai ʻia iho ka ʻuaʻu e kekahi mau aliʻi Hawaiʻi akā, ua pāpā ʻia, ʻaʻole e ʻai ʻia e nā makaʻāinana. Ua hopu ʻia nā manu i ke ahiahi a me ka pō, a ua ʻai ʻia ka ʻuaʻu makua a me ka pūnua e nā aliʻi. He aha ka hana i ka wā e hopu ai i ka ʻuaʻu makua no ka hānai aliʻi? Nui ka hana, a e like me ka hopu ʻana i kekahi iʻa, i kekahi ʻupena i hopu ʻia ai ka ʻuaʻu makua. He ʻupena nui a lōʻihi loa ia, ʻo ia hoʻi, he ʻelua paha anana ke ākea o ka waha, a he ʻumi paha anana ka loa. ʻO ka nui o ka maka o ka ʻupena, he māhā paha (ʻelua paha ʻīniha). Ua hana ʻia ka ʻupena e ke kia manu, a ʻo ke olonā ke kaula i hoʻohana ʻia no ka hoʻomākaukau ʻana i ka ʻupena. Ua paʻakikī nō ka hopu ʻana i ia manu a he ʻekolu mau kānaka e hana a paʻa ka ʻuaʻu makua i loko o ka ʻupena. Laulima ka hana o ia mau kānaka penei: Ua nākiʻi ʻia ke kihi o luna i kekahi kumulāʻau i ke kaula a nākiʻi ʻia ke kihi o lalo i kekahi pōhaku hekau i ke kaula ʻē aʻe. ʻO nā kihi ʻelua koe, nākiʻi ʻia e nā kānaka i kekahi kaula a paʻa. He mau anana ka lōʻihi o ia kaula kihi. Ma hope o ia mau hoʻomākaukau ʻana i ka ʻupena, ua hōʻaluʻalu ʻia ihola nā kaula a hoʻomoe ʻia ihola ka ʻupena. A laila, i ʻole e ʻike ʻia iho ia mau kānaka e nā manu, lālau ʻia ia kaula e ʻelua kānaka a peʻe lāua ma kahi mamao. ʻO ke kanaka ʻē aʻe, peʻe ʻo ia i kahi mamao ʻē aʻe. Kani ka leo o ia kanaka (kapa ʻia he kue manu) e like me ke kani o ka ʻuaʻu i mea e ʻume ai i ka ʻuaʻu i ka ʻupena. I ka ʻuaʻu e lele ai ma kahi o ka ʻupena, huki hikiwawe ʻia aʻela ka ʻupena e nā kānaka ʻelua i mea e hopu ai i ka ʻuaʻu. ʻO ka nākiʻi maila nō ia o nā kānaka i nā kihi o ka ʻupena i ʻole e pakele aku ia manu. ʻO ka ʻuaʻu pūnua, ʻono ka puʻu o nā aliʻi, eia naʻe, ʻaʻole hiki ke hopu ʻia ka pūnua i ke ʻano like i ka makua. He aha ka hana i ka wā e hopu ai i ka ʻuaʻu pūnua no ka hānai aliʻi? I ka manawa o ka pūnana ʻana, kēnā aku nā aliʻi i ko lākou limahana no ka hele ʻana i luna o nā kuahiwi kiʻekiʻe no ka ʻohi ʻana i nā pūnua. ʻOiai, noho iho nā pūnua ma loko o ko lākou lua hohonu, hoʻohana ʻia he lāʻau (kapa ʻia he ʻōhelo huki manu) no ka pōʻalo ʻana i nā pūnua. Hāpala ʻia ia ʻōhelo huki manu i kekahi kēpau kumulāʻau (ʻo ke kumulāʻau ʻulu paha) i mea e hoʻopipili ʻia ai ka lāʻau. ʻŌnou ʻia ia lāʻau pipili i loko o ka lua hohonu a kaʻawili ka hana. Hoʻopaʻa ʻia nā hulu weuweu o ka pūnua i ke kaʻawili ʻana o ka lāʻau pipili. A laila, huki ʻia aʻela ka pūnua ma waho o ka lua. He manu ʻano nui ka ʻuaʻu na nā aliʻi i ka wā kahiko, a lehulehu ko lākou heluna. I kēia wā, ua emi ko lākou heluna i ka loli ʻana o ke ʻano o ka nohona. ʻOiai ka ʻuaʻu e lele ana ma luna o ka moana, manaʻo ʻia, nānā ka ʻuaʻu i nā hōkū i mea nāna e hoʻokele ai. Iā lākou e hoʻi hou ai i nā kuahiwi no ka pūnana ʻana, nānā nō hoʻi lākou i nā hōkū no ka loaʻa ʻana o kahi pūnana. I kēia manawa, he pilikia nui nā kukui ma luna o ka ʻāina, no ka mea, huikau nō nā ʻuaʻu i ia mau kukui. Lele nā ʻuaʻu a puni nā kukui a māluhiluhi loa ihola. Hāʻule ihola nō lākou i lalo, a ʻaʻole hiki iā lakou ke hoʻopūnana. ʻAi ʻia ka ʻuaʻu makua a me ka pūnua e kekahi mau holoholona, ʻo ia hoʻi, ka ʻiole, ka manakuke, a me ka pōpoki ʻāhiu. No laila, mai nalowale ka ʻuaʻu i kā ke kanaka hana, eia naʻe, ulu aʻela ka nui o ka ʻuaʻu i kēia manawa ma muli o ka hana o kekahi mau ʻahahui maluō he nui. ʻAʻole i ʻike ʻia he pūnana ʻuaʻu ma luna o Maunakea i nā kekeke he nui, eia naʻe, i ka makahiki 2020, ua ʻike ʻia ka pūnana ʻana o ka ʻuaʻu ma laila. I ka wā kahiko, ua hiki ke ʻike ʻia ka ʻuaʻu ma nā mokupuni a pau o Hawaiʻi. Inā, mau ka ulu ʻana o ka heluna o ka ʻuaʻu, a laila, hiki ke ʻike ʻia kēia manu nani i ka manawa o kona pūnana ʻana, a e mau ka pā ʻana o kona kani i ka pepeiao, penei: ʻU-a-u, ʻU-a-u. © Hoaloha Westcott 2021 ko mua ko hope

Kamalei Krug < hoʻi hope No ke Alu Like ʻAna Kamalei Krug He moʻolelo nūpepa kēia e hoʻomaopopo ana iā kākou i ka waiwai o ia mea ʻo ke alu like ʻana. Ua kākau ʻia kekahi moʻolelo ma ka puke ʻo Braiding Sweetgrass e kekahi wahine ʻIlikini Potawatomi, e Robin Kimmerer. Piha kēia puke i nā ʻano moʻolelo like ʻole o ka poʻe Potawatomi i pili i ka ʻāina, a me ka mahalo ʻana i nā mea ola a puni kākou. ʻO kekahi mea hoihoi o kēia puke, he mau haʻawina koʻikoʻi ko kēia mau moʻolelo e aʻo a e hoʻopilipili aku ai kākou kānaka. ʻOkoʻa ka Hawaiʻi, a ʻokoʻa ka poʻe Potawatomi, eia naʻe he mau wai like nō ko nā lāhui ʻelua. ʻO kekahi wai like ka mālama ʻana i ka ʻāina. Ua mālama nā ʻIlikini o ʻAmelika i ka ʻāina e like me ka Hawaiʻi. Ma muli o ke kūlana akua o ka ʻāina i hoʻopili ai lākou i ke ʻano o ka ulu ʻana o nā lāʻau a me nā holoholona. Ma kēia ʻatikala nūpepa nei, e haʻi hou aku ana wau i ka moʻolelo Potawatomi no nā kumulāʻau Pikana (Pecan). He mau kumulāʻau koʻikoʻi loa nā Pikana i ka poʻe ʻIlikini ʻoiai hiki ke mālama ʻia ʻo ia a hiki i ka wā hoʻoilo, ka wā wī hoʻi. ʻOkoʻa naʻe nā hua Pikana a ʻokoʻa nā ʻŌhelo Papa a me ia ʻano hua. Hiki ke ʻai ʻia nā ʻŌhelo Papa i ia manawa ʻānō, ma hope pono o ka ʻohiʻohi ʻana aku. ʻO nā hua Pikana naʻe, he hua ia e ʻai ai ma hope loa o kona ʻohiʻohi ʻia ʻana. Paila ʻia nā Pikana, a hana ʻia he Pikana paka e ʻai ai ma ka wā hoʻoilo. ʻO ka mea ʻāpiki o kēia mau kumulāʻau, ʻaʻole lākou hua mai i kēlā a me kēia makahiki, a ʻaʻohe wā kū mau e hua mai ai lākou. Eia naʻe, ke hua mai lākou, ua ʻeu nā hua Pikana. Hua mai nā kumulāʻau a pau o ka ulu Pikana i ka wā like. I ka wā e hua ai lākou a pau, ʻai ʻia e nā Kiulela a māʻona maila, a hoʻomaka ka ulu ʻana o ka heluna o nā Kiulela. I ka nui ʻana mai o nā Kiulela, māʻona mai nā ʻIo i ka ʻai Kiulela. Pēlā pū me nā ʻAlopeka. Ma ka nui ʻana o ka heluna ʻIo, māʻona mai nā ʻAlopeka i ka ʻai ʻIo. Ke hua pū mai nā kumulāʻau Pikana, lawa nā hua e hauʻoli ai nā holoholona a pau a puni nā ulu Pikana. Ma muli o ka nui loa o nā hua i hāʻule ma ka wā like, lawa pū ka heluna hua i koe e ulu ai lākou i mau kumulāʻau Pikana hou aku. E like me nā mea ola ʻē aʻe o ka honua nei, he mau kumulāʻau Pikana e hoʻopili ʻole ana i ka hapa nui o nā kumu Pikana. ʻAʻole lākou hua pū i ka wā like e hua ai nā kumulāʻau Pikana ʻē aʻe. Hua koke mai kekahi, a hua lohi mai kekahi. Ma muli o ko kēia mau kumulāʻau Pikana hua ʻole ʻana ma ka wā e hua pū ai ka hapa nui o nā kumulāʻau ʻē aʻe, ʻai pau ʻia nā hua. ʻAi ʻia nā hua a pau e nā Kiulela, a ʻaʻohe hua koe e ulu ai nā kumulāʻau Pikana hou aku ma ia wahi. ʻO ke alulike ʻana ka mea e ola ai nā ulu Pikana. Ke hua pū nā kumulāʻau, ola nā holoholona a pau a puni lākou, a lawa nā hua i koe e ulu ai nā kumulāʻau hou aku. I ka hua kaʻawale ʻana o nā kumulāʻau, māʻona mai kekahi mau Kiulela, a ʻaʻohe hua koe e ulu ai nā kumulāʻau hou aku. ʻO ka waiwai o ke alu like ʻana ka haʻawina koʻikoʻi loa o kēia moʻolelo. I ka hua pū ʻana o nā kumulāʻau a pau i ka wā like ka mea e māʻona ai nā holoholona a pau a puni lākou. Like ka pōmaikaʻi no kākou poʻe Kānaka. E hua pū kākou i ka wā like. ʻO nā hana a pau a kākou e hana ai i mea e ola ai ka ʻike a me ke kuanaʻike o ko kākou lāhui ka hua. Inā hana kākou a pau pū no ke kumu like, e loli ana ka nohona a maikaʻi aʻe. Keu hoʻi i kēia au a kākou e noho ai ma lalo o ka lima ikaika o ʻAmelika, paʻakikī ke ola ʻana o nā loina kahiko inā ʻaʻole kākou a pau e alu pū. ʻO ka nui kānaka ka mea e ola ai ka ʻōlelo a me ka ʻike. ʻAʻole kākou e kū hoʻokahi a hana wale nō e like me ko kākou makemake me ka nānā ʻole ʻana aku i ka mea e pono ai ka lāhui. E kakali i ka hapa nui o ka lāhui, a i ka mākaukau ʻana o kākou a pau, a laila kākou e hua pū ai. Pēia pū ka poʻe e ulolohi ana i hope. E wiki mai ʻapa nei. E hōʻeleu aku, a e hui pū me ka lāhui. I ka wā i alulike ai nā kumulāʻau, ua nui ka loli o nā holoholona a puni lākou. Pēlā pū hoʻi kākou. I ko kākou ʻōlelo Hawaiʻi pū ʻana, a me ko kākou aloha pū ʻana i ka ʻāina, e loli ana ka nohona. © Kamalei Krug 2021 na Kamalei Krug 10 Pepeluali 2021 ko mua ko hope

Nohealani Mulloy < hoʻi hope No ka Papa Puka Mua o ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna Nohealani Mulloy 17 ʻOkakopa 2024 Ma hope o ‘ewalu makahiki o ka hana nui ua lei ‘ia ka lei o ka lanakila. Ma ka makahiki 1995 ua hoʻokumu ʻia ke kula ʻo Pūnana Leo o Waimea e ʻelima pūʻulu, ʻo ia hoʻi nā Kūpuna o ka DOE, Nā Kālai Waʻa, Nā Aikāne o Puʻukoholā, a me Hālau Kealaonāmaupua. ‘Aʻole i lōʻihi ka wā i kū ai ka Pūnana Leo o Waimea, ʻo kona paʻa akula nō ia. A laila, ua neʻe nā kumu a me nā haumāna i ke Kula Kaiapuni ma Waimea, ʻoiai he hoʻokahi wale nō kula Kaiaʻōlelo ma Waimea, a ʻo ia Kula Kaiapuni nō. Ma ka makahiki 2010 ua hoʻoholo ke poʻo kumu o ke kula haʻahaʻa o Waimea, ʻo Marcy McClelland, e pani i ke Kula Kaiapuni o Waimea. ʻAʻole i pau ko Waimea noke mau ʻana i ka ʻimina i kula kaiaʻōlelo ma ko lākou ʻāina. Ua hui koke nā ʻohana, nā kumu, ka poʻe o ke kaiāulu, a me ka ʻAha Pūnana Leo a ua hoʻokumu hou ʻia ke kula ʻo Pūnana Leo o Waimea. A ma ka makahiki 2011 ua hoʻokumu ʻia ke kula kaiaʻōlelo ma Waimea i kapa ʻia ʻo ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna. Ua pili ka Pūnana Leo o Waimea a me ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna a ua kapa ʻia kēia papahana o Ka Ua Paliloa. Ma ka hoʻomaka ʻana o kēia kula he hoʻokahi kumu, a he ʻumi haumāna. ʻAʻole i nui nā haumāna ʻoiai he mea hou ia ma kona kaiāulu. No laila, ua pili nō nei kula hou i kekahi mau kula e kū ana no ka manawa lōʻihi. Penei ia: ʻo ka papa mālaaʻo a i ka papa ʻewalu, aia nō ma lalo o ke Kula ʻo Nāwahīokalaniʻōpuʻu, a ʻo ke kula kiʻekiʻe, aia ma lalo o ke kula kiʻekiʻe o Honokaʻa. Akā naʻe ua ʻae ʻia nā haumāna o ʻAlo Kēhau o Ka ʻĀina Mauna e hoʻomau i ke aʻo ʻana ma Waimea, me ka haʻalele ʻole ʻana nō i ka ʻāina hānau. ʻO ke kumu i hana ʻia ai penei , i lawa nā lako a me ke kālā no ke kula. Eia kekahi, ʻo ke kumu i ʻae ʻole ʻia ai nā haumāna kula kiʻekiʻe e noho ma lalo o Nāwahī, ʻaʻole i ʻae ia kēia ʻano hana e ka DOE. Ua mau ka ulu ʻana o kēia kula, a ma ka makahiki 2024 ua puka ka papa mua o ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna, ua ulu ke ola o kā kākou ʻōlelo makuahine. Ma ka lā 8 o Mei, ua hoʻomaka nā hanana mua o ka pule puka kula ma ke kula ʻo ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna. Mālama ʻia ihola he pūʻai ma ke kula me nā ʻohana o ke kula, nā haumāna, a me nā kānaka i kōkua i ka hoʻokumu ʻana i ke kula. Ma ka lā 20 o Mei, ua hoʻomaka ka ʻaha mua o ka pule puka kula, he ʻaha ʻawa. Na nā haumāna nō, nā mākua o nā haumāna, a me nā ʻelele i kōkua i ka hoʻokumu ʻana i ke kula. A ma hope mai, ua kaʻi nā haumāna a me nā mākua i nā wahi i hoʻokumu ʻia ai ke kula. Ma ka lā 21, ua kō ka ʻaha haipule, a ma ka lā 22, ua kō ka ʻaha ma Manaua. A laila ma ka lā 24, ua kō piha ka hana a ua eo ka palapala i nā haumāna o ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna. Ua hoʻomaka ka ʻaha hoʻomoloa kīhei ma Anna Ranch ma ka hola ʻeiwa o ke kakahiaka. I ia wā, ua hui nā mākua, nā haumāna o nā papa haʻahaʻa aʻe, a me ke kaiāulu e nānā ai i kēia ʻaha piha i ka mana. A ma hope, ua pāʻina ka ʻohana no ka lilo ʻana o ka lei o ka lanakila i nā haumāna ʻekolu, ʻo ia hoʻi ʻo Laʻakea Canario-Carvalho, Nalu Akau, a me aʻu, ʻo Nohealani Mulloy. Akā naʻe ʻaʻole i pau ka hana ma ʻaneʻi. No laila, e hoʻomaopopo ʻia nō, ua noke ko Waimea, a paʻa ko lākou hana. Ua puka ka papa mua ʻo ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna. E noke mau mākou i ka hoʻōla ʻana i ka ʻōlelo makuahine. © Nohealani Mulloy 2024 ko mua ko hope

Kuehuikapono Seto Myers < hoʻi hope He Maʻi Kūloko Kuehuikapono Seto Myers 1 Nowemapa 2022 He kino liʻiliʻi loa ko COVID, pēlā nō hoʻi me ka maʻi ʻaʻai, me ka maʻi kuni, a me ke kunu kalea. Ma o kēia kino liʻiliʻi i ʻike ai ke kino kanaka i kona ala e pale ai a e ola ai. Na nā hunaola keʻokeʻo nō e pepehi i ua mau maʻi nei a make loa me ke kōkua ʻana mai nō hoʻi o nā lāʻau lapaʻau a me nā lāʻau koʻokoʻo. ʻO ka maʻi naʻe nona kēia ʻatikala, kahi maʻi hoʻi e nahunahu ana i ka noʻonoʻo o kākou, ʻaʻohe ona kino, ʻaʻohe ona niho e kekē mai ana, ʻaʻohe hoʻi ona lāʻau maoli no kākou e pakele ai. He haʻohaʻo wale nō ia. E kapa ʻia ana kēia maʻi he Historical Trauma e ka poʻe ʻepekema, ʻo ia hoʻi, he ʻehaʻeha kūloko, he ʻīnea nāna e hoʻohihia ana i kēlā me kēia hanauna ma hope o ka manawa i kū mua ai kahi pilikia. Pehea i ili ai kēia ʻano pilikia ma luna o ka poʻe kanaka? I ka wā nō i hoʻokolonaio ʻia ai ko Hawaiʻi nei, i ia wā nō i kupu maila ua mau ʻehaʻeha nei. Eia hoʻi kauwahi mea i hana ʻia: ʻo ka hoʻokahuli ʻia ʻana ʻoe o ke aupuni, ʻo ka ʻaihue ʻia ʻana ʻoe o ka ʻāina, ʻo ka pāpā ʻia ʻana ʻoe o ke kanaka ʻaʻole e ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo ka hoʻokaʻawale ʻia ʻana ʻoe o ka ʻohana, a he mau mea hou aku nō hoʻi. Ua hoʻolei ʻia akula kēia maʻi ʻehaʻeha o ka noʻonoʻo me he ʻupena lā a hihia maoli akula ka lāhui Hawaiʻi holoʻokoʻa. Ma muli paha o ka ʻike ʻole o ka poʻe nona ka maʻi a me ka hoʻomau ʻia ʻana o kēia hana kolonaio, ua kū hou kēia maʻi i nā hanauna ʻōpio, a lawe akula lākou i ka maʻi i ia hanauna aʻe. ʻO ka hana hoʻoluhi a pōpilikia i kū ʻole i nā loina kanaka kekahi o nā kumu i mau ai ka pilikia i loko o kākou, e laʻa hoʻi ka inu lama, ka hili mau ʻana i ke keiki, ka ʻuʻumi ʻana i nā noʻonoʻo kaumaha, ka hōʻole ʻana i ke aʻo ʻike kupuna, ka minamina ʻole ʻana iā kākou iho, ka noʻonoʻo ʻihaʻiha, a pēlā wale akula (Pukui et al. 1972, 260 Paglinawan et al. 2020, 56). I kēia manawa, he pono ka mea kākau e hāpai aku i wahi manaʻo. E hoʻomaopopo mai e kuʻu makamaka heluhelu, mai nō a hoʻāhewa wale aku i ka poʻe kūpuna a me ka poʻe mākua o helu ʻia ʻoukou me nā mea keu a ka mahaʻoi. ʻO ke kuleana hoʻi o kākou, ʻo ia nō ka hoʻoponopono ʻana iā kākou iho a me ka hoʻāʻo ʻana e kāpae aku i nā mea kūpono ʻole i ʻole hoʻi e mau ai nā pilikia i nā hanauna e hiki mai ana. E kuʻu lāhui ē e pōpilikia nei i nā hopena o ka hana ʻino a nā malihini, e kuʻupau ana nō kākou i ka māihi ola ʻana. I loko o ka wā weliweli, ka wā ʻinoʻino, ka wā e kikiki ana ka wela a ka lā a panoa ka ʻāina, ka wā hoʻi e noʻonoʻo ʻia nei ʻaʻohe pakele iki, ʻaʻohe hoʻi kahi e ʻauheʻe aku ai, i ia wā, aia hoʻokahi wale nō mea e mao ai ka ʻinoʻino, e pau ai ka weliweli, a e ola ai kākou. He kēhau hoʻomaʻemaʻe ia palekana, ʻo ke aloha. Ma o ke kēhau hōʻoluʻolu e mōhala mai ai ko kākou naʻau. Ma o ia kēhau kū mauna e komo mai ai ke aloha a me ka wiwoʻole a piha nā hakahaka o loko. Ma o ka heleleʻi ʻana maila o ke kēhau e hoʻomaʻemaʻe ʻia ai nā hemahema. Ma muli o ke aloha i aʻo ʻia e nā kūpuna e ʻākelekele ai kākou i nā pōʻino i hekau akula i luna o lākou. ʻAʻole nō kākou e noho pohō nei i ka ʻupena a ke kolonaio. I ke kamaʻilio ʻana aku nei me kuʻu māhoe, ʻo ia hoʻi ʻo Kalanikumupaʻa, ua hāpai aʻela ʻo ia i mau manaʻo ʻano nui no ka wehe ʻana i nā kaula o ua ʻupena nei. ʻO kāna papahana ʻimi noiʻi ma ke kulanui ʻo Stanford, ʻimi akula ʻo ia i ke alahele e pono ai ka mauli ola o ka lāhui Hawaiʻi i kēia au me ke komo pū ʻana nō hoʻi i ka moʻomeheu a me ka ʻōlelo ma ka papahana hoʻōla. ʻŌlelo ʻo ia, he mea kōkua nui ka ʻōlelo a me ka moʻomeheu ʻōiwi, a ua ʻikea kēia ma nā papahana ʻimi noiʻi i hana ʻē ʻia (Pomerville et. al 2018). Eia nō naʻe, ʻaʻole i hoʻolaha ākea ʻia kēia mau haʻawina i mua o ka lehulehu o waho o ke kulanui. Ua maopopo ʻē naʻe kēia i kekahi mau ʻohana e pūlama nei i nā loina kanaka, ʻaʻole paha kēia ʻatikala no lākou. No ka poʻe i kamaʻāina ʻole i kēia mea he historical trauma, no lākou e hāpai ʻia ana akula kēia manaʻo no ua kumuhana koʻikoʻi loa nei. I loko nō o ke ʻāʻumeʻume nui ʻana o ka poʻe kānaka i nā pilikia o ka hoʻokolonaio ʻia ʻana, he pakele ko kākou ma o ka ʻike leʻa ʻana a me ka hoʻomaopopo leʻa ʻana paha i ua pōpilikia nei a pēia pū me ke alu like ʻana i ka hoʻopulapula ʻana i nā kānaka ʻōiwi a pau. Penei paha kākou e hana ai: E aloha i ka ʻōlelo a me ka moʻomeheu. Aia nō a minamina ʻia kēia mau kūkulu ʻelua o ke ola Kanaka, a laila, e lilo ana lāua i mau puʻukalahala a i mau mea e hoʻohanohano ai i kēlā me kēia lā o ka noho honua ʻana. E hoʻomau aku nō! I lapaʻau ka moʻomeheu, i lapaʻau hoʻi ka ʻōlelo! E aloha i nā wahi e mālama ana i nā Kānaka Maoli ma o ko kākou mau loina ola ponoʻī, e laʻa hoʻi ka lāʻau lapaʻau, ka hoʻoponopono, ka lomi, a pēlā wale aku. Me ke aloha nō ia mau wahi e lilo ai lākou, ʻo ia nō ke kahua o ke ola Kanaka. E aloha i nā kūpuna, i ko lākou noho manawaleʻa ʻana i nā manawa a pau. ʻAʻohe o lākou pī iki. Inā kipa maila kahi kamaʻāina a i ʻole kahi malihini, mālama ʻia nō ʻo ia ma ke ʻano he makamaka, he ʻohana. I māhuʻi kākou iā lākou ala, a laila, e hānai ʻia maila kākou a māʻona, a e lilo nā kua nāwaliwali i waʻawaʻa. E aloha i ka wā ma mua, penei kākou e holomua ai. I kuʻu ʻohana, ʻōlelo ʻia ua hiki ke hoʻoponopono maoli ʻia ka wā i hala loa akula aia wale nō a moʻolelo ʻia ka moʻolelo o ka wā kahiko a mahalo ʻia ka poʻe kūpuna i loko nō o nā pōpilikia. ʻO ka hoʻohanohano ʻana akula iā lākou, he mea hoʻi ia e kōkua ai iā lākou i ko lākou wā e noho ana. E aloha hoʻi kākou kekahi i kekahi i ʻole hoʻi e kaumaha ai i nā mea ʻinoʻino e ʻauamo ʻia ana aʻela. E ʻimi kākou i poʻe ʻohana a i makamaka paha nona ka hilinaʻi, a loaʻa, ʻo ka pānaʻi ʻana akula nō ia o kākou i nā luʻuluʻu kaumaha a me ke aloha. ʻO ka mea nui naʻe ma ʻaneʻi, ʻo ka hilinaʻi aku hilinaʻi mai o nā mea a pau. E like me ka mea i kākau ʻia ma luna aʻe, he hana pilikino nō ka hoʻokuʻu ʻana i nā ʻupena ʻehaʻeha e kāohi ana iā kākou iho. A ʻo ke kanaka nāna e hoʻohalahala wale ana iā haʻi no kāna hana, he lapuwale ia, a e kōkua ana ia i ke ō ʻana akula o ka pōpilikia. ʻO ka mea aloha, ka mea lokomaikaʻi, ka mea haʻahaʻa hoʻi, aia nō ke ola iā ia. E ka mea heluhelu, ua hōʻike ʻia aʻela he wahi maʻawe wale nō o kēia maʻi kūloko nāna e hoʻohihia maila iā kākou. ʻAʻole naʻe i pau iki ka ʻike i ka mea kākau, aia wale nō kēlā i ka poʻe i ʻoi loa aku ko lākou naʻauao, ko lākou ʻike, a me ko lākou makahiki. Akā naʻe, i kēia au e loiloi mau ʻia ana ka waiwai o nā ʻōlelo a me nā moʻomeheu o nā lāhui ʻōiwi o kēia honua, he kūpono a he mana ka loaʻa ʻana iā kākou he mau laʻana e kākoʻo aku ana i ke koʻikoʻi loa o kēia mau mea ʻelua. Eia kekahi, he hana paʻakikī loa ka pakele ʻana i ia ʻupena nāna kākou e hihi ʻino ana. ʻAʻohe neʻe, ʻaʻohe hoʻi ʻoniʻoni nāna e pahemo iki aku i ka hihia o kākou, aia wale nō a alu like maila kākou i ka hana hoʻōla lāhui, aia wale nō a aloha ʻia nā loina kuʻuna, ka ʻohana, a me ka lāhui. © Kuehuikapono Seto Myers 2022 ko mua ko hope

Kamalei Krug < hoʻi hope No ke Alu Like ʻAna Kamalei Krug 10 Pepeluali 2021 He moʻolelo nūpepa kēia e hoʻomaopopo ana iā kākou i ka waiwai o ia mea ʻo ke alu like ʻana. Ua kākau ʻia kekahi moʻolelo ma ka puke ʻo Braiding Sweetgrass e kekahi wahine ʻIlikini Potawatomi, e Robin Kimmerer. Piha kēia puke i nā ʻano moʻolelo like ʻole o ka poʻe Potawatomi i pili i ka ʻāina, a me ka mahalo ʻana i nā mea ola a puni kākou. ʻO kekahi mea hoihoi o kēia puke, he mau haʻawina koʻikoʻi ko kēia mau moʻolelo e aʻo a e hoʻopilipili aku ai kākou kānaka. ʻOkoʻa ka Hawaiʻi, a ʻokoʻa ka poʻe Potawatomi, eia naʻe he mau wai like nō ko nā lāhui ʻelua. ʻO kekahi wai like ka mālama ʻana i ka ʻāina. Ua mālama nā ʻIlikini o ʻAmelika i ka ʻāina e like me ka Hawaiʻi. Ma muli o ke kūlana akua o ka ʻāina i hoʻopili ai lākou i ke ʻano o ka ulu ʻana o nā lāʻau a me nā holoholona. Ma kēia ʻatikala nūpepa nei, e haʻi hou aku ana wau i ka moʻolelo Potawatomi no nā kumulāʻau Pikana (Pecan). He mau kumulāʻau koʻikoʻi loa nā Pikana i ka poʻe ʻIlikini ʻoiai hiki ke mālama ʻia ʻo ia a hiki i ka wā hoʻoilo, ka wā wī hoʻi. ʻOkoʻa naʻe nā hua Pikana a ʻokoʻa nā ʻŌhelo Papa a me ia ʻano hua. Hiki ke ʻai ʻia nā ʻŌhelo Papa i ia manawa ʻānō, ma hope pono o ka ʻohiʻohi ʻana aku. ʻO nā hua Pikana naʻe, he hua ia e ʻai ai ma hope loa o kona ʻohiʻohi ʻia ʻana. Paila ʻia nā Pikana, a hana ʻia he Pikana paka e ʻai ai ma ka wā hoʻoilo. ʻO ka mea ʻāpiki o kēia mau kumulāʻau, ʻaʻole lākou hua mai i kēlā a me kēia makahiki, a ʻaʻohe wā kū mau e hua mai ai lākou. Eia naʻe, ke hua mai lākou, ua ʻeu nā hua Pikana. Hua mai nā kumulāʻau a pau o ka ulu Pikana i ka wā like. I ka wā e hua ai lākou a pau, ʻai ʻia e nā Kiulela a māʻona maila, a hoʻomaka ka ulu ʻana o ka heluna o nā Kiulela. I ka nui ʻana mai o nā Kiulela, māʻona mai nā ʻIo i ka ʻai Kiulela. Pēlā pū me nā ʻAlopeka. Ma ka nui ʻana o ka heluna ʻIo, māʻona mai nā ʻAlopeka i ka ʻai ʻIo. Ke hua pū mai nā kumulāʻau Pikana, lawa nā hua e hauʻoli ai nā holoholona a pau a puni nā ulu Pikana. Ma muli o ka nui loa o nā hua i hāʻule ma ka wā like, lawa pū ka heluna hua i koe e ulu ai lākou i mau kumulāʻau Pikana hou aku. E like me nā mea ola ʻē aʻe o ka honua nei, he mau kumulāʻau Pikana e hoʻopili ʻole ana i ka hapa nui o nā kumu Pikana. ʻAʻole lākou hua pū i ka wā like e hua ai nā kumulāʻau Pikana ʻē aʻe. Hua koke mai kekahi, a hua lohi mai kekahi. Ma muli o ko kēia mau kumulāʻau Pikana hua ʻole ʻana ma ka wā e hua pū ai ka hapa nui o nā kumulāʻau ʻē aʻe, ʻai pau ʻia nā hua. ʻAi ʻia nā hua a pau e nā Kiulela, a ʻaʻohe hua koe e ulu ai nā kumulāʻau Pikana hou aku ma ia wahi. ʻO ke alulike ʻana ka mea e ola ai nā ulu Pikana. Ke hua pū nā kumulāʻau, ola nā holoholona a pau a puni lākou, a lawa nā hua i koe e ulu ai nā kumulāʻau hou aku. I ka hua kaʻawale ʻana o nā kumulāʻau, māʻona mai kekahi mau Kiulela, a ʻaʻohe hua koe e ulu ai nā kumulāʻau hou aku. ʻO ka waiwai o ke alu like ʻana ka haʻawina koʻikoʻi loa o kēia moʻolelo. I ka hua pū ʻana o nā kumulāʻau a pau i ka wā like ka mea e māʻona ai nā holoholona a pau a puni lākou. Like ka pōmaikaʻi no kākou poʻe Kānaka. E hua pū kākou i ka wā like. ʻO nā hana a pau a kākou e hana ai i mea e ola ai ka ʻike a me ke kuanaʻike o ko kākou lāhui ka hua. Inā hana kākou a pau pū no ke kumu like, e loli ana ka nohona a maikaʻi aʻe. Keu hoʻi i kēia au a kākou e noho ai ma lalo o ka lima ikaika o ʻAmelika, paʻakikī ke ola ʻana o nā loina kahiko inā ʻaʻole kākou a pau e alu pū. ʻO ka nui kānaka ka mea e ola ai ka ʻōlelo a me ka ʻike. ʻAʻole kākou e kū hoʻokahi a hana wale nō e like me ko kākou makemake me ka nānā ʻole ʻana aku i ka mea e pono ai ka lāhui. E kakali i ka hapa nui o ka lāhui, a i ka mākaukau ʻana o kākou a pau, a laila kākou e hua pū ai. Pēia pū ka poʻe e ulolohi ana i hope. E wiki mai ʻapa nei. E hōʻeleu aku, a e hui pū me ka lāhui. I ka wā i alulike ai nā kumulāʻau, ua nui ka loli o nā holoholona a puni lākou. Pēlā pū hoʻi kākou. I ko kākou ʻōlelo Hawaiʻi pū ʻana, a me ko kākou aloha pū ʻana i ka ʻāina, e loli ana ka nohona. © Kamalei Krug 2021 ko mua ko hope

Keleka Falces < hoʻi hope Pūʻā Kōlea Keleka Falces Eia mai kākou ma kahi o ʻekolu makahiki ma hope o ka pae mua ʻana mai o ka maʻi Kolona i ke one o Hawaiʻi nei. Ua ʻō ʻia ka hapanui o ka lehulehu i ka lāʻau koʻokoʻo, a e manaʻo ʻia paha, ua pau ka maʻi ahulau. Eia naʻe, i kēlā mahina aku nei i piʻi māhuahua aʻela ka nui o ka poʻe i loaʻa i ka maʻi Kolona. Wahi a nā kauka o kēia au nei, ʻo ka lāʻau koʻokoʻo, ʻaʻole ia he mea e hoʻēmi ai i ka nui o ka poʻe i loaʻa i ka maʻi. He mea ia e palekana ai kou ola ke loaʻa i ka maʻi. ʻO ka nīnau hoʻi, pehea lā e pau ai kēia maʻi? Ma muli o ka hoʻi ʻana mai o nā haumāna he nui i Mānoa, e hiki koke mai ana paha ka wā e laha hou mai ai ka maʻi. ‘O ka makahiki 1881 ka makahiki i hoʻomaka mai ai ko ka Mōʻī Kalākaua huakaʻi ʻana i nā aupuni like ʻole. I kona wā i haʻalele mai ai, ua lilo kona kuleana, ʻo ka noho aliʻi hoʻi, i kona kaikuahine iā Liliʻuokalani. Ma ia makahiki like, ua kuʻi mai ka lono no ka laha ʻana o ka maʻi Hepela ma Honolulu. ʻAʻohe i ʻemo, hoʻoholo ʻia maila e Liliʻuokalani ka wā hoʻomalu maʻi, i mea e lele ʻole aku ai ka maʻi mai laila a puni ka paeʻāina. Eia mai nā kānāwai āna i hoʻokumu mai ai: (1) Pāpā ʻia ka holo ʻana o nā moku ma waena o nā mokupuni. (2) Hoʻokaʻawale koke ʻia ka poʻe i loaʻa i ka maʻi. (3) Pāpā pū ʻia nō hoʻi ke kau ʻana i ka moku. (4) Hoʻokahua ʻia nā kiaʻi ma nā wahi like ʻole i mea e ʻike leʻa ʻia ai ka mālama ʻia ʻana o ia mau kānāwai. He keu ke akamai o ka Mōʻī Liliʻuokalani. I ia wā o ka lele ʻana o ka maʻi Hepela, ʻaʻohe wahi lāʻau koʻokoʻo. Eia naʻe, ma muli o kona alakaʻi pono ʻana i ke aupuni ma ia wā, ʻo ia ke kumu i pau koke ai ka wā hoʻomalu maʻi, he ʻelima mahina wale iho nō. Ua ʻike leʻa ʻia paha e Liliʻuokalani ke koʻikoʻi o ka mālama pono ʻana i ke ola kino. ʻAʻole paha kēia he mea e pūʻiwa mai ai ka manaʻo, no ka mea ʻaʻole o kana mai ka maʻa o ka poʻe Hawaiʻi i ka weliweli o nā maʻi like ʻole. ʻO ia hoʻi ke kumu i hala nui ai ka poʻe Hawaiʻi ma ia wā. ʻO kēia au nei naʻe, ʻaʻohe wahi mea e like ai. Ua kau nui hoʻi ka noʻonoʻo o nā alakaʻi o ka Mokuʻāina o Hawaiʻi i ke kālā. ʻO ia ke kumu e mau nei ka holo ʻana o ka maʻi Kolona i Hawaiʻi nei. I ka wā i laha ai ka maʻi Hepela i Honolulu, ua pāpā ʻia ke kau ʻana i ka moku me ka pāpā pū ʻia nō hoʻi o ka holo moku ʻana. ʻAʻohe wahi kanaka e huakaʻi ana ma waena o nā mokupuni ma ia wā. ʻO ia ke kānāwai i hoʻoholo ʻia e Liliʻuokalani. Eia naʻe, i ka makahiki 2020, ka makamua hoʻi o ka wā hoʻomalu maʻi, ua ʻae ʻia ka huakaʻi ʻana o nā malihini i Hawaiʻi, i loko nō o ka laha ʻana o ka maʻi Kolona. Ma ia wā hoʻi, ua piʻi aʻela ka nui o ka poʻe i loaʻa i ka maʻi he 100 a ʻoi i kēlā me kēia lā. Eia naʻe, wahi a ke Kiaʻāina ʻo David Ige, ʻaʻohe mea e hopohopo ai a ua hiki nō i nā malihini ke kipa mai i Hawaiʻi. ʻO kaʻu e kau leo nui ai i ke aupuni o nei wā, mai pūʻā i nā wahi kōlea ʻoiai i wī maila kāu mau keiki ponoʻī, nā ʻōiwi hoʻi o nā ʻāina mai ka lā puka i Haʻehaʻe a i kona welo ʻana i Lehua, nā kama hoʻi nona ka ʻāina i kanu ʻia ai nā iwi o ko lākou mau kūpuna, nā ʻiwa hoʻi nāna e kīkaha mau aku ana i ke alo o ka makani kūpikipikiʻō, nā ʻaʻaliʻi hoʻi e mau nei i ka ehuehu. Hiki maila kēia mau kōlea a haʻalele koke maila iā Hawaiʻi no ko lākou one hānau. ʻO mākou, nā Hawaiʻi, ʻaʻohe wahi e hoʻi aku ai. Pehea lā e momona ai ua mau kōlea nei a pōloli hoʻi nā ʻōiwi i ko mākou kulāiwi? ʻO ia ke ʻano o ka Mokuʻāina. He hōʻike kēia, e ka makamaka heluhelu, no ke ʻano o kāna hana i ka wā e hiki mai ai kahi maʻi hou. E kālele ʻia aku ana ko haʻi pono ma mua o nā kama o nei ʻāina. ʻAʻole ka maʻi Kolona ʻo ka maʻi hope loa e hōʻea mai i Hawaiʻi nei. E hiki mai ana nō ka wā e laha hou aku ai kahi maʻi ʻē. He leo hoʻomanaʻo kēia i nā wahi kumakaia e noho aliʻi nei ma kēia aupuni: ʻike maka ʻia e mākou kou mālama mau ʻana i ua mau wahi malihini nei me ke kāpae pū ʻia ʻana o nā Hawaiʻi ma ka ʻaoʻao, i mea hoʻi e loaʻa ai ka waiwai iā ʻoukou. Eia naʻe, ʻo nā ʻōiwi hoʻi ka mea e lupalupa ai ka ʻāina. Ke pau mākou, ʻaʻohe wahi mea e momona ai kāu mau kōlea. Na lākou hoʻi e hoʻopulapula hou mai i ka ʻāina? ‘Aʻole paha. © Keleka Falces 2023 #olakino #kanaka #keaopolitika 5 ʻOkakopa 2023 ko mua ko hope

Hoaloha Westcott < hoʻi hope He Hamepuka Waiūpaʻa nona ka ʻIʻo ʻOle: He Malihini i Kekahi ʻĀina Maʻa ʻOle Hoaloha Westcott 15 Nowemapa 2021 Welina e kuʻu mea heluhelu. He ʻāina nani nō ʻo Iāpana, akā, he ʻano pōhihi no neia malihini, ʻo ia hoʻi ka mea kākau. I kekahi kauwela, ua huakaʻi aku nō māua me koʻu hoa hana i Iāpana no ka hālāwai pū ʻana mai me ko māua hoa pāʻoihana. ʻO ia kaʻu manawa mua i kipa ai i Iāpana a nui nā mea hūʻeu i kupu wale. ʻO ke kahua hoʻolulu mokulele ʻo Narita (ma Tokyo) kahi a ka mokulele i kuʻu iho ai. I loa nō a pae ihola ka mokulele, ua huikau nō māua i nā hōʻailona a pau, no ka mea, paʻi wale ʻia nō i ka ʻōlelo Kepanī! Auē, ʻaʻole maopopo iki iā māua. Aia ka pono ʻo ko māua hele ʻana aku i Yokohama no kekahi hālāwai, akā, pehea māua e kaʻahele aku ai i laila? Pili ke kahua hoʻolulu kaʻaahi me ke kahua hoʻolulu mokulele, a ʻauana i ʻō i ʻaneʻi a loaʻa ke kahua hoʻolulu kaʻaahi iā māua. Ua kū a nānā pono aʻela i ka papa manawa kaʻaahi, a ua paʻi wale ʻia nō hoʻi i ka ʻōlelo Kepanī. Auē, i ke kaʻaahi hea e hele aku ai i Yokohama? ʻAʻole i liʻuliʻu, a kelepona māua i ko māua hoa pāʻoihana no kāna kōkua. He kamaʻāina ʻo ia no māua. Haʻi maila ʻo ia i ke kaʻaahi pololei e hele aku ana i Yokohama, a ʻo ke eʻe aʻela nō ia o māua i ia kaʻaahi. I hākālia nō a hōʻea ke kaʻaahi i Yokohama, a lele ihola. Ua hālāwai pū māua me ko māua kamaʻāina, a ua makemake ʻo ia e hōʻike i kona wahi ʻoihana ʻē aʻe iā māua. Aia ia wahi ʻoihana ma nā mauna ma waenakonu o Iāpana. No laila, i ia kakahiaka nui aʻe, ua eʻe ʻia aʻela nō ke kaʻaahi pōkā i mea e hele aku ai i ke kaona liʻiliʻi ʻo Gunma i ia mau mauna kahi e kipa ʻia ai ia wahi ʻoihana. He kūlanakauhale Kepanī kahiko ʻo Gunma, a i loa nō iā mākou a hiki ma laila, ua hoʻopaʻa ihola mākou i lumi ma kekahi hōkele Kepanī kuʻuna. Ma loko o ia hōkele kaila, aia nō nā mea Kepanī maoli like ʻole, ʻo ka moena tatami ʻoe, ka moena futon ʻoe, ka ʻauʻau kuʻuna ʻoe (kapa ʻia he onsen) , ka hale ʻaina kuʻuna ʻoe, a pēlā aku. He mau kamaʻāina ʻoluʻolu nō ko Gunma a nani maoli nō hoʻi nā mauna a puni ʻo Gunma. ʻOiai mākou e noho ana i ka hōkele, makemake ko māua kamaʻāina e kuhikuhi iā māua i kekahi mau loina Kepanī kuʻuna, e laʻa ka ʻauʻau kuʻuna. I ke ahiahi koke iho nō, hele mai ia kamaʻāina i ko māua lumi no ka wehewehe ʻana mai i nā mea e hoʻokoi ʻia no ka ʻauʻau kuʻuna. ʻAʻole ʻo ia ʻōlelo Hawaiʻi, akā, ʻōlelo pelekane, eia naʻe, i kekahi mau manawa, ʻaʻole maopopo leʻa kona manaʻo ʻiʻo. Wahi āna, na māua e kau mai i kekahi kāwele liʻiliʻi ma luna o ko māua poʻo i ka manawa o ka noho ʻana iho i ka ʻauʻau kuʻuna, eia kekahi, e hele kohana nō kā māua! Auē nō hoʻi ē! Ua ʻōlelo maila ʻo ia, e hele aku nō i ka lumi kuapo lole no ka hoʻohemo i ko māua lole. I loko nō o ko māua kūnānā ʻia ʻana, hele akula i ua lumi lā no ka hemo lole ʻana a me ke kau ʻana i ke kāwele liʻiliʻi ma luna o ke poʻo. E kali ana ko māua kamaʻāina i ka ʻauʻau kuʻuna a haʻalele akula māua i ua lumi lā no ka ʻauʻau, a ua ʻike maila nō ko māua kamaʻāina iā māua me nā kāwele liʻiliʻi ma luna o ke poʻo, ʻo ka hū wale aʻela nō ia o kona ʻakaʻaka! Ma hope o ko māua komo ʻana i ka ʻauʻau i wehewehe aʻe ai ko māua kamaʻāina, ma hope o ke komo ʻana i ka ʻauʻau e kau ai i ke kāwele liʻiliʻi ma luna o ke poʻo! Ma mua o ke komo ʻana, na ia kāwele liʻiliʻi e uhi i ka maʻi!!! Auē nō hoʻi ē! He mea hūʻeu a hilahila kēlā! Ma hope o ia ʻauʻau kuʻuna, komo mākou i kekahi kimono, a hele akula mākou i ka lumi ʻaina, a ua ʻai ihola i kekahi meaʻai Kepanī kuʻuna, eia naʻe, ʻaʻole au he mea ʻai ʻiʻo, ʻo ia hoʻi, he hamu lau wale nō. No laila, ua ʻai wale nō au i ka lauʻai tempura. A māʻona, hele akula i ka hale karaoke no ka hīmeni ʻana. Leʻaleʻa nō kā mākou hana ma Gunma! Ua noho mākou i Gunma no ʻekolu pō, a laila, eʻe hou aʻela ma luna o ke kaʻaahi pōkā a hoʻi mai i Yokohama. He kūlanakauhale nui ʻo Yokohama a nui ʻino nā ʻano mea ʻai. Ma muli o ka ʻai ʻana i ka mea ʻai ʻokoʻa ma Gunma, ʻo ia hoʻi ka mea ʻai Kepanī, ʻono koʻu hoa hana i kekahi mea ʻai i maʻa iā ia. ʻIʻini nō ʻo ia e ʻai i ka mea ʻai o McDonalds. Ma muli o koʻu ʻai ʻiʻo ʻole ʻana, kakaʻikahi nā mea ʻai aʻu e ʻai iho ai ma McDonalds, eia naʻe, makemake nui koʻu hoa hana i ia mea ʻai, no laila, hele pū. I hōʻea ka hana o māua ma ia hale ʻaina, ʻo ke noi akula nō ia o koʻu hoa hana i kāna mea ʻai. ʻO au, kū a nānā kaulona i ka papa kuhikuhi mea ʻai. Manaʻo ihola, “hmm...aia kekahi meaʻai aʻu e ʻai iho ai ma ʻaneʻi? ʻO ka ʻuala palai, hiki nō, akā, pōloli nō au a aia ka pono ʻo ka ʻai nui. Hmm...malia paha, he ʻiʻo pipi waiūpaʻa i wili ʻia nona ka ʻiʻo ʻole (ʻo ia hoʻi, he hamepuka waiūpaʻa nona ka ʻiʻo ʻole)? ʻAe, he kanauika waiūpaʻa kēlā...hemolele!” ʻO koʻu neʻe pololei akula nō ia i ke pākaukau noi, a noi akula i hoʻokahi ʻiʻo pipi waiūpaʻa i wili ʻia nona ka ʻiʻo ʻole! ʻO ka wahine ma hope o ia pākaukau noi, ua hōkai ʻia i kēia noi ʻē, a pane maila, “hoʻokahi ʻiʻo pipi waiūpaʻa i wili ʻia.” ʻAʻole maopopo iā ia kaʻu noi, no laila, ʻōlelo hou akula au iā ia, “hoʻokahi ʻiʻo pipi waiūpaʻa i wili ʻia nona ka ʻiʻo ʻole, ke ʻoluʻolu.” Nānā pono nō ʻo ia i koʻu maka, a pane hou me ka nāukiuki, “hoʻokahi ʻiʻo pipi waiūpaʻa i wili ʻia!” Manaʻo ihola, “hmm…ʻōlelo Kepanī wale nō ʻo ia, a ʻaʻole au ʻōlelo Kepanī. ʻO kona huli akula nō ia i kāna luna a hāwanawana i kona pepeiao, a nīnau maila ia luna iaʻu, “he ʻiʻo pipi waiūpaʻa i wili ʻia nona ka ʻiʻo ʻole?” Pane akula au, “ʻae, nona ka ʻiʻo ʻole.” ʻO ka huli akula nō ia o ka luna i nā limahana, a haʻi i ka ʻōlelo Kepanī, “he ʻiʻo pipi waiūpaʻa i wili ʻia nona ka ʻiʻo ʻole!” Palena ʻole nō ka ʻakaʻaka ʻana o ia mau limahana! ʻAkahi nō lākou a lohe i kēlā noi ʻē! ʻAʻole i liʻuliʻu a loaʻa kekahi ʻiʻo pipi waiūpaʻa i wili ʻia nona ka ʻiʻo ʻole, ʻo ia hoʻi, he kanauika waiūpaʻa. E kuʻu mea heluhelu, ʻo kēia ka palena o kaʻu wahi moʻolelo huakaʻi. Mahalo nui nō iā ʻoe no kāu hoihoi ʻeleu i nā hanana hūʻeu i kupu wale. Ma o ka haʻi ʻana i ia moʻolelo, lana aʻe ka manaʻo, ua ulu kou hoʻomaopopo ʻana i ia ʻāina malihini. Paʻakikī koʻu huakaʻi ʻana i Iāpana. I nā manawa he nui, ua huikau nō au i nā mea maʻa ʻole, ʻo ia hoʻi, “Wili i ke au wili o Kāwili.” ʻO ia kaʻu manawa mua i kipa ai i laila, a i loko nō o koʻu huikau a hilahila, he haliʻa hūʻeu nō ia moʻolelo noʻu. Paipai nō au iā ʻoe e kipa i ia ʻāina nani ʻo Iāpana. © Hoaloha Westcott 2021 ko mua ko hope

Nāpualani Panui < hoʻi hope Auē ka Nui Kaʻa Ē! Nāpualani Panui 17 ʻOkakopa 2024 Ua kupu aʻe kekahi pilikia ma ke kulanui. I kēlā me kēia makahiki, hōʻea mai nā haumāna hou i ke Kula Nui o Hawaiʻi ma Mānoa a nui ʻē nā haumāna ma mua o ka wā ma mua. Noho ma ʻaneʻi kekahi o ka poʻe kūloko, akā nui nā haumāna i neʻe mai ka ʻāina ʻē mai. Ma muli o ka nui wale o nā haumāna i hoʻāpono ʻia i loko o kēia kula, paʻakikī ka ʻimi ʻana a loaʻa kekahi wahi e hoʻokū ai i ko lākou mau kaʻa. He mau wahi e hoʻokū ai i ke kaʻa a he mau hale kaʻa ma ke kula, akā he palapala ʻae ka mea e pono ai o pilikia i ka uku kikiki. ʻO ka mea ʻoi loa, ʻo ia ka hoʻokū kaʻa ʻana ma ka hale kaʻa o ke Kāʻei Iwakālua (Zone 20). ʻElima wale nō kālā ka uku komo, a ʻelima mau papahele me ʻelua haneli kanawalu mau wahi pākahi. Akā, hoʻopiha ʻia ka hale kaʻa i nā kaʻa o nā haumāna a me nā kumu, no laila lilo kēia ʻimina i heihei i kēlā me kēia kakahiaka. Ma kahi o ʻumikūmāwalu kaukani mau haumāna e komo i loko o kēia kula, a hoʻomaka ka hapa nui o nā papa i ka manawa hoʻokahi. No laila inā ʻaʻole ʻoe i hōʻea koke ma mua o ka hola ʻeiwa, paʻakikī ka loaʻa ʻana o kekahi wahi kaʻawale. E kalaiwa ana ʻoe a puni ka hale kaʻa no ka manawa lōʻihi, a i ʻole e haʻi ʻia ʻoe ma mua o ke komo ʻana, “ʻAʻohe wahi kaʻawale, e aho nō ʻoe e huli aku a neʻe hope.” He pilikia kēia i hana ʻia iaʻu i koʻu hele ʻana mai no kaʻu papa i hoʻomaka i ka hapa lua hola ʻumi. Ua hōʻea mai au ʻumi minuke i koe ka hola ʻeiwa a paʻa ʻē ka hale kaʻa! No laila, ʻo koʻu kalaiwa nō ia a puni ke kula holoʻokoʻa. ʻAʻohe wahi kaʻawale ma ke alanui, a ʻaʻole hiki ke hoʻokū i kekahi wahi kūkulu kaʻa ma muli o ka loaʻa ʻole o ke palapala ʻae. Ma muli o kēia pilikia, ua hōʻea mai au i kaʻu papa he kanahā minukema hope mai o kona hoʻomaka ʻana. Auē nō hoʻi ē! No wai ka hewa? ʻO makou poʻe kūloko i noho ma ʻaneʻi no ke kula, noho paha mākou ma ko mākou mau hale. Ke noho nei kekahi o mākou i loko o nā hale noho haumāna, akā pipiʻi loa ia. ʻAʻole hiki iā mākou a pau ke uku i ka uku kaulele. No laila, ʻoi aʻe ka maʻalahi o ka noho ʻana ma ko mākou mau hale ponoʻī. Akā, ʻo mākou nā mea e ala koke a kalaiwa mamao me ka nui kaʻa ma ke alanui. ʻO ka hapa nui o nā haumāna mai ka ʻāina ʻē, ʻaʻole lākou kau iki i nā alanui i paʻa., ʻO ia nō nā mea e noho ma kahi kokoke i ke kula nui i loko o nā hale noho haumāna a i ʻole ke kūlanakauhale. ʻO mākou ke noho iho nei ma kēia ʻāina, a kākī ʻia mākou i nā uku like me nā haumāna malihini. No laila, he mea pono ka hoʻomakakoho ʻana i nā haumāna kūloko, ʻaʻole ka huli kua wale ʻana mai. Eia kekahi haʻina no kēia pilikia. E kūkulu i wahi ʻokoʻa no nā kānaka kūloko wale nō, na mākou ia wahi e hoʻokū ai i nā kaʻa. Pēlā e maʻalahi ai ka hoʻokū kaʻa ma hope o ke kalaiwa lōʻihi ʻana. Inā e hoʻokaʻawale ʻia ʻana mākou me nā malihini, e emi ana nā kaʻa i loko o ka hale kaʻa ma ke Kāʻei Iwakālua. He mea maikaʻi no nā haumāna a me nā kumu a pau e hele mai ana i ke kula i kēlā me kēia lā. Eia kekahi, e hoʻolako ʻia mākou i kekahi palapala ʻae no ka hoʻokū ʻana i nā wahi kaʻawale a pau ma kahi o ke kula. No ke aha mākou e kāohi a hana ʻino ʻia ai ma ko mākou ʻāina ponoʻī? © Nāpualani Panui 2024 ko mua ko hope

Kaʻula Kauikeaokea Krug < hoʻi hope Ola Waiʻanae i ka Makani Kaiāulu Kaʻula Kauikeaokea Krug 1 Nowemapa 2020 Aia lā koʻu aloha iā ʻoukou e nā hoa heluhelu ke kau ala ma ka hokua o ke Kaiāulu e iho ana mai uka o ʻĪlio a i waena o nā puʻu haele lua ʻo Māʻiliʻili a me Pāheʻeheʻe a hiki aku i ka lae ʻo Kāneʻīlio i ka malu niu ʻo Pōkaʻī. He ʻī aku kēia iā ʻoukou e luana pū mai i ka ʻolu o kahi moʻolelo no kēia ʻāina kūʻonoʻono nei ʻo Waiʻanae. I moʻolelo aha hoʻi ia? I moʻolelo hoʻokaʻakaʻa maka hoʻi ia e maopopo pono ai i ka lehulehu ākea nā inoa o nā pana ʻāina o Waiʻanae. Mai Nānākuli a hiki loa aku i Keawaʻula kahi o ka leina kapukapu o kākou e kīkoʻo aʻe ana ma ka ʻōhuku lae ʻo Kaʻena. He wahi moʻolelo kēia i haʻi ʻia mai iaʻu i koʻu wā kamaliʻi no koʻu one hānau ʻo Waiʻanae. ʻO kēia wahi moʻolelo ka moʻolelo no nā puʻu o Waiʻanae moku. Mai Pili-o-Kahe i Nānākuli ā hiki loa aku i Kua-o-ka-lā ma ka lae ʻo Kaʻena. I ke au kōliʻuliʻu, ka wā i loaʻa ʻole ai nā puʻu o Waiʻanae, e noho ana ma Nānākuli kekahi pilikua nui loa. ʻO Nānākuli ka inoa o ua wahi pilikua lā, i kapa ʻia kona inoa no kona nānā mau ʻana i lalo i kona mau kuli ma muli o ka nui o kona hilahila. He hilahila i ke aha? He hilahila i ka nui launa ʻole o kona kino. Ua hoʻohihi ʻia ʻo ia e kekahi paʻa wahine māhoe uʻi ʻo Pāheʻeheʻe a me kona māhoe ʻo Māʻiliʻili. He mau wāhine uʻi lāua i hihia i ke aloha me kekahi aliʻi nohea ʻo Hulu no Māʻili. ʻO Hulu, he aliʻi keu a ka maikaʻi i pilialoha me Māʻiliʻili. Eia naʻe, ʻaʻole ʻo Hulu i ʻike i ka ʻokoʻa o nā māhoe a pili hilihewa akula ʻo ia me Pāheʻeheʻe me ka manaʻo ʻo Māʻiliʻili nō ia. Ua hele a lili ʻo Nānākuli i ua wahi aliʻi nei no kona ʻike ʻana i ke aloha o nā māhoe i ia wahi ʻiwa hoʻohaehae nāulu. Aloha wale ua pilikua nei. ʻO Koʻiahi, he moʻo hoʻokalakupua nunui ʻo ia no ia ʻaoʻao ʻo Waiʻanae. Kaulana ʻo ia i ka ʻaʻala o ka maile lau liʻiliʻi e ulu ana ma kona ʻāina. ʻO Koʻiahi nō hoʻi kekahi i ke kuko iā Hulu, kēlā wahi ulua ʻumeʻume o kai hohonu. Eia naʻe, i ka lohe ʻana o Koʻiahi no ke kui lei ʻana o ua wahi Hulu nei me Māʻiliʻili lāua ʻo Pāheʻeheʻe, ulu koke aʻela ka inaina a me ka lili i loko ona. ʻAʻole i liʻuliʻu, hoʻololi akula ʻo Koʻiahi iā lākou pākahi a pau i mau pōhaku a kū kona mākaia. Ua lilo ko Hulu kino i wahi puʻu ma ka lae ʻo Māʻili i kapa ʻia ʻo Puʻu-o-Hulu. ʻO Māʻiliʻili a me Pāheʻeheʻe, ua lilo lāua ʻo lāua nō nā puʻu ʻelua ʻo Puʻu Māʻiliʻili a me Puʻu Pāheʻeheʻe ma Lualualei. A ʻo Nānākuli, ua lilo kona kino pilikua i pōhaku nunui a ʻo ke awāwa holoʻokoʻa ʻo Nānākuli nō ia. ʻO ko Nānākuli wāwae ʻākau ʻo Puʻu Heleakalā, ʻo kona kuli ʻākau ʻo Palikea, ʻo Maunakapu kona wahi kapu, ʻo Puʻu Manawahua kona kuli hema, a ʻo Pili-o-kahe kona wāwae hema. No ia mau hana hoʻomāinoino a Koʻiahi, hoʻopaʻi akula nā akua iā ia a hoʻololi ihola lākou i kona kino holoʻokoʻa i pōhaku. ʻO kona kino pōhaku nā puʻu mai ke ahupuaʻa ʻo Waiʻanae ā hiki aku i Keawaʻula. ʻO Puʻu Kawiwi kona huelo, ʻo Puʻu Keaʻau kona wāwae hema, ʻo Kāneana kona lima hema, a ʻo Kua-o-ka-lā kona poʻo. Pēlā i loaʻa ai nā kuahiwi o ka moku ʻo Waiʻanae. Ma uka iki o ke awāwa ʻo Makua kahi ʻili ʻāina i kapa pū ʻia ʻo Koʻiahi. Wahi a ka moʻolelo, ma ia ʻili ʻāina ʻo Koʻiahi e ulu ai ka maile lauliʻi ʻaʻala loa o Hawaiʻi nei, ʻaʻohe lua e like ai me ka ʻaʻala o ua mau maile lauliʻi lā. I mea kēia moʻolelo e ʻike ai ka lehulehu i nā inoa o nā puʻu o Waiʻanae a me nā moʻolelo o ia mau inoa a me ka loaʻa ʻana o ia mau puʻu me ona mau kualono. ʻO kekahi haʻawina hoʻi, e makaʻala ʻia ka lili o lilo auaneʻi ke kino i wahi pōhaku. ʻAʻole naʻe kāua e hihi. ʻO ka waiwai nui o kaʻu ʻōlelo, he hoʻomaopopo. He hoʻomaopopo i nā inoa o nā puʻu a me nā kualono a pau o ko Waiʻanae moku no ka mea ʻo ia nā puʻu e hoʻomalu nei i ko Waiʻanae poʻe. Aia i Waiʻanae kekahi mahele nui o ka poʻe Hawaiʻi. I kēia mau lā, ua mō ka piko e pili ai nā kupa me ko lākou ʻāina ma muli o ka poina ʻana o nā inoa ʻāina a me nā moʻolelo. E hilo hou ʻia kēia pilina aloha ʻāina o kākou i ka lino hilo pāwalu i ʻole e moku hou ai. Ma laila ka ʻai a me ka ʻīnaʻi o ka Hawaiʻi ʻana – i ka mālama ʻana i ka ʻāina e mālama nei iā kākou. ʻAʻohe mālama, pau i ka ʻiole. © Kaʻulakauikeaokea Krug 2020 na Kaʻula Krug ko mua ko hope

Kēhaulani Greene < hoʻi hope Ka Waiwai o nā Moʻolelo Kaʻao Kēhaulani Greene 1 Nowemapa 2020 He aha ka waiwai o nā moʻolelo kaʻao? I ka lā 10 o Iulai, MH 1875, ua hoʻopuka ʻia e Ka Nupepa Kuokoa ka moʻolelo ʻo “He Aha ka Waiwai o na Kaʻao Kahiko?” Ma ua moʻolelo nūpepa nei, helu ʻia e A. Panui he mau mea waiwai āna i ʻike ai i nā moʻolelo kaʻao. Wahi a Panui, “O ke kaao, he kumuwaiwai no ia no ka poe ike i ke kaao. O na kaao kahiko, he mau nuhou ano nui ia i ka hanauna hou.” Ua ʻike ʻia kekahi mau kuleana o ke kaʻao ma kāna ʻōlelo, ʻo ia hoʻi ka leʻaleʻa a me ka nanea ʻana i ka heluhelu i ia mau kaʻao. Eia kekahi, ua ʻōlelo ʻia he mau nūhou nā kaʻao i ka hanauna hou. Koʻikoʻi ka manaʻo o ke aʻo ʻana mai o ka hanauna hou i nā ʻike Hawaiʻi a me nā hanana o ka wā kahiko ma nā kaʻao. Mahalo ʻia kāna wehewehe ʻana i nā waiwai i paʻa iā ia. E ka makamaka heluhelu, ma kēia moʻolelo, e helu ʻia ana nā mea waiwai aʻu i ʻike ai ma nā moʻolelo kaʻao. No ka mea, ʻoiai ua ʻaelike au me ko Panui manaʻo, aia paha he mau waiwai hou aku i wehewehe ʻole ʻia e ia nei ma kāna moʻolelo. Eia hoʻi kekahi mau waiwai hou aku aʻu i ʻike ai ma nā moʻolelo kaʻao aʻu i heluhelu ai. ʻO ka mea mua, ʻo ia nō ka hoʻopili ʻana i kēia au a kākou e noho nei a me ka wā kahiko. Eia he laʻana, ma ka moʻolelo ʻo Hiʻiakaikapoliopele i kākau ʻia e Joseph Poepoe, na ka makuahine o Pele, na Kahinaliʻi, i alakaʻi i ko Pele waʻa i kona holo ʻana ma ka moana. Hoʻouna akula ʻo Kahinaliʻi i ke ʻino a me ke kai “hoee nui a ka launa ole.” Ua kākau ʻia ma ka moʻolelo, ʻo kēia kai luku “ke kai a Kahinalii i alahula ai i Hawaiʻi nei.” ʻO ka manaʻo nui o kēia māhele, ʻo ia nō ka lilo ʻana o ia luku o ka wā kahiko i alahula iā Hawaiʻi i kēia wā. He mea nui kēia e hōʻike ana i ka pilina o nā hanana ma ka wā kahiko ma loko o nā kaʻao a me kēia wā a kākou e noho nei. A ma ka moʻolelo kaʻao ʻo Keaomelemele i kākau ʻia e Mose Manu, ua nahā ʻo Konahuanui a ua hoʻokaʻawale ʻia ʻo Waolani i ko Keaomelemele leo hula, a ua lilo ʻo Nuʻuanu i awāwa. Hōʻike ʻia ka moʻolelo e pili ana i ke awāwa ʻo Nuʻuanu ma ka moʻolelo ʻo Keaomelemele i mea e hoʻomaopopo ʻia ai e nā makamaka heluhelu kahi ʻo Nuʻuanu ma kēia wā a me kona moʻolelo mai kēlā wā mai. He waiwai nō kēia mau ʻike pili i ka ʻāina ma ua mau moʻolelo ʻelua nei i mea e maopopo ai iā kākou, i ka lāhui Hawaiʻi, nā moʻolelo e pili ana i nā wahi kaulana o ko kākou mau ʻāina. ʻO kekahi mea waiwai hou aku, ʻo ia hoʻi ke aʻo ʻana aku i kekahi haʻawina. He mea nui ke aʻo ʻana mai o nā meʻe o nā moʻolelo kaʻao i ka ʻike ma ko lākou huakaʻi ʻana. ʻO Paliuli kekahi o ia mau meʻe e huakaʻi ana no kona naʻauʻauā, eia naʻe, loaʻa iā ia ka ʻike i kona huakaʻi ʻana a ua ikaika aʻe ka naʻau. Ma ka moʻolelo kaʻao ʻo Keaomelemele, haʻalele ke kāne a Paliuli, ʻo Kahānaiakeakua, iā ia. Haʻalele ke kāne a noho akula me Poliʻahu, ʻo ka naʻauʻauā ihola nō ia o Paliuli i ke aloha o kāna kāne. Huakaʻi akula ʻo Paliuli e ʻimi ai i kāna kāne i nā ʻāina like ʻole, eia naʻe, i kona huakaʻi ʻana ua aʻo mai ʻo ia i ka hula, ʻo ia ka mea hoʻokahi e ʻano nā ai kona naʻau. ʻO nā moʻolelo kaʻao Hawaiʻi, he waihona ʻike nō ia no ka lāhui Hawaiʻi. A ma o ka heluhelu ʻia ʻana o nā kaʻao, pēlā kākou e aʻo mai ai i nā hanana a me ka ʻike o ko kākou poʻe kūpuna. A ua ʻike ʻia ke kuleana o ka moʻolelo kaʻao, ʻo ia nō ka hoʻomau ʻana i ka ʻike Hawaiʻi. I ka heluhelu ʻana i nā moʻolelo e pili ana i ka ʻāina a me nā kaʻao a nā kūpuna, ke mālama nei kākou i kēlā ʻike o nā kūpuna i kēia wā e holo nei. A no kēia, ua hiki ke aʻo ʻia i nā hanauna hou ia mau ʻike o ka wā kahiko. © Kēhaulani Greene 2020 ko mua ko hope

Lokalia Roldan < hoʻi hope He Hawaiʻi ʻUala Kahiki Lokalia Roldan 1 ʻOkakopa 2022 Nīnau ʻia ke kanaka Hawaiʻi, “No hea mai ʻoe? I hea kou ʻāina hānau?” Pane aku nō me ka haʻaheo, “No Hawaiʻi mai au, ʻo ia koʻu kulāiwi.” No nā hanauna he nui i kaʻa hope mai, ua piʻi aʻela ka uku o ka noho ʻana a me ka hoʻolako ʻana i ka hale ma Hawaiʻi. Nui hoʻi nā puʻu i kū ma mua o ka poʻe Hawaiʻi e ālai ana i ka mālama ʻana iā lākou iho me ka ʻohana, no laila, ua haʻalele kekahi mau kānaka Hawaiʻi i ko kākou ʻāina hānau no ka pono hoʻi o ko lākou ʻohana ke loaʻa kekahi kūlana hana maikaʻi, a hale paha. Ua ʻike ʻia nō ka makemake o ka poʻe Hawaiʻi e noho ma ka ʻāina kaulana i ka piliwaiwai, ka ʻāina i kapa hewa ʻia ʻo ka Moku ʻEiwa, a ʻo ka ʻāina hoʻi i hānai ʻia ai au, ʻo Las Vegas, Newaka. Nui ka poʻe Hawaiʻi e noho ana ma ua ʻāina ʻē lā, a ʻo ia nō kekahi kumu o ka ʻoluʻolu o ka nohona ma laila. Eia nō naʻe, he lua ʻole ka ʻoluʻolu o ka nohona ma ka ʻāina i hānau ʻia ai kākou. Akā, no ka ʻuʻuku o ka uku, me ka pipiʻi o ka nohona i ʻaneʻi, pau ka hoi e hoʻi hou mai. Eia kā, pipiʻi hoʻi ka uku no ka nohona ma Las Vegas. Ua paʻi ʻia ma kekahi kahua pūnaewele nūhou ʻo KSNV News3, ʻo kekahi pahuhopu nui o ka hanauna i hānau ʻia ma waena o nā makahiki 1980-1990 ma Las Vegas, ʻo ia nō ke kūʻai ʻana i ko lākou hale ponoʻī. A no ia kumu, ʻaʻole nō lawa nā hale no kēlā me kēia ʻohana, ʻo ka piʻi aʻela nō ia o ka uku hoʻolimalima he 25% mai ka wā ma mua o ka maʻi ahulau. ʻAkahi nō a piʻi hou ke kumu kūʻai he $1,800 a ʻoi iki no kekahi hale nona nā lumi ʻelua. I ka makahiki 2019, he $1,461 wale nō ka uku hoʻolimalima. Eia hoʻi, ke neʻe nei ka poʻe mai Kaleponi mai i Las Vegas, ʻo ia nō kekahi kumu o ka piʻina o ka uku. A ʻo ka meaʻai, ua lohe ʻia hoʻi, he $22 no 60 mau hua moa ma ka hale kūʻai o ko Sam hui, a nele lākou i ka laiki ʻole! Pehea lā lākou e ola ai?! ʻO nā hale ma Hawaiʻi, ʻo ia mau nō ka pipiʻi. Uku ʻia ka $2,705 no kekahi keʻena nohonaʻuʻuku ma Honolulu. A ʻo kekahi hale nona nā lumi ʻelua ma Honolulu, he $4,940 pā mahina. Auē ka pipiʻi ē! Akā, i Kakaʻako me Pālama, ʻo kekahi mau hale nona ka lumi hoʻokahi, he $1,295 ka ʻawelike o ka uku hoʻolimalima. ʻO kēia mau mea i wehewehe ʻia ma luna aʻe nei, emi kekahi mau mea ma ka ʻāina haole, a emi hoʻi kekahi mau mea ma Hawaiʻi. ʻO ke poʻomanaʻo i kau ʻia ma luna aʻe nei, he ʻōlelo noʻeau no ka mahalo ʻole ʻana a me ka maopopo ʻole ʻana paha o ke kanaka ʻōiwi i ka ʻike Hawaiʻi. ʻOiai, he ālaina nō ke kālā no ka hoʻi hou ʻana i ka ʻāina hānau, paʻakikī ka hoʻonaʻauao ʻana i ka ʻike Hawaiʻi a me ka ʻōlelo Hawaiʻi paha o nā kānaka Hawaiʻi e noho ana i kahi ʻē. Pēia pū hoʻi me ka hoʻopili ʻana i kēia pae ʻāina o Hawaiʻi ma ke ʻano he kamaʻāina. Like ʻole ka Hawaiʻi i kēia au e neʻe nei a manaʻo ʻia, ʻaʻole nō lawa ko kākou ʻano Hawaiʻi. Akā inā hele ʻoe a kamaʻāina me nā kūpuna o ke au kahiko ma o ke mele a ka moʻolelo paha, e pā ana nō ka naʻau i ke aloha palena ʻole o lākou i ka lāhui Hawaiʻi me ko kākou ʻāina, a e ʻike ʻia ana nō ua lawa maikaʻi kou ʻano he Hawaiʻi. Noʻu iho, ua ʻike ʻia nō ka waiwai o kā kākou ʻōlelo Makuahine me ka moʻolelo o ke au i hala, no ka mea ʻo ia nō ka hōʻoiaʻiʻo i ko kākou pilina me kēia ʻāina, ʻo ka ʻāina hānau hoʻi o ko kākou mau/poʻe kūpuna. Ma o ka ʻōlelo, ua hiki iā kākou ke nānā a kālailai i ke kuanaʻike Hawaiʻi, me he mea lā he makaaniani ia e nānā aku ai i ke au i hala. I ka nānā ʻana i ka wā ma mua, he kōkua ia no ka wā ma hope. A inā ʻaʻole na kākou i ʻike iā kākou iho, na wai lā ia? No laila e kuʻu iwi ē, ka ʻohana hoʻi e noho ana ma kahi mamao, e nunenune paha ʻoukou i ka waiwai o ka nohona ma Hawaiʻi me ka waiwai a waiwai ʻole paha o ka nohona ma ka ʻāina ʻē. E hoʻomanaʻo paha i kēia ʻōlelo, he Hawaiʻi ʻuala kahiki, ʻaʻole kēia he hoʻāhewa i ka ʻike ʻole, he hoʻāhewa paha i ka nānā ʻole me ka mahalo ʻole. ʻAʻohe mea e hilahila ai i ka ʻike ʻole, no ka mea, he mau haumāna kākou āpau e aʻo hou ana i ka ʻike Hawaiʻi. ʻO ka nui o kākou, hoʻomaka ʻia ke aʻo ʻana i ka wā mākua. ʻO ka mea nui, i ola mau ai ko kākou ʻike me ka mauli Hawaiʻi i loko o kākou, he pono nō ka hoʻonaʻauao mau ʻana ma kou wahi e noho ana. He pono ia no kākou i kēia au, he pono ia no ka hanauna e hiki mai ana, a he pono ia no nā kūpuna i hala, ka poʻe hoʻi i hoʻokaumaha ʻia. © Lokalia Roldan 2022 ko mua ko hope