
E Kaukoe i ka Hoʻopili Kūpuna ʻAna
Leleapāoʻo Krug
17 ʻOkakopa 2024
Mai ō kikilo mai ka hoʻomaka ʻana mai o ka pule ʻia o nā pule, ke oli ʻia o nā oli, a me ka hīmeni ʻia o nā mele. Mai ka pō mai ke kumulipo, ke kumukahi, ke ao ʻana hoʻi o ka pō. He pō ia i noʻeau ʻē mai kinohi, i ao hou mai ai ka pō o neia au. Uhola ʻia maila nā haʻawina kuʻuna i loko o nā moʻolelo i mua hoʻi o ke alo, akā paʻakikī ke kūlike ʻana i ke kuanaʻike Hawaiʻi maoli ma muli o ka hoʻolalau ʻia mai e kekahi kuanaʻike. ʻAuana iho ka noʻonoʻo i ka nohona, ke kuanaʻike, a me ke au hoʻi o ka haole. He hewa nō ia ʻoiai ua hahao makaʻalā ʻia mai nā manaʻo haole e nā malihini, akā hiki hoʻi iā kākou ke hoʻoholo i ka hoʻolohe ʻana, ka hahai ʻana, a me ka hoʻopili ʻana i nā kūpuna.
Lako ihola kākou i ka ʻike e pono ai kēia holomua ʻana o kākou, e laʻa nā nūpepa, nā līpine mānaleo, a me nā oli. Ua paʻa mau nā moʻolelo i loko o nā poke ʻōlelo i pule ʻia, i hīmeni ʻia, a i palapala ʻia. Mai ka mole mai o nā moʻolelo e ʻike ai kākou i ke ʻano o ke kālailai ʻana o nā kūpuna, ke ʻano o ka noho ʻana o nā kūpuna, a me ke ʻano o ka hoʻoholo ʻana o nā kūpuna. Helu papa ʻia mai kō kākou hānau mua i loko o ke Kumulipo, ʻo ke koʻa o kai a ʻo ke koʻe o ka ʻāina. ʻO ke Kumulipo ke kumuhonua, ka moʻolelo i hoʻokahua mai i nā loina o ke kuanaʻike mua o nā kūpuna, o Hawaiʻi. ʻO Papa me Wākea ke kumuhonua, ka moʻolelo ʻāina i hoʻokahua i nā loina koʻikoʻi o ka mālama ʻana i ke kalo a me ka ʻāina o Hawaiʻi. ʻO nā ʻŌlelo Noʻeau ke kumuhonua, nā ʻōlelo i hoʻokahua mai i nā loina o ka nohona kuʻuna o Hawaiʻi. Akā pilikia hoʻi ka ʻāina a me ke kai i ka mālama ʻole ʻia, a he paipai ʻana kēia e hoʻopili kākou i nā kūpuna i polapola piha mai ai ka honua, ka nohona, a me ka lāhui Hawaiʻi.
Pule mau ʻia ke Kumulipo, oli mau ʻia ke Kumulipo, a hīmeni mau ʻia ke Kumulipo i kēia mau lā, akā he pule ʻoiaʻiʻo ana ia? He oli ʻoiaʻiʻo ana ia? He hīmeni ʻoiaʻiʻo ana ia? ʻAʻole paha… inā ʻo ke kuanaʻike haole ke alakaʻi mau mai i kā kākou mau hana i kēlā a me kēia lā, ʻaʻole loa. Komo nui mai ke kuanaʻike haole i loko o kā kākou ‘ōlelo Hawaiʻi, i loko o kā kākou hoʻomana Hawaiʻi, a i loko pū hoʻi o kā kākou mau hana i ka ‘āina. Komo mua mai ka “ʻākena” o ka hopuna ʻōlelo i loko o kā kākou ʻōlelo e like me ka ʻōlelo haole, komo mua mai ka inoa o ke akua “hoʻokahi” i loko o kā kākou pule e like me ka hoʻomana haole, a komo mua mai ko kākou pono kālā iho ma mua mai o ka hoʻōla ʻana i nā lāʻau o uka.
Kūlanalana ka pae o ka hoʻomana Hawaiʻi i ke komo nui mai o ka hoʻomana haole, ʻo ke kuanaʻike haole hoʻi. Ma ka nūpepa ʻo Ka Elele Hawaii V9 Helu 16, i puka i ka lā 15 o ʻOkakopa, 1854 i helu papa mai ai kekahi kahuna pule ʻo Waimalu i mua o ka lāhui i nā inoa kini a lehu o nā akua a laila ʻo ia i kūʻē ai pēia, “He mau akua ʻino kēlā; a ʻo Iehova, ua hemolele.” He hoʻopaʻa moʻolelo ʻana kēia no ke kūlana mua o ka hoʻomana o Hawaiʻi. Ua helu papa ʻia ko lākou mau inoa me ka manaʻo e kūʻē, akā inā ua hiki ke helu papa ʻia, he mana kona, a he ola kona ma mua mai o kēia hoʻomana haole ʻana. ʻAʻole i hoʻomaka kēia kūlanalana ʻana ma ke au nei, akā ma ke au hoʻi i pāpā ʻia ai ka poʻe kānaka ʻaʻole e ʻōlelo, i pāpā ʻia ai ʻaʻole e hula, a i pāpā ʻia ai hoʻi, ʻaʻole e hana i nā mea āpau i pili i ka hoʻomana Hawaiʻi. ʻIke ʻia ka ʻoiaʻiʻo o ka hulihia i loko o ka nūpepa, ma ka nūpepa e ʻike ai kākou i ka ʻoiaʻiʻo o ia huli ʻana o ke kuanaʻike.
Kūlanalana ka pae o ke ola ‘ana o ka ‘āina i ke komo nui o ka hana haole, o ke kuanaʻike haole hoʻi. A kainō he ʻōlelo noʻeau e hoʻomanaʻo mau mai ana i kō kākou kuleana, “He aliʻi ka ʻāina, he kauwā ke kanaka.” Akā ua wāhi ʻia kēia kuanaʻike e ke au haole, ua makapō ka ʻikena o kānaka. ʻO ka ʻōlelo ka mea e ʻike ʻia ai ke kaona o nā manaʻo i waiho ʻia mai. Waiho ʻia maila nā moʻolelo me ka manaʻo e hoʻopaʻa ʻia nā inoa kupuna, nā inoa ʻāina, a me nā inoa akua. Noʻonoʻo wale ʻia nō ka pono o kānaka akā aia nō ke hala ihola nā manu Hawaiʻi, nā limu Hawaiʻi, nā mea kanu Hawaiʻi, a me nā mea āpau e Hawaiʻi ai ʻo Hawaiʻi. Ma laila ke ola, mea ʻole ka paʻa wale ʻana o ka ʻōlelo inā aia nō ka ʻāina e pau ana, no ka mea ʻo ke kahua ma mua a ma hope hoʻi kākou e kūkulu aku ai me ia paʻa ʻana.
Hiki nō ke paʻa ka pule, ke mele, a me ka ʻōlelo, akā pau ma laila? ʻAʻole. Aia ā ʻaʻapo piha kākou i ka moʻolelo ʻoiaʻiʻo, a me ke kumu hoʻi o ka hānau mua ʻia mai o ko kākou mau mua, e ʻike ai kākou i nā kuleana o ke kūlana o ka pōkiʻi ma ka honua nei. He hānau hope, ʻo ia hoʻi, e hoʻolohe i ke kuaʻana, e hahai i ke kuaʻana, a e mālama i ke kuaʻana. Na ka hānau mua nō e mālama mai iā kākou, e hānai mai iā kākou, e hoʻomalu mai iā kākou a pēia hoʻi ka “mālama” like ʻana o kākou iā ia? ʻAʻole loa. ʻAʻole i hana wale nā akua, ʻaʻole i noho aliʻi wale nā aliʻi, a ʻaʻole i palapala wale nā kūpuna i ke Kumulipo e hūnā ai i nā haʻawina, nā loina, a me nā ʻano ʻikepili o ko kākou nohona. Waiho ʻia maila ka ʻāina e nā akua e ola mau ai ʻo Hawaiʻi. Waiho ʻia maila ʻo Hawaiʻi e nā aliʻi e ola mau ai ka lāhui. A waiho ʻia maila kēia mau haʻawina ma ka moʻolelo kumuhonua i palapala ʻia e nā kūpuna e paʻa ai ka loina o ka pilina i ka ʻohana, ka loina o ka pilina i ka ʻāina, a me ka loina o ka pilina i nā akua. E mahalo ʻia kēia ola mau ʻana o kākou, ke ola hoʻi a nā akua i hāʻawi mai ai, he loina ia e mālama mau ai. Ua mōakāka mai kinohi, a mau hoʻi kēia mōakāka ʻana inā kākou e ʻimi aku i nā ala e loli ai ke kuanaʻike o ke au nei.
E nā ʻōlali hiwahiwa e kaʻikaʻi nei ma ke ala like o ka ʻimi naʻauao, eia nō kākou ke komo nei i ka papahana ʻōlelo Hawaiʻi me ka manaʻo e hoʻi, me ka manaʻo e hoʻopili, me ka manaʻo e hoʻihoʻi hou mai i ke ʻano ʻoiaʻiʻo o Hawaiʻi. ʻOiaʻiʻo maoli ke akamai piha, ka maʻalea piha, a me ka naʻauao piha o kūpuna mā. A ma ia hoʻopili ʻana e paʻa hou ai ke kahua o kākou. He keʻehina ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo, he keʻehi ʻana ia i ka hoʻopili kūpuna, he keʻehi ʻana ia i ka hoʻōla lāhui, a he keʻehi ʻana ia i ka pili hou ʻana i ka ʻāina. Na ia paʻa ʻana o ka ʻōlelo e kākoʻo mai iā kākou e paʻa pū ai ke kumu o ka waiho ʻia mai o nā moʻolelo e nā kūpuna no ka mea ʻo ke kuanaʻike kuʻuna kēlā o Hawaiʻi. Inā kākou hoʻolohe piha i nā ʻōlelo āpau i puka iho mai ka waha mai o nā kūpuna, a laila kākou e ʻike ai i ka naʻauao ʻoiaʻiʻo o ka Hawaiʻi. “I ka ʻōlelo no ke ola, i ka ʻōlelo no ka make.” He ʻōlelo noʻeau kēia e ʻike ai kākou i ka waiwai o ka ʻōlelo a nā kūpuna, ua ola kākou i nā ʻōlelo i ʻōlelo ʻia, akā ua make hoʻi kekahi māhele o kākou i nā ʻōlelo i ʻōlelo ʻia. Inā he ola ko ka ʻōlelo, ʻo ka ʻōlelo ke ala e ola hou ai kākou, e ola ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka poʻe Hawaiʻi, e ola ka ʻōlelo kuʻuna o nā kūpuna o make pau ka lāhui. Ma nā pule, ma nā moʻolelo, a ma nā ʻōlelo e ʻike ʻia ai ko kākou mau ʻano āpau o ka noʻeau, ko kākou mau ʻano āpau o ke aloha ʻāina, a me kō kākou mau ʻano āpau o ka lāhui Hawaiʻi. He ala ia e hoʻihoʻi ʻia ai ka nohona kūʻiʻo e Hawaiʻi hou ai ʻo Hawaiʻi.
© Leleapāoʻo Krug 2024