Hoʻoleia Kapaku < hoʻi hope Ke Ala Hou o Mānoa Hoʻoleia Kapaku 29 Kepakemapa 2025 ʻAuhea ʻoukou e kuʻu mau hoa i hānau a hānai ʻia ma ka mokupuni ʻo ʻIhikapalaumaewa? He mau keiki kākou i koi ʻia e haʻalele i ka ʻāina hānau, e naue mai, e neʻe mai, i mea e holomua ai ma ke kula nui o Mānoa. Ua kīkeʻekeʻe nō ke ala, akā he ʻaʻaliʻi kū makani mai au, ʻaʻohe makani nāna e kūlaʻi. No laila, e kuʻu makamaka, he alakaʻi paha kēia no kou huakaʻi e hiki mai ana, he huakaʻi nō hoʻi kēia no kākou e ʻimi ai i ka ʻike. ʻO ia ke ala e hanohano aku ai nā mākua a me nā kūpuna, a he ala nō hoʻi ia e kākau ai kākou i ko kākou moʻolelo ponoʻī. He wahi paipai kēia iā ʻoe e kuʻu hoa e kūpaʻa i kou ala, ʻoiai e kū ana nā pilikia he nui; eia naʻe, ma laila nō ka ulu ʻana o ka hoi. ʻAʻole i maʻalahi iki kēia huakaʻi. I koʻu hiki ʻana mai i Mānoa, me he mea lā ua lele nā manu liʻiliʻi i mua o kuʻu ala. ʻAkahi wau a ʻike i ka nui o nā manu e lele ana i ʻō i ʻaneʻi. Nui nā leo ʻē, akā liʻiliʻi ka ʻike o ua mau manu hulu keʻokeʻo ala. ʻAʻole i nui nā manu i like me aʻu, he kaumaha hoʻi kau! Ma nā papa ʻŌlelo Hawaiʻi nō i loaʻa ai ka palekana. Ma hope o kēia, ʻike au i nā manu i kūlike me aʻu. Ulu aʻela ko mākou aloha, a lilo lākou i ʻohana noʻu. Inu nō mākou i ka wai huʻihuʻi ma Mānoa Gardens, hele mākou i Wāwāmalu, a mālama mai lākou iaʻu. Mahalo nui wau i kuʻu ʻohana ma Oʻahu nei. He luhi ka ʻimi ʻana i mau hoa kūpono, akā i ka loaʻa ʻana, lilo nō ia i mea alakaʻi i ka lele ʻana o kēia pūnua ma kēia ala pono. He malihini nō hoʻi ka nohona o Honolulu i kuʻu mau maka. Ua kupu kuʻu hoi i Kula, Maui, kahi i mālie ai ka lehulehu, ākea ai nā alanui, a unahi ʻia ai ka heʻe. I koʻu lele ʻana mai i Honolulu, ua hui pū au me kekahi ala hou: ke ala loa! He aha lā kēia mea hou? He wahi e paʻa ai nā manu he nui. ʻAʻohe aloha o kēia mau manu hou; nui ka huhū, ka pupule, a me ka hehena. Akā naʻe, ua aʻo au e hoʻomanawanui ma kēia pūnana hou ma Oʻahu nei. Nui nā lālā manamana nui e kau ai ka manu ma kēia mokupuni: nā wahi e aʻo ai, nā hale kūʻai hou, nā huakaʻi, kahi e kau pū ai nā manu i like me aʻu. He māhele ua ʻike hou nei no kuʻu ala ponoʻī e holomua ai ma ke one o Kākuhihewa. Ma ka makamua o koʻu huakaʻi ma kēia mokupuni, ʻaʻole au i ʻae aku i ke kōkua, ʻaʻole nō i hopu i nā mea waiwai i hoʻolako ʻia mai. Ua manaʻo wau e aho e kū hoʻokahi, e paʻa i koʻu ikaika ponoʻī iho. Akā he ala hoʻoluhi kēlā, ua ʻike au he ikaika hou ke noi ʻana aku i kōkua. No laila nō au i huli ai i pūnana hou, a ua loaʻa nō ma Native Hawaiian Student Services (NHSS). Paipai nā “Kuaʻana” iaʻu e lele i kēia ala pipiʻi loa. ʻO ia hoʻi ka mea nāna i paipai i kuʻu naʻau, a nāna i hāʻawi mai i ka ikaika e kūpaʻa ai i ka makani nui o kēia huakaʻi. No laila e kuʻu hoa manu hulu like, e lele i laila, e ʻike, e hoʻohana, a e mahalo i nā mea kōkua i hāʻawi manuahi ʻia. E hoʻoulu i kou hoi a holomua i kou ala kūpono. ʻO kekahi pilikia nui aʻu i ʻike ai ma kēia huakaʻi, ʻo ia hoʻi ka haʻo ʻana o kahi manu heu i kona pūnana ma kona one hānau. I nā pō mālie, hoʻi pinepine kuʻu noʻonoʻo i ka hana a kuʻu ʻohana. Me he mea lā, ua nalowale kekahi māhele oʻu. Akā naʻe, ua aʻo wau he mahele nō ia no kuʻu ala, a ʻo ka hoʻomanawanui ka mea e paipai mai i ka holomua. Pono mau i ka manu ke kaʻapeha i kona mau hulu ʻekekeu me ka wiwoʻole. No laila e kūpaʻa ua manu nei i ka makani, i ʻike ai kona ʻohana i ka haʻaheo i kona lele ʻana ma kēia makani ʻinoʻino. I kēia wā, ua ʻike nō au i ka ʻoiaʻio o kuʻu lele ʻana. ʻAʻole maʻalahi ka noho mamao ʻana aku, ʻaʻole maʻalahi ka ʻike ʻana i nā pilikia i kēlā me kēia lā. Akā i kēlā me kēia lā, ulu nō kuʻu hoi. ʻO ka minoʻaka liʻiliʻi o kekahi hoa, ʻo ka leo paipai o ke kumu, a ʻo nā lā malie, ʻo ia nā mea e hoʻoikaika iaʻu. Ma laila nō au i ʻike ai, ʻaʻole wale nō kēia he huakaʻi no ka ʻike, e kuʻu hoa manu, he huakaʻi kēia no ke ola. He ʻaʻaliʻi kū makani nō hoʻi ʻoe e kuʻu hoa manu, ʻaʻole he hoʻokahi makani nāna e kūlaʻi. Mai poina e kuʻu hoa manu, iā ʻoe ma kou huakaʻi ma kēia ala: e kūpaʻa i kou ala, e ʻimi i ka ʻike, a e ulu kou hoi hou ma kēia mokupuni. E hoʻi hou aku ʻoe i kou one hānau me ka haʻaheo, ua piha nō hoʻi kāu ʻumeke i ka ʻike a me ke aloha. Ke lele mau nei nō kēia manu i ka makani ʻinoʻino, no laila e lele wiwoʻole nō hoʻi ʻoe i kou huakaʻi ponoʻī. E ʻonipaʻa kākou! © Hoʻoleia Kapaku 2025 ko mua ko hope

Ke Ao Politika Ola ka Inoa Kahākūkaʻalani Rios 29 Kepakemapa 2025 I kēia mau lā, ʻano kakaʻikahi ka loaʻa ʻana o ka inoa Hawaiʻi, ʻo ia ka inoa mua o kekahi kanaka. Nui nā Hawaiʻi nona ka inoa haole mua, a inā he inoa Hawaiʻi kona, ʻo kona inoa waena nō ia. No ke aha? I ka hōʻea ʻana o nā haole i Hawaiʻi nei, hōʻea pū mai kekahi mau loina ʻokoʻa. Ua hoʻāʻo lakou e holoi i nā inoa Hawaiʻi a pānaʻi i ka inoa Hawaiʻi i ka inoa haole. Wahi a nā malihini, e aho ka inoa haole i ka poʻe a pau. He aha ka hopena o ka lilo ʻana o nā inoa Hawaiʻi ʻo ia ka inoa waena o nā kānaka? Inā ʻaʻole e kāhea ʻia mai kēia inoa, ʻaʻohe manawa kūpono e ʻōlelo mai ai i ka inoa Hawaiʻi, no laila, hikiwale nō ka nalowale ʻana o ke kaona a me ka mana o ka inoa. Aia i hea ka moʻolelo o nā inoa? Aia i hea nā mea kupaianaha? E nalowale ana paha. e heluhelu ʻŌʻili Pulelo ke Ahi o Kamaile Māhie Beck 4 Kēkēmapa 2023 Mai ka wā mai i hōʻea mai ai nā malihini i Hawaiʻi nei, a hiki i kēia wā, ua mākaʻikaʻi ʻia he wahi pana i kapa ʻia ʻo Hāʻena, e nā malihini i ʻike ʻole i ke ʻano o ia wahi. E hōʻea mai ana lākou me ke kuko nui iā ia me he paredaiso lā, no ia mea e hoʻomāunauna ana lākou i ia wahi. Hāiki ia kahakai a me ke alanui kīkeʻekeʻe ʻo Kūhio, a pihakuʻi i nā malihini. I loko o ka lā hoʻokahi, he ʻelua kaukani malihini e kipa ana iā Hāʻena. No ka poʻe Hawaiʻi e noho ana ma laila, hana nui ka hōʻea ʻana aku i ko lākou home a me ka haʻalele ʻana mai. e heluhelu Wehe ʻia ke Kau ʻAha ʻŌlelo 2023 Māhealani Traub 15 Pepeluali 2023 ʻO ka lā 18 o Ianuali, ʻo ia nō ka lā i wehe ʻia ai ka ʻahaʻōlelo o ke aupuni ma ke kapikala. He lā nui kēia no nā poʻe o Hawaiʻi nei. Koʻikoʻi loa kēia au o ka makahiki, no ka nui o nā pila like ʻole e kākau ‘ia nei, ā inā ‘āpono ʻia ua mau pila nei, he mau kānāwai hou ia no ke aupuni. e heluhelu No ke Alu Like ʻAna Kamalei Krug 10 Pepeluali 2021 He moʻolelo nūpepa kēia e hoʻomaopopo ana iā kākou i ka waiwai o ia mea ʻo ke alu like ʻana. Ua kākau ʻia kekahi moʻolelo ma ka puke ʻo Braiding Sweetgrass e kekahi wahine ʻIlikini Potawatomi, e Robin Kimmerer. e heluhelu E Hoʻokaʻawale i ka ʻŌʻo mai ka Lima Aku Yuko Uchida 4 Kēkemapa 2023 He lono kupaianaha kā ka i kūkala ʻia maila iā mākou e pili ana no ka haʻalele haʻaheo ʻana o ka pelekikena o ke kulanui o Hawaiʻi i noho lōʻihi i kāna kūlana. I ka lā 19 o Kepakemapa, ua kūkala ʻia aku ka manaʻo o Pelekikena David Lassner i mua o ka lehulehu. E hoʻomaha loa ana ʻo ia i ka hopena o ka makahiki kula 2024. Ma loko o kāna leka kūkala, ʻī maila ʻo iala no kona "haʻaheo" i nā mea i kō ma lalo o kona noho pelekikena ʻana. Eia kekahi mea āna i haʻaheo ai, ʻo ka hele ʻana o ke kulanui a "culturally strong." No laila, he aha kāna mau hana no ka lāhui a me ka "moʻomeheu" Hawaiʻi? Hōhonu nō ke kawa. e heluhelu Me he ʻIwa lā i Kāʻili Waiwai Māhie Beck 5 ʻOkakopa 2023 Paipai mākou iā ʻoukou, e nā makamaka heluhelu, e noʻonoʻo i nā mea e hana ʻia nei ma Maui Komohana, a e nānā i nā hana a nā hui nui o laila. Ma loko o kēia pōpilikia kaumaha loa, ʻike mōakaaka ʻia, ʻaʻole hiki iā kākou ke hilinaʻi i ke aupuni, no ka mea, ʻaʻole lākou e mālama i ka pono o ka lehulehu, a i ka pono o Hawaiʻi. Hoʻolako mau ʻia nā hui nui i ka wai, no ke kumu hoʻokahi ʻo ke kālā a me nā pōmaikaʻi ʻē aʻe e loaʻa ana i ke aupuni. e heluhelu He Maʻi Kūloko Kuehuikapono Seto Myers 1 Nowemapa 2022 He kino liʻiliʻi loa ko COVID, pēlā nō hoʻi me ka maʻi ʻaʻai, me ka maʻi kuni, a me ke kunu kalea. ʻO ka maʻi naʻe nona kēia ʻatikala, kahi maʻi hoʻi e nahunahu ana i ka noʻonoʻo o kākou, ʻaʻohe ona kino, ʻaʻohe ona niho e kekē mai ana, ʻaʻohe hoʻi ona lāʻau maoli no kākou e pakele ai. He haʻohaʻo wale nō ia. e heluhelu No ka Malihini Kamalei Krug 1 Nowemapa 2020 Hoʻokahi nō lā o ka malihini E nā kupa o ka ʻāina, ka poʻe e noho ana i ka ʻolu o kou ʻāina kulāiwi. ʻO ka hoʻokipa, he loina Hawaiʻi koʻikoʻi loa ia i ili mai ka wā kahiko loa mai a hiki i kēia au. Kuhi pinepine ʻia ma nā moʻolelo Hawaiʻi no ke ʻano ʻoluʻolu o ka poʻe kamaʻāina i ka poʻe malihini. e heluhelu Ka Noho Kūʻokoʻa Lanakila ʻana o kou ʻĀina Hānau Ponoʻī Keleka Falces 4 Kēkēmapa 2023 I kau ʻia maila i luna ke poʻomanaʻo i ʻike ʻia ai ka pono a me ke ʻano koʻikoʻi o ia mea no ka mau loa aku o ke ola o kekahi lāhui. ʻO ka noho kūʻokoʻa lanakila ʻana o kou one hānau ponoʻī ka wai kahe e lupalupa mai ai ka ʻāina. Ke kāʻili ʻia a ke hōʻaui ʻia akula hoʻi ua wai lā mai kou ʻāina aku, e pau pū iho ana nō hoʻi nā mea e lako pono ai ka nohona. e heluhelu Pūʻā Kōlea Keleka Falces 5 ʻOkakopa 2023 Eia mai kākou ma kahi o ʻekolu makahiki ma hope o ka pae mua ʻana mai o ka maʻi Kolona i ke one o Hawaiʻi nei. Ua ʻō ʻia ka hapanui o ka lehulehu i ka lāʻau koʻokoʻo, a e manaʻo ʻia paha, ua pau ka maʻi ahulau. Eia naʻe, i kēlā mahina aku nei i piʻi māhuahua aʻela ka nui o ka poʻe i loaʻa i ka maʻi Kolona. e heluhelu E Hoʻihoʻi Hou ʻia ke Aupuni Hawaiʻi: Ka Hiolo o ʻAmelika Hui Pū ʻIa Hoaloha Westcott 30 Ianuali 2022 E like me ka puka ʻana a me ka napoʻo ʻana o ka lā, ma waena o ka mōʻaukala o ka honua poepoe, ala a hiolo nā aupuni ʻemepela nui. E like me ke aupuni ʻemepela ʻo Loma, e hiolo iho auaneʻi ke aupuni ʻemepela ʻo ʻAmelika Hui Pū ʻIa. E kuʻu mau makamaka Hawaiʻi mai ka moku o Keawe a hiki i ka mokupuni ʻo Niʻihau, e hoʻomākaukau kākou no ka lā e hoʻihoʻi ʻia ai ke aupuni Hawaiʻi! e heluhelu E ʻae ʻia ana ka hoʻohaumia ʻāina ʻo RIMPAC ma Hawaiʻi Nei? Kalehuakea Kelling 1 ʻOkakopa 2020 Mai ka wā hoʻokahuli aupuni a hiki mai i kēia au nei, noho hewa ka pūʻali koa ʻAmerika ma luna o ko kākou ʻāina aloha. Ma ka hoʻomaʻa ʻo RIMPAC i kono ai ka pūʻali koa i nā hoa kumakaia ʻāina ʻē aʻe e hoʻohaumia i ke kulāiwi o kākou. A he nui wale nā kumu e hōʻike ana i ka ʻino o ia hanana, no laila e kākoʻo anei ke kaiāulu i ia hanana kēlā me kēia makahiki he ʻelua? e heluhelu

Kahākūkaʻalani Rios < hoʻi hope Ola ka Inoa Kahākūkaʻalani Rios I kēia mau lā, ʻano kakaʻikahi ka loaʻa ʻana o ka inoa Hawaiʻi, ʻo ia ka inoa mua o kekahi kanaka. Nui nā Hawaiʻi nona ka inoa haole mua, a inā he inoa Hawaiʻi kona, ʻo kona inoa waena nō ia. No ke aha? I ka hōʻea ʻana o nā haole i Hawaiʻi nei, hōʻea pū mai kekahi mau loina ʻokoʻa. Ua hoʻāʻo lakou e holoi i nā inoa Hawaiʻi a pānaʻi i ka inoa Hawaiʻi i ka inoa haole. Wahi a nā malihini, e aho ka inoa haole i ka poʻe a pau. He aha ka hopena o ka lilo ʻana o nā inoa Hawaiʻi ʻo ia ka inoa waena o nā kānaka? Inā ʻaʻole e kāhea ʻia mai kēia inoa, ʻaʻohe manawa kūpono e ʻōlelo mai ai i ka inoa Hawaiʻi, no laila, hikiwale nō ka nalowale ʻana o ke kaona a me ka mana o ka inoa. Aia i hea ka moʻolelo o nā inoa? Aia i hea nā mea kupaianaha? E nalowale ana paha. Like ka hopena o nā wahi pana o ko Hawaiʻi pae ʻāina. I kēia mau lā, kāpae nā lehulehu i nā inoa ponoʻī o kekahi mau wahi ā pānaʻi ʻia ka inoa Hawaiʻi i kekahi inoa ʻē aʻe. E like me ka inoa ʻo Puʻuloa no kahi nona ka inoa ʻo Pearl Harbor i kēia mau lā, nui nā moʻolelo e pili ana no ua wahi pana nei i nalowale ma muli o ka pōʻaiapili o ka inoa haole. ʻAʻole hoʻomanaʻo ʻia nā moʻolelo o Kaʻahupāhau a i ʻole nā manō ma laila; hoʻomanaʻo ʻia ke kaua a ʻAmelika. ʻAʻole hoʻomanaʻo ʻia ka lēʻia o Puʻuloa a me ka lako o kēia wahi pana i ka wā ma mua. Nalowale nā mea kupaianaha, nalowale nā moʻolelo Hawaiʻi. E mau ka moʻolelo weliweli o nā haole. I loko o ka puke a Kumu Noenoe K. Silva ʻo Aloha Betrayed aia kēia puanaʻī hanohano a Ngugi wa Thiongʻo: “The biggest weapon wielded… by imperialism is the cultural bomb. The effect of a cultural bomb is to annihilate a peopleʻs belief in their names, in their languages, in their environment, in their heritage of struggle, in their unity, in their capacities and ultimately in themselves.” Inā poina iā kākou ke kumu o ko kākou mau inoa, e ʻike kākou i nā hopena minamina o ka pōkā pahū moʻomeheu. I ka poina ʻana iā kākou ke kumu o ka inoa Hawaiʻi, he hoʻokahi momoku kēlā o ka pōkā pahū moʻomeheu. No nā Hawaiʻi, ʻaʻole nā inoa he mau huaʻōlelo wale nō. Aia i ka mana a me ka moʻolelo mai nā kūpuna i loko o nā inoa. Ua kapa lākou i kekahi mau inoa no ke kumu koʻikoʻi, ʻaʻole no ka leʻaleʻa a me ka nani. Ua kapa inoa lākou pēlā i mea e hoʻomanaʻo ai i ko kākou mole. E ʻimi kākou i nā haʻawina mai nā kūpuna i loko o nā moʻolelo. E hoʻomanaʻo kākou i ke kumu hanohano o kēia mau wahi pana, a pēlā kākou e hoʻomalu pono ai i kēia mau wahi a hiʻipoi i ka ʻāina aloha. Inā poina iā kākou nā inoa, pehea e loaʻa ai iā kākou ke ala o ka hoʻokūpaʻa ʻana no ka pono o Hawaiʻi? No laila, he waiwai hoʻi kau nā inoa Hawaiʻi. Mai hoʻohūnā i nā inoa o nā Hawaiʻi ma ke ʻano he inoa waena. E kau ka inoa Hawaiʻi ma ke alo. Hiki iā kākou ke kūʻē i ka pahuhopu a nā ʻemepela ā kūkulu hou i nā momoku i nalowale. Mai kapa i nā inoa ē o ko kākou ʻāina, nā inoa “maʻalahi”, a i ʻole nā inoa haole hou. ʻAʻole hiki iā kākou ke hoʻomanaʻo pēlā. E haʻi mai i ka inoa ponoʻī o ia wahi pana. Ma o kēia hana, e mau ka ʻōlelo Hawaiʻi ā e mālama kākou i ke ēwe hānau o ka ʻāina. © Kahākūkaʻalani Rios 2025 29 Kepakemapa 2025 ko mua ko hope

Momi Bachiller < hoʻi hope ʻAʻohe Pakeneka o ke Koko Hawaiʻi, ʻo ka Moʻokūʻauhau Wale Nō Momi Bachiller 29 Kepakemapa 2025 “He aha kou pakeneka Hawaiʻi?” Ua nīnau ʻia kākou āpau i kēia nīnau, a ʻo ka hapanui o kākou, ua nīnau aku nō i ia nīnau. Akā, aia kekahi mahuʻi ʻino e hūnā ʻia iho i loko o kēlā nīnau: ʻo ia hoʻi ka manaʻo, he helu, he pakeneka ko nā ōewe Hawaiʻi ( Hawaiian genes) i loko o ka pūewe ( genome ) Hawaiʻi, a hiki nō ke hōʻike ʻia kēlā helu. Maopopo i ka hapanui o kākou ko kākou pakeneka ponoʻī, a maliʻa paha, ʻo ia nō ka mea e ʻike ai kākou iā kākou iho he Hawaiʻi, he lālā no ka lāhui Hawaiʻi. Akā he aha ia mea he “lāhui”? Wahi a kekahi poʻe, ʻo ia nō ka race . ʻAʻole loa pēlā ka manaʻoʻiʻo o kēia mea kākau, akā ʻo ia nō kekahi unuhina o lāhui wahi a Pukui a me Elbert. No ke aha lā? ʻIke ʻia kēia mea he race ma nā palapala like ʻole e laʻa nā palapala noi, nā palapala hānau, a me nā hōʻike lāhui hoʻi ( ancestry test ). Manaʻo pinepine ʻia he mea kūlohelohe ka race , a he kumu ʻiʻo kona i ke koko a me ka DNA o ke kanaka. Akā he mau kuhihewa kēia mau manaʻo ʻelua, no ka mea, ua huʻe ʻia ka pūewe kanaka holoʻokoʻa i ka makahiki 2003, a ua hōʻike ʻia ʻaʻole ʻokoʻa loa kākou a pau, a like loa ke 99.9% o ko kākou DNA. I loko o ka 0.1% i koe nā mea liʻiliʻi loa o nā ōewe e ʻokoʻa ai kākou, ʻo ia hoʻi nā ʻalele ( allele ) a me nā SNP ( single nucleotide polymorphisms ). I mea e wehewehe ai i ia mea he ʻalele a me he SNP, e aho kēia mea kākau e wehewehe i ia mea he ōewe. Kūkulu ʻia nā ōewe, nā gene , e ka DNA, a ʻo ka DNA ka A, G, T, a me C i hoʻomanaʻo ʻia paha mai ka papa kālaimeaola mai. He mau huna ka A, G, T, a me C no ka DNA, a he nucleotide ko lākou inoa haole. Ma muli o ke kino o ka DNA e ana ʻia ai nā A, G, T, a me C ma ke ʻano he paʻa—no ka mea e hoʻopili ka A i ke T, a pēlā ke G i ka C. No laila, kūkulu ʻia nā ōewe i nā huna kaulua DNA ( DNA base pairs ), a ʻekolu biliona mau huna kaulua DNA o ka pūewe kanaka, ka human genome . ʻOiai he māhele ʻuʻuku loa nā ōewe no ka pūewe—ma kahi o 1-2%—ʻo lākou nā kuhikuhi e kūkulu ai ke kino i nā mea kūpono ʻoi loa aku e ola ai, ʻo ia nō nā polokina ( protein ). He mau kuhikuhi hoʻi ke 98-99% i koe, akā ʻaʻole like ko lākou hua me ka polokina ma ka hana ʻana i ke kino. He ʻano ōewe ka ʻalele, akā ua loli kekahi māhele ona, no laila he ʻāhuli ( mutation ) ka ʻalele. ʻO ke kumu o ka ʻāhuli ʻana o nā ōewe, ʻo ia nō ka maʻa ʻana o nā kānaka i kahi o lākou e noho ana. No laila, ʻo nā ʻalele kai hōʻike i nā welo e like me ke ʻano o kou maka a i ʻole kou ʻili. A ʻo ka SNP, he māhele ʻo ia no nā ʻalele. Inā loli kekahi A i G ma ka pāʻālua ( code ) o kekahi ōewe, a inā ʻike ʻia hoʻi kēlā loli like i ka ōewe like o nā kānaka ʻē aʻe, he SNP kēlā G. He s ingle n ucleotide p olymorphism ʻo ia. Ma muli o ka maʻa ʻana o nā kānaka i kahi e noho ana lākou, ʻike ʻia nā SNP like i nā kānaka e noho ana i kahi like. I kekahi manawa pili kēlā mau kānaka kekahi i kekahi, akā ʻaʻole pēlā i nā manawa āpau. ʻO nā ʻalele ke kumu e ʻokoʻa ai ko kekahi mau hiʻohiʻona kino, ʻokoʻa ko kekahi. No laila, ma kēlā 0.1% o ka DNA e ʻokoʻa ai kākou āpau, ma laila wale nō e helu ʻia ai nā ʻalele a me nā SNP e nā hōʻike lāhui i mea e ana ai i ko haʻi race . Like kēia ʻano hana i ke ana ʻana i ke kai ma o ke ana ʻana me ke kīʻaha hoʻokahi, ʻaʻole hiki. He lalau kēia, a eia ka hōʻike. I mea e helu ʻia ai kou race , ua haku ʻo AncestryDNA a me 23andMe i ia mea he kumu hoʻohālike, he reference frame , no kēlā me kēia race . ʻO ia ka mea e ana ʻia ai kou DNA, a kuhi ʻia ʻoe he lālā no kekahi race . Penei ia haku ʻana i ke kumu hoʻohālike: ʻimi ʻia kekahi pūʻulu kanaka e ʻike i ko lākou moʻokūʻauhau, a inā ua pili lākou i ko lākou lāhui ponoʻī wale nō, a laila e ʻāpono ʻia ko lākou DNA ma ke ʻano he kumu hoʻohālike no kēlā race a me ka ʻāina e noho ana kēlā pūʻulu. No laila, ua haku ʻia ke kumu hoʻohālike o Beretania ma ka loaʻa ʻana o nā pūewe o nā kānaka no Beretania wale nō. Akā, ʻaʻole nānā kēia ʻano hana i ka luku lāhui ʻana ( genocide ), no ka mea, kūkulu ʻia nā kumu hoʻohālike i ka DNA o ka poʻe e ola ana i kēia wā. No laila, inā luku ʻia kekahi poʻe ʻōiwi a hoʻohūnā ʻia ko lākou noho ʻana, a inā e ō ana nā kānaka nāna ka luku ma kēlā ʻāina, ʻo lākou, ka poʻe i luku, ka mea i ana ʻia he ʻōiwi no kēlā ʻāina. Ma kēia ʻano, kūkulu ʻia nā kumu hoʻohālike me he mea lā ua nalowale ʻē ka poʻe ʻōiwi. Ma hope o ka ʻohi ʻana i nā kumu hoʻohālike no kēlā me kēia race e ana ʻia ai kou DNA, a inā like kekahi o kou ʻalele a me kou SNP me ke kumu hoʻohālike o kekahi race , ʻōlelo ʻia, no kēlā race ʻoe. ʻO ka nui o nā mea i like me kēlā race , ʻo ia kou pakeneka. Akā pehea lā kēia hana no nā poʻe ʻōiwi? No ka mea, no nā ʻāina like ʻole mai ko kākou mau kūpuna. No nā Hawaiʻi, ʻōʻā ka hapanui o kākou me ka Pākē, Pukikī, Kepanī, Pilipino, Haole, a pēlā aku. A ma ka noʻonoʻo ʻana o nā hōʻike lāhui, aia wale nō a piha ke kanaka i ka lāhui hoʻokahi, e haku kūpono ʻia kekahi kumu hoʻohālike. No laila, e wae kēia mau hui, ʻo AncestryDNA a me 23andMe, i nā ōewe “ʻōiwi” mai loko mai o ka DNA o nā poʻe ʻōiwi e hoʻouna ai i kēia mau hui, a ma hope o ka wae ʻana i ia mau ōewe “ʻōiwi”, e hoʻokuʻi ʻia nā ōewe i hoʻokahi pūewe i mea e haku ai he kumu hoʻohālike ʻōiwi. Like kēia me ka hana a Frankenstein! ʻAʻole kēia he kanaka maoli, he real person , a ma ka hōkeo ʻikepili wale nō e ola ai kēia pūewe, ʻaʻole ma ka honua, ʻaʻole ma ke kaiāulu. No laila, ke hoʻouna ke Kanaka Hawaiʻi i kona DNA i kēia mau hui, e ana ʻia kona DNA i kēia pūewe “ʻōiwi” maoli ʻole, a mai kēlā ana ʻana mai e hōʻike ʻia ai kona pakeneka koko Hawaiʻi. Hilinaʻi ʻoe i kēia helu? ʻO kēia ka mea āu e ʻike ai i kou Hawaiʻi? He lalau kēia ʻepekema mai ke poʻo a ka hiʻu. E hoʻomanaʻo e nā makamaka heluhelu, mai kaulaʻi wale i ka iwi o nā kūpuna, a mai hoʻouna i kou DNA i kēia mau hui. ʻAʻohe pakeneka o ke koko Hawaiʻi, ʻo ka moʻokūʻauhau wale nō. Inā he Hawaiʻi kou mau kūpuna, he Hawaiʻi ʻoe. ʻO kēia ka mea kūpono āu e ʻike ai i kou Hawaiʻi, e like me ka manaʻo o ko kākou mau kūpuna. I ka manawa o ka hoʻopili ʻana o nā Hawaiʻi i nā Pākē a me nā lāhui ʻē aʻe, ʻaʻole i manaʻo nā kūpuna, he ala kēia e hoʻonalo ai i nā Hawaiʻi. ʻAʻole, ua manaʻo lākou he ala kēia e hoʻoulu lāhui ai. © Momi Bachiller 2025 ko mua ko hope

Māhie Beck < hoʻi hope Me he ʻIwa lā i Kāʻili Waiwai Māhie Beck E nā hoa aloha o kēia ʻāina, e ala mai! Mai kēlā peʻa o Haʻehaʻe i Kumukahi, a ka mauna kilakila ʻo Haleakalā, a i ka makani Lawakua e pāhili ana i nā pali o Kauaʻi, e loaʻa iā kākou nā makana o nā pūpū Kahelelani, a hōʻea auaneʻi i kawelo ʻana o ka lā i Lehua. Eia mai ka nūpepa a ka poʻe Hawaiʻi, ʻo Ka Ulu Hoi . ʻO ka hoʻopōmaikaʻi ʻana i nā kānaka Hawaiʻi a me nā wahi Hawaiʻi ke kumu o kēia nūpepa nei. Paipai mākou iā ʻoukou, e nā makamaka heluhelu, e noʻonoʻo i nā mea e hana ʻia nei ma Maui Komohana, a e nānā i nā hana a nā hui nui o laila. Ma loko o kēia pōpilikia kaumaha loa, ʻike mōakaaka ʻia, ʻaʻole hiki iā kākou ke hilinaʻi i ke aupuni, no ka mea, ʻaʻole lākou e mālama i ka pono o ka lehulehu, a i ka pono o Hawaiʻi. Hoʻolako mau ʻia nā hui nui i ka wai, no ke kumu hoʻokahi ʻo ke kālā a me nā pōmaikaʻi ʻē aʻe e loaʻa ana i ke aupuni. E noʻonoʻo pono kākou no ka pilina o nā hui nui lāua ʻo nā luna aupuni. Me he mea lā ke ʻae ʻia nei kēia mau hui nui e hana i ka mea a lākou e makemake ai, a eia nō lākou ke kāʻili nei i ka waiwai me he ʻiwa lā. I loko o kēia wā pōpilikia kaumaha, ke lana nei ko kākou manaʻo ʻaʻole e hoʻohana ana ke aupuni a me nā hui nui i kēia ʻīnea i kumu e hoʻoneʻe ai i nā ʻohana Hawaiʻi mai ko lākou mau kulāiwi aku. He ʻīnea hanauna kēia ma Hawaiʻi nei, i pilikia ai ka ʻohana mai kekahi hanauna a kekahi hanauna. ʻOiai he paʻakikī ka hoʻomau ikaika ʻana i kēia manawa, e hoʻopaʻa kākou i ko kākou mau kulāiwi no nā hanauna e hiki mai ana. ʻO ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka wai o Lāhainā ka mea koʻikoʻi no nā ʻohana a no ka ʻāina. Akā naʻe, ʻaʻole ia he mea nui no ka pōmaikaʻi politika a me ke kālā. I loko o nā makahiki he haneli i hala, ua hōʻaui ʻia ka wai ma kahi o Maui Komohana, no ka hoʻolako ʻana akula i nā ʻoihana kōlea. I ka hoʻopau ʻia ʻana o nā mahi kō a me nā mahi halakahiki, ʻaʻole nō i liʻuliʻu, hoʻohana akula nā mamo a kēia mau hui hoʻoilina i ka wai no ka hoʻokō ʻana i nā hoihoi o nā kōlea. ʻO West Maui Land Company, K ā ʻanapali Land Management, a me Maui Land & Pineapple Inc. kekahi o nā hui hoʻoilina. Ua kāʻili ihola ua mau hui nei i ka wai o ko Maui poʻe no ke kūkulu ʻana i nā hale nui, nā hōkele nani, a me nā kahua pāʻani kolepa. Mālama ʻia ka wai o ka Pae ʻĀina ma lalo o ka Public Trust o ka mokuʻāina o Hawaiʻi no ka pono o nā mamo Hawaiʻi, akā he mea politika nō ka hāʻawi ʻana i ka wai i nā mamo Hawaiʻi. No kēia kumu, he wai ʻole ma Lāhainā. I mea e hoʻoponopono ai i kēia pilikia, ua hoʻāʻo ka Hawaiʻi State Water Commission a me nā ʻohana o Maui e hoʻokumu i Water Management Area Designation no Lāhainā. Ma o ua Water Management Area Designation nei, nānā hou ʻia ke kahe ʻana o ke kahawai, i hoʻihoʻi ʻia ka wai i hōʻaui hewa ʻia. Ua hoʻomākaukau ʻia kēia Designation ma Iune 2022, koe wale nō ke noi ʻana. ʻO ka lā ʻehiku o ʻAukake ka lā palena pau no ka hoʻouna ʻana i nā palapala noi no ka hoʻokumu ʻana i ka Water Management Area Designation. Ma muli o kēia mau lula wai, ʻaʻole na kēia mau hui hoʻoilina e kāohi i ka waiwai ʻo ka wai. Ma ka lā ʻewalu o ʻAukake, ua hōlapu akula ke ahi a ʻai ʻia ke kūlana kauhale ʻo Lāhainā. Ma hope naʻe o kēia mau pōʻino, ʻemo ʻole, ua hoʻāʻo ka West Maui Land Company e hōʻaui i nā kahawai i hiki ke hoʻopihapiha i kā lākou luawai. Wahi a lākou, he pono ia wai hou no ke kinai ʻana i ke ahi nui ma Lāhainā. He wahaheʻe nō naʻe kēia ʻōlelo! ʻAʻole hiki i ka helikopa ke lele i kēlā manawa, no laila mea ʻole ka nui o ka wai i ka luawai - ʻaʻohe mea nāna e halihali aku. Ua kākau ʻo Glen Tremble mai West Maui Land Co. i leka iā Kaleo Manuel, ka Hope Alakaʻi o ka Hawaiʻi State Water Commision, i noi aku ai i wai. Pane akula ke Komisina, aia ka pono ʻo ke noi ʻana i ka ʻohana mahi kalo ma ke kahawai. ʻAʻole i ʻae wale aku ka Hawaiʻi State Water Commission i ke kuleana ʻo ka wai. A ua hoʻokuʻu ʻia ʻo Kaleo Manuel ma muli o kēia. A hala ʻelua hola ma hope o ke noi mua i wai, ʻae akula ka ʻohana mahi kalo. ʻAe ka ʻohana mahiʻai i ka hoʻohana i ka wai, inā hoʻihoʻi hou ʻia ka wai ma hope o ke ahi. A hiki i kēia lā, ʻaʻole i hoʻihoʻi hou ʻia ka wai i ka ʻohana. Maloʻo ke kahawai a ʻaʻohe wai i ka loʻi o ka ʻohana. ʻO kēia hui hoʻoilina, ke hoʻohana nei ia i kēia pōpilikia ma ke ʻano he ʻōlelo hōʻaloʻalo, a he kumu e kāʻili aku i wai hou. I ka lā ʻeiwa o ʻAukake, ua hoʻolaha ke kiaʻāina i ka Emergency Proclamation, a kāpae ʻia kēia palapala kūkala i ka Hawaiʻi State Water Code. ʻO nā mea i hiki ʻole i nā hui hoʻoilina ke hoʻokō ma o ka Hawaiʻi State Water Code, ua hiki i ke Kiaʻāina Josh Green ke hoʻokō ma o ka Emergency Proclamation. Wahi a ua kiaʻāina nei, "Eia kekahi mea e hoʻomaopopo ai ka lehulehu, a he keu aku ka poʻe noho mamao, ʻo ia kēia. Kala loa aku ke ʻāʻumeʻume ʻana no ka pono ʻo ka wai ma Maui. E ʻimi kākou i ka ʻoiaʻiʻo. No ka mea, eia kekahi poʻe e kūʻē ana i ka hoʻokuʻu ʻana i ka wai no ke kinai ahi. Nāu nō ʻoe e noiʻi nowelo aku." Ke ʻōlelo nei ke kiaʻāina ʻoi aku ka waiwai o kēia luawai ma mua o ka hoʻoulu ʻana i ke kalo no ka hānai ʻohana? Ua hoʻomaoe ia i ka paio ʻana o ka poʻe Hawaiʻi i ka hoʻokuʻu ʻana i ka wai no ke kinai ahi. Akā, ʻo ka ʻoiaʻiʻo, ke lawe ʻia nei ka wai mai kahi e noho ai nā kamaʻāina ā i nā hōkele nani, nā hale nui, a me nā kahua pāʻani kolepa. He manawa kūpono kēia e kūkulu hou ai iā Lāhainā. E maliu i ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka ʻāina a me ka wai. ʻAʻole na ke kālā e alakaʻi i ke kūkulu hou ʻana iā Lāhainā. Inā e hoʻi hou mai ana ka wai a me nā ulu lāʻau, pēlā e pale ai ʻo Lāhainā i ka pōʻino i kēia hope aku. ʻO kēia ka manawa kūpono no ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka waiwai o Lāhainā. E kūʻē kākou no ka pono o ka wai a hiki i ke aloha ʻāina hope loa. © Māhie Beck 2023 #kuikalono #aina #alohaaina #keaopolitika 5 ʻOkakopa 2023 ko mua ko hope

Kalaninuiahi Wilson < hoʻi hope Papa Iwakālua Iwakālua: Ka Puka Kula ʻana ma ka Pūnaewele Kalaninuiahi Wilson 1 ʻOkakopa 2020 ʻAuhea ʻoukou e nā pua o ka pae ʻāina o Hawaiʻi, mai nā lehua ʻaʻala aʻo Lononuiākea a i nā pūpū hinuhinu aʻo Niʻihau. I kēlā me kēia makahiki, hui nā kānaka a puni ka honua e nānā maka ai i ka hanana kupaianaha i hana ʻia no nā makahiki he nui, ʻo ia hoʻi ka puka kula. He mea kūikawā nō hoʻi ka puka kula no nā ʻano mea like ʻole e hana ʻia ma mua o ka ʻaha puka: ʻo nā papahana ʻoe o ka papa alakaʻi, ʻo nā huakaʻi ʻoe, ʻo ka pule puka kula ʻoe, a pēlā wale aku. Akā, i kēia makahiki ua pūʻiwa nā haumāna o ka papa iwakālua iwakālua i ka lohe ʻana i ka loaʻa ʻole o ia mau mea a pau pēia pū me ka puka kula. He au kūikawā kēia no nā kama o Hawaiʻi. I kēia makahiki ua hiki ʻole i nā haumāna papa alakaʻi a puni ka honua ke kiʻi lima aku i kā lākou palapala puka kula. Me kēlā manaʻo au e hāpai nei i kēia moʻolelo nūpepa nei no nā mea i hana ʻia e ke kula ʻo Kamehameha ma Keaʻau no nā haumāna o ka papa iwakālua iwakālua i mea e pani hakahaka ai no nā hanana maʻamau o ka puka kula. I mea hoʻākāka iā ʻoe e ka mea heluhelu, ke kākau nei au no koʻu ʻike i ka puka kula o kēia makahiki no ka mea he haumāna au ma ka papa iwakālua iwakālua ma ke kula ʻo Kamehameha Keaʻau. Ua lohe wale ʻia nā nēnē no ka puka kula ʻole ʻana, ma ke ʻano maoli, i ka mahina ʻo Malaki i kēia makahiki. I kēlā manawa ua mau nō ka ʻākoakoa ʻana o nā haumāna a me ke aloha ʻana kekahi i kekahi me ka pūliki, ka honi, a pēlā wale aku. I ka lā hope loa o ke kula maoli ua hoʻākoakoa mai nā kumu i kaʻu papa e haʻi iā mākou no ke kāpae ʻana i nā ʻano hanana puka kula like ʻole: ʻo ka ʻaha hulahula ʻoe, ʻo ka huakaʻi ʻoe i Maunaʻala , ʻo ka Baccalaureate ʻoe, ʻo ka pule puka kula ʻoe, a pēlā wale aku. Akā ua hoʻomaopopo nā kumu iā mākou e hoʻāʻo ana lākou e pani hakahaka i ia mau mea me nā hanana e hiki ke hana ʻia ma ka pūnaewele. Eia nā pani: Prom: Ma ke kula ʻo Kamehameha hoʻihoʻi ʻia ke kālā i hāʻawi mua ʻia no nā kikiki, a laila ua hāʻawi ʻia nā makana i kūʻai ʻia me ia kālā, e laʻa nā kīʻaha aniani a me nā apo lima. Ua hiki i nā haumāna ke hana i ka Prom ma ko lākou mau hale iho nō a paʻi i kiʻi e kaʻanalike ai ma ka papa pūnaewele. Mahalo i nā haumāna o ka papa haumāna aupuni no ka hoʻomākaukau ʻana i ia mau mea no kēia ʻaha hulahula. Pule puka kula: I ia pule, ua kono ʻia kekahi mau mea kaulana e komo i kā mākou papa zoom. ʻO Roman kekahi, no ka hui hīmeni ʻo Kolohe Kai. Ua haʻiʻōlelo ʻo iala no ka paʻakikī o ka puka kula ʻana a ua hīmeni iā mākou a pau. Mahalo i nā kumu a me ka poʻokumu no ka hoʻākoakoa ʻana mai i nā ʻano kānaka like ʻole e walaʻau me mākou ma kēia wā paʻakikī. Baccalaureate: Ua hoʻouna mai ke kula i ka ʻohana o kēlā me kēia haumāna puka kula i ka ʻaina ahiahi no ka pō o ka Baccalaureate. Ua nānā mākou i ka polokalamu Baccalaureate ma ka pūnaewele a ʻai pū i ka meaʻai i loaʻa no ia hanana. Mahalo i ko mākou kahu no kona mālama ʻana i ka Baccalaureate ma ka pūnaewele a no ka mālama ʻana i meaʻai na mākou. Maikaʻi ia mau pani hakahaka, akā ʻo ka nīnau i ʻupu aʻe i ka noʻonoʻo o nā haumāna a pau ʻo ia kēia, “Pehea ka puka kula?” No nā haumāna o ke kula ʻo Kamehameha ma Keaʻau nei, ua nui aʻe nā nīnau i kupu mai i nā mahina he ʻekolu i noho ai kākou ma ka hale. Pehea mākou e hoʻihoʻi ai i nā pono hana o ke kula? Pehea e kiʻi ai i ka palapala puka kula? Hiki i ka ʻohana ke hele pū me mākou? E loaʻa ana he ʻaha maoli? Ua pūʻiwa mākou a pau i ka lohe ʻana i ka mahina ʻo Mei e puka kula ana mākou ma ke ʻano o ka paikau ma ke kaʻa. I nā pule ma mua pono o ka puka kula ua haʻi nā kumu iā mākou e kaʻapuni ana mākou i ke kula ma ke kaʻa e hoʻihoʻi ai i nā pono o ke kula a me ke kiʻi ʻana i nā ʻano mea like ʻole o ka puka kula, e laʻa hoʻi ka palapala puka kula, mai ke poʻokumu. I koʻu hōʻea ʻana i ke kula ma koʻu kaʻa me koʻu makuahine ma ka noho ma hope oʻu a me kaʻu ipo e kalaiwa ana, ua ʻike ʻia nā hōʻailona me nā QR code like ʻole ma mua o kēlā me kēia hale peʻa ma ʻō a ma ʻaneʻi i ke kula. ʻO ka hale peʻa mua kahi e hoʻihoʻi ʻia ai nā pono hana o ke kula: ʻo nā puke ʻoe, ʻo ke kamepiula ʻoe, ʻo nā lole hāʻuki ʻoe, a pēlā wale aku. A laila ua kaʻapuni hou mākou i nā hale peʻa ʻē aʻe me ka lolelole pū ʻana i ke QR code ma nā hōʻailona. A ma o ia QR code i hoʻokani ʻia ai ke mele o ka ʻaha puka kula, a me kēlā ua hoʻomaka au e uwē. Ua makana ʻia au i nā ʻano mea like ʻole e koʻu kahu, kaʻu kumu papa iwakālua iwakālua, kaʻu mau kumu hāʻuki, a laila ma ka hopena ua kiʻi au i kaʻu palapala puka kula mai kaʻu poʻokumu mai. Ma hope o kēlā ua hui mākou haumāna ma waho o ke kula e pūliki a aloha aku i nā hoa papa no ka puka kula ʻana, a laila ua kaʻapuni hou mākou ma ke ʻano he haumāna puka kula. Ua hoʻolele ʻia ka polokalamu ma ke kīwī i nānā ai nā haumāna i ko mākou puka kula ʻana a me ka hele wāwae ʻana e kiʻi i ka palapala puka kula. Hoʻomaopopo au i ka manawa i kāhea ʻia ai koʻu inoa e ke poʻokumu ua hoʻomaka māua ʻo koʻu mau mākua e uwē no ka hauʻoli i koʻu puka kula ʻana. ʻO kaʻu papa, ʻo ia ka papa iwakālua iwakālua, he ʻaʻaliʻi nō i kū i ka makani nui. A, ma hope o ke kō ʻana o nā mea a pau i haku hou ʻia, mai nā pani hakahaka ʻana o nā hanana a i ka puka kula ʻana ma ka pūnaewele, ʻaʻole au e makemake ana e kuapo i kekahi mea. Mai kēia hanana ua aʻo au i nā mea waiwai o ke ola: ʻo ke aloha ʻoe, ʻo ka hoʻomanawanui ʻoe, ʻo ka mālama ʻoe, ʻo ke kūpaʻa ʻoe, a pēlā wale aku. Me kēia mau mea waiwai e ulu ana nō mākou a hoʻopaʻa i nā haʻawina hou o ke kula nui. A makemake au e mahalo aku i koʻu ʻohana no ko lākou aloha ʻana iaʻu a no ka mālama ʻana i pāʻina liʻiliʻi no ka puka kula ʻana. E ʻole ke aloha o kuʻu ʻohana, holomua ai au a ola. A me kēlā manaʻo, he hea kēia i nā haumāna i puka kula i kēia makahiki kūikawā. He aha kāu mau hana ai i ia mau lā? A pehea ʻoe i ulu ai mai ia mau hanana ʻokoʻa o ka puka kula? Ke hana nei au i nā lā a pau a ke komo nei au i ke kula i Mānoa ma kaʻu kamepiula nei. No koʻu ulu ʻana, ua ʻike au i ka loli ʻana o ke ʻano huhū a pilikia o koʻu noʻonoʻo ma Malaki, a loaʻa ka hoʻomanawanui a aloha wale ma Mei, a mahalo au i kēia loli a me nā kaʻina hana i hiki ai au i kēia hopena. E hoʻomaopopo kākou i nā ʻāʻumeʻume o kēia au nele a no ka hiki ʻana iā kākou ke hoʻoikaika ma muli o ia hanana. He mahalo nō hoʻi kēia i kaʻu papa, ka papa ʻo Hīhīmanu a Kāne, no ko ʻoukou holomua ʻana ma nā wā paʻakikī a no ke aloha ʻana o kekahi i kekahi i mea e ulu ai ke aloha o ka poʻe Hawaiʻi. “Lele mua ka hīhīmanu me he manu lā”. E lele wale kākou a hoʻokō i nā ʻano mea like ʻole o ke ola, ke hāʻule kākou, e lanakila kākou, akā e lele wale kākou i luna e ulu hou aʻe ai nā pua o ka pae ʻāina o Hawaiʻi nei. © Kalaninuiahi Wilson 2020 na Kalaninuiahi Wilson ko mua ko hope

Hiʻilani Chang < hoʻi hope ʻO ka Nane ka Pono Hiʻilani Chang 1 Nowemapa 2022 ʻAʻole like ka hana i kēia mau lā me ka wā ma mua. Kaukoʻo ʻia ka ʻenehana hou no nā mea a pau, akā ʻaʻole i like ke kau noʻonoʻo ʻana ma ia hana me ka nane. Aia naʻe ma ka nane ka lāʻau noʻonoʻo, ʻaʻole ma ka ʻenehana hou. He ʻelua ʻano nane aʻu e manaʻo aku ai: ka nane ʻōlelo a me ka nane ʻāpana.ʻOi aku nō ka waiwai o ia mau hana ma mua o ka nānā kīwī, ka pāʻani kelepona, ka nanea ʻīpapa, a me ka hana lolouila i loko o ka wā kaʻawale. I ko ka ʻōpio manaʻo, ʻaʻole no lākou ka hana ʻana i ka nane, no ka ʻelemakule ia. No ua poʻe ʻōpio nei, aia nō ka ʻike waiwai a me ka leʻaleʻa pū i loko iho o ka ʻenehana uila hou. A ma muli o kēia manaʻo, aia ana nō ko kākou ʻike ma laila. E hoʻopaʻa ana nō ka ʻenehana i ko kākou ʻike, a me ka manaʻo nō hoʻi i mea e hiki ai iā kākou ke hoʻokuʻu aku i ka ʻike i oʻo a hoʻokomo i ka ʻike hou e kupu aʻe ana.ʻAʻole i ʻike ʻia ka waiwai a me ka maikaʻi i loko o kēia hana leʻaleʻa e aʻo ai hoʻi i ka haʻawina. He aha lā hoʻi kēia mau nane ʻelua? Ke manaʻo iho nei au i ka nane i pili i ka ʻōlelo i hana maoli ʻia e ka Hawaiʻi, a me ka nane ʻāpana i pili i ka hana maka a me ka hana lima e hoʻopiha aku ai i kahi kiʻi.ʻAʻole paha i like kēia mau nane ʻelua i ka noʻonoʻo pāpaʻu, akā naʻe like nō ma ke ʻano o ka ʻimi ʻana i ka hāʻina. A ma laila nō kona waiwai. Pehea ka manaʻo ʻana he waiwai ko nā nane no nā kānaka a pau? I ko ke keiki wā liʻiliʻi hāʻawi ʻia aku ka nane ʻāpana iā ia i mea e hoʻomaʻamaʻa i ka hana o nā lima a me ka lolo. A inā hana ʻia aku i ka wā ʻōpio, e hoʻokumu ʻia ke ala e hoʻomau aku ai a e hoʻolōʻihi i ke ola. Pēlā pū me ka nane Hawaiʻi. Aʻo ʻia aku ka haʻawina ma kekahi ʻano leʻaleʻa i mea e ulu aku ai ke ʻano o ka noʻonoʻo Hawaiʻi ʻana. Inā hana mau ʻia kēia ʻano o ka noʻonoʻo ʻana e maʻa ana ka lolo i nā ʻano ʻē aʻe i hiki ai ke noʻonoʻo a ʻimi i ka hāʻina.ʻAʻohe he hoʻokahi alahula no ka noʻonoʻo, no laila e hoʻomaʻamaʻa i ke keiki i ka nane e hoʻomākaukau ai i ko lākou ola noʻonoʻo. ʻO nā kanaka oʻo, kōkua ʻia hoʻi e ka nane ma o ke emi ʻana o ka loʻohia, a me ka hoʻoikaika ʻana i ka hoʻomanaʻo ʻana. He mea maoli ka maʻi poina. No laila, e ka mea heluhelu, i hana ʻoe i ka nane, e emi iho ana paha ka loaʻa ʻana i ia maʻi. ʻAno like ka waiwai o ka nane no ka ʻelemakule a me ka ʻōpio, akā no ka ʻelemakule e hele ana ā paʻa ʻole ka noʻonoʻo, a me ka maka, na ka nane e kōkua. Pilikia kekahi mau kānaka i ka noho wale ʻana iho, akā inā hana pū ʻia ka nane i ka wā like e hoʻoneʻe ʻia ai ke kino, ʻano hoʻonanea ka noʻonoʻo. He leʻaleʻa nō ka hana pū ʻana i nā nane ʻelua. Ma ka ʻōlelo nane, maikaʻi wale ke kamaʻilio ʻana, i loaʻa ke kaona o kekahi hua ʻōlelo i loko o ka nane i maopopo ʻole iā ʻoe, kupu aʻela he manaʻo hou, a ma ka hāʻina e ʻike ʻia ai ka nā ʻana o ka noʻonoʻo. E maikaʻi ana nō hoʻi ka noʻonoʻo me ka hana nane ʻāpana.ʻAno like a like ka waiwai, a me ka hana pū ʻana o nā nane ʻelua. E hele ana ā leʻaleʻa nō. ʻO wai ke noʻonoʻo nei, no ka ʻelemakule wale nō ka nane? Inā pēlā kou noʻonoʻo e ka mea heluhelu, e heluhelu hou me ka nanea i ka manaʻo i kau aʻe nei a hoʻāʻo i kekahi nane ā hiki nō i ka hāʻina. Inā like kou manaʻo, e lilo ana ke eo iā ʻoe mai poina i kēia lanakila me he ʻelemakule lā. E ka poʻe akamai i ʻike leʻa aku nei i ka waiwai o ka nane, e hana hoʻi i nane i kēlā a me kēia lā no ka mea ma ka nane ka lāʻau noʻonoʻo. © Hiʻilani Chang 2022 ko mua ko hope

Yuko Uchida < hoʻi hope E Hoʻokaʻawale i ka ʻŌʻō mai ka Lima Aku Yuko Uchida 4 Kēkēmapa 2023 He lono kupaianaha kā ka i kūkala ʻia maila iā mākou e pili ana no ka haʻalele haʻaheo ʻana o ka pelekikena o ke kulanui o Hawaiʻi i noho lōʻihi i kāna kūlana. I ka lā 19 o Kepakemapa, ua kūkala ʻia aku ka manaʻo o Pelekikena David Lassner i mua o ka lehulehu. E hoʻomaha loa ana ʻo ia i ka hopena o ka makahiki kula 2024. Ua hoʻomaka ʻo ia i kāna ʻoihana ma ke kulanui o Hawaiʻi i ka makahiki 1977, a hana mau ʻo ia no ʻumi makahiki ma ke ʻano he poʻo. Ma loko o kāna leka kūkala, ʻī maila ʻo iala no kona "haʻaheo" i nā mea i kō ma lalo o kona noho pelekikena ʻana. Eia kekahi mea āna i haʻaheo ai, ʻo ka hele ʻana o ke kulanui a "culturally strong." No laila, he aha kāna mau hana no ka lāhui a me ka "moʻomeheu" Hawaiʻi? Hōhonu nō ke kawa. E ka mea heluhelu, e nānā kāua i kāna pane i ke kūʻē ʻana o kānaka i ka ʻOhenānā Kanakolu Mika [ the Thirty Meter Telescope, TMT ]. I Iulai i ka makahiki 2019, ua hopu ʻia nā kūpuna Hawaiʻi i kūʻē i ke kūkulu ʻia ʻana o ke TMT ma luna o Mauna Kea. He ʻāina Hawaiʻi ʻo Mauna Kea, akā ua hopu ka mākaʻi i nā kūpuna Hawaiʻi ma ua ʻāina kapu lā. Na wai e ʻole ke kūʻē ʻana o ke kanaka Hawaiʻi? Ma muli o kēia hana ʻino, ua kūʻē nā aloha ʻāina o ke kula nui o Hawaiʻi i ka pelekikena. Hoʻolalau aku lākou i ka pelekikena e hōʻole i ke TMT . Ua hoʻokikina nā kumu a me nā limahana o Hawaiʻinuiākea a me ke kula nui o Hawaiʻi i ko ka pelekikena haʻalele ʻana i kāna ʻoihana. Akā naʻe, ua pane wale mai nō ʻo ia ma ka ʻōlelo ʻana, “He pilikia kēia ma waena o ke kula a me nā kaiāulu ma waho o ke kula,” me he mea lā ʻaʻohe ona mana. ʻO ia wale nō. Pehea kona kuleana ma ke ʻano he poʻo no ke kula nui o Hawaiʻi? Inā loaʻa ke kūlana i ke kanaka pono ʻole, alakaʻi hewa ʻo ia iā kākou i ke ala pololei ʻole. Hū hewa i Kapua ka ʻauwaʻa pānānā ʻole. E aho e hoʻokaʻawale i ka ʻōʻō mai ka lima aku. He aha ka hana a ka lāhui Hawaiʻi? Pehea lākou i kūʻē ai i ka hana ʻino ʻia e ka pelekikena a me ke Kulanui? I ka makahiki 2022, ua mālama ʻia ka ʻaha hemo kula i ke Kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa. I ka hīmeni ʻia ʻana o ke mele aupuni o ʻAmelika, ʻaʻole i kū aʻe nā haumāna Hawaiʻi—he kūʻē. Ma hope o ke mele aupuni o ʻAmelika, ua hīmeni ʻia ke mele ʻo “Hawaiʻi Ponoʻī.” A pau ka paukū mua i ka hīmeni ʻia, manaʻo ʻia ua pau ke mele. Eia kā, ua hoʻomau nā haumāna o Hawaʻinuiākea holoʻokoʻa i ka hīmeni ʻana me ke kani ʻole o ka pila, ā pau pono ke mele. Nani loa kā lākou hana, a he kūʻē ia. Ma o kēia hīmeni ʻana, ua hōʻike nā haumāna Hawaiʻi i ke ea maoli. ʻOiai lākou e hīmeni ana, ua ʻalawa ko ka pelekikena maka i nā haumāna o Hawaiʻinuiākea, me he mea lā, ukiuki paha ʻo ia i ka hana a nā haumāna Hawaiʻi. Ma hope o ka hīmeni ʻana o nā haumāna o Hawaiʻinuiākea, paʻipaʻi ka lima o nā haumāna āpau a me ke anaina me ka ʻoluʻolu a me ka mahalo i kā lākou hana, akā ua paʻa ka waha o ka pelekikena. A hala he mau kekona, ua ʻōlelo aku ʻo ia me ka leo kahakā, “...Mahalo, the students of Hawaiʻinuiākea.” He hana ʻoluʻolu kēia i ka lāhui Hawaiʻi? He hana e paipai ana i ka "moʻomeheu Hawaiʻi"? Hewa i ke ala a ka hewahewa. Eia koʻu manaʻo. E kūkākūkā mau kākou i kēia kumuhana ʻo ke koho ʻana i ke poʻo hou. E koho ʻia ana ka pelekikena hou o ke kula nui o Hawaiʻi. ʻAʻole na kākou poʻe haumāna a limahana hoʻi ke koho i ka pelekikena hou, akā, he ea ko kākou ma Hawaiʻi nei. E manaʻo ana paha kekahi, na ka Hawaiʻi wale nō kēia ʻōhumu. ʻAʻole loa! He haumāna Kepanī au, akā maopopo iaʻu ia mea he hana aloha ʻole. He aha ke kuleana ā kākou? E kamaʻilio kākou me nā hoa papa Hawaiʻi a me nā hoa papa Hawaiʻi ʻole. No ka mea, ʻaʻole paha i laha kēia ʻike no ka pelekikena. Inā ʻaʻole kākou noʻonoʻo i kēia kumuhana, maliʻa paha, e koho hou ʻia ana ke poʻo aloha ʻole. Inā ʻaʻole kākou kūkākūkā no kā ka pelekikena hana aloha ʻole, e mau ana ka mahalo o ka poʻe i ʻike ʻole i kāna mau hana. E kūkākūkā a noʻonoʻo nui kākou, o halakī auaneʻi ke kula nui o Hawaiʻi. I hoʻokahi ka umauma, hoʻokahi ke aloha. © Yuko Uchida 2023 #kulanui #kanaka #keaopolitika ko mua ko hope

Kauhi Gample < hoʻi hope ʻAʻole Lawa ka Papa Kamaʻilio Hoʻokahi ma ke Kulanui Kauhi Gample 28 Pepeluali 2021 ʻAuhea ʻoukou e nā ʻōpuʻu lehua e uluwehi ai nā paia o Kawaihuelani. ʻO au kekahi i hoʻomanawanui i ka paka ua o Waʻahila. Lōʻihi ka huakaʻi ʻana o ko kākou waʻa e pae ai i Kapaʻa, a ua hōʻea nō. No laila, ʻo kēia ka manawa e hoʻoponopono ai i ia waʻa no nā pōkiʻi. ʻO ka pahuhopu a nā haumāna e aʻo ana i ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo ia nō ka walewaha. Eia naʻe ka pilikia: ʻaʻole lawa ka papa kamaʻilio hoʻokahi no ka hoʻokō ʻana i ia pahuhopu. He kuleana nui ko Kawaihuelani, ʻo ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi. Na lākou ka hoʻokumu ʻana i nā papa ʻōlelo Hawaiʻi a me nā moʻohaʻawina, nā papa koina, nā papa koho, a pēlā aku i mea e paʻa pono ai ko kākou waʻa. Akā, nāwaliwali ka māhele o ke kamaʻilio ʻana. Hoʻokahi wale nō papa kamaʻilio i ke kekelē lae pua ʻōlelo Hawaiʻi, a he papa ʻekolu haneli ia. Inā pēlā, i hea e hoʻomaʻamaʻa ai nā haumāna ma nā pae ʻē aʻe i ka ʻōlelo ʻana? Aia ka pono ʻo ka hoʻokumu ʻana i nā papa kamaʻilio ma nā pae a pau. A eia kahi mea e ulu ai ka hoi. ʻOkoʻa nā pono o nā haumāna pākahi. ʻO kekahi o nā haumāna, maʻa lākou i kekahi ʻano o ka ʻōlelo ʻana, no ka hele ʻana paha i ke kula kiʻekiʻe i aʻo aku i ka ʻōlelo Hawaiʻi, no ka hele ʻana paha i ke Kula Kaiapuni, a i ʻole no ka noho ʻana me nā mākua ʻōlelo Hawaiʻi. A ʻo ke koena, ʻakahi nō ā hoʻomaka i ke aʻo ʻana mai i ka ʻōlelo Hawaiʻi. He hōlona nō. ʻO ka hana maʻa mau, hui pū nā haumāna āpau i ka lumi papa like i ka makahiki ʻekolu. Akā ke hui pū lākou, ʻokoʻa loa ke kūlana o ka maʻamaʻa o ua mau haumāna lā i ka ʻōlelo ʻana. Penei e hoʻokumu ʻia ai ka hilahila a me ka manaʻo kānalua i nā haumāna maʻa ʻole i ka ʻōlelo, a manaʻo ihola, “ ʻAʻole wau mākaukau.” Me he ʻōpuʻu lehua lā ka ʻiʻini e ulu ana i loko o ka haumāna i maʻa ʻole i ka ʻōlelo. ʻO kēia ka ʻiʻini a ka haumāna e hoʻomau ai i ke aʻo ʻana. He mea haki wale ia, a aia nō a mālama ʻia, mohala nō ka lehua i ke keʻekehi ʻia e ka ua. Aia hoʻi i kēia wā o ke kānalua a me ka haki wale, aia ka pono ʻo ka mālama. I mea e kākoʻo ai a e kīpaipai ai iā lākou e holomua, ua pono ka hoʻolako ʻana i ka manawa kūpono no lākou e hoʻāʻo ai, e kāpae i ka manaʻo kānalua a e waiho i ka hilahila a e hoʻoikaika i ko lākou waʻa. No laila, e hoʻokumu paha ʻo Kawaihuelani i kekahi mau papa kamaʻilio hou, kahi a nā haumāna e hoʻomaʻamaʻa ai i nā mea i aʻo ʻia i ko lākou mau pae ponoʻī. ʻEhā mau papa ʻōlelo Hawaiʻi hōlona mai ka papa 101 ā i ka papa 202. Akā naʻe, ʻaʻohe papa kamaʻilio hōlona o ka makahiki ʻekahi a me ʻelua. I ka hui ʻana o kēia mau haumāna i kā lākou papa ponoʻī, hoʻēmi ʻia ke kānalua o loko. ʻO ka hopena ka hoʻomaka ʻana o ka haumāna i ka hoʻopuka ʻana i ka ʻōlelo. ʻO ia ka māhele ʻoi aku o ka paʻakikī no nā haumāna i maʻa ʻole i ka ʻōlelo. A, ke puka kāna ʻōlelo, he kai malino e holo ai kona waʻa. I kēia manawa, loaʻa ka papa kamaʻilio i ka makahiki ʻekolu wale nō a nele hou nā haumāna makahiki ʻehā i ka papa kamaʻilio ʻole. A pehea e mahuʻi ai i ka mākaukau o nā haumāna no ka ʻōlelo ʻana ma mua a ma hope o kēlā papa kamaʻilio hoʻokahi? No ka mea inā ʻo ka walewaha ka pahuhopu, aia nō a hoʻokumu ʻia nā papa kamaʻilio i kēlā me kēia pae e loaʻa ai ia pahuhopu. © Kauhi Gample 2021 ko mua ko hope

Yuko Uchida < hoʻi hope E Mālama iā Lēʻahi! Yuko Uchida 1 Nowemapa 2022 ʻAuhea ʻoukou e nā hoa aloha o Lēʻahi! Hīmeni mau ʻia ke mele ʻo “Kaimana Hila” e nā puʻukani he nui. He mele kaulana ia i haku ʻia e Charles E. King. I ke mele ʻo “Kaimana Hila,” hīmeni ʻia, “ʻIke i ka nani o Kaimana Hila / Kaimana Hila / Kau mai i luna.” Ua piʻi pinepine naʻe ka poʻe kahiko i luna o Lēʻahi e like me ka poʻe i kēia manawa? ʻAʻole paha, a leʻaleʻa ke kanaka kahiko i ka nānā wale ʻana nō iā Lēʻahi, e like me kēia mele. No ke kaulana loa o Lēʻahi, nui nā mea kipa i kēia manawa, a nui nā hihia o laila. He wahi nūhou kaʻu e pili ana no ka mālama ʻana i kēia puʻu kaulana. No kona nani i kipa nui ʻia ai ʻo Lēʻahi e ka nui lehulehu. Akā, ʻaʻole maʻemaʻe ka ʻāina ma luna o ka mauna. Inā nui nā mea kipa o Lēʻahi, loaʻa ka hihia i ka mauna. ʻEhia kānaka e piʻi i ka puʻu ʻo Lēʻahi i hoʻokahi lā? He ʻeono kaukani kānaka i kipa mai i ka lā hoʻokahi! Inā nui nā mea kipa o Lēʻahi, hele a lepo ka ʻāina. ʻEhia kānaka i hoʻopakele ʻia e ka hui kōkua ma Lēʻahi? Nui ka poʻe i hoʻopakele ʻia ma laila, no ka mea, hele lākou me ke kuleana ʻole. Pilikia nō hoʻi i ka lāʻau ulu hewa. Inā lawe nā mea piʻi puʻu i kekahi hua kanu i ko lākou mau kāmaʻa, lū ʻia paha ka hua kanu o ka lāʻau haole ma luna o ka mauna. ʻAkahi nō a kūkala ʻia kekahi lula hou e pili ana no Lēʻahi. I Mei 2022 i kūkala ʻia ai kēia lula. Ma mua o kēia lula hou, ua uku ka mea kipa i hoʻokahi kālā ma ke ʻano he uku komo. Inā piʻi ka mea kipa iā Lēʻahi i kēia manawa, uku lākou i ka ʻelima kālā. Akā, ʻaʻole uku ke kamaʻāina o Hawaiʻi nei. He lula hou hoʻi kēia. Ma lalo o kēia lula hou, e hoʻopaʻa ka mea piʻi puʻu i manawa e kipa ai iā Leahi. Inā he kamaʻāina, ʻaʻole koi ʻia ka hoʻopaʻa manawa ʻana. A pipiʻi ka uku no ka hoʻokū ʻana i ke kaʻa ma hope o ke kūkala ʻia ʻana o ka lula hou, no ka mea, nui nā kaʻa a me nā kaʻa ʻōhua o nā mea kipa. Inā pipiʻi ka hoʻokū ʻana i ke kaʻa, emi ka nui ka poʻe e hele i Lēʻahi. ʻAe au i kēia mau lula hou no Lēʻahi. Ma hope o ka hoʻouna ʻana i kēia lula hou, ʻaʻole ʻike ʻia ka poʻe he nui a lehulehu ma luna o Lēʻahi. Ua emi nō hoʻi ka poʻe i hoʻopakele ʻia e ka hoʻopakele ola ma hope o ka hoʻokumu ʻia ʻana o ka lula hou. E ka mea heluhelu, e mālama kākou iā Lēʻahi!ʻĪ mai kaʻu kumu hula, “Inā aia ka ʻōpalapala ma ka mauna, e hoʻomaʻemaʻe kākou i ka ʻāina.” A, ʻī mai nō hoʻi ʻo ia, “Makemake ʻoukou e piʻi i ka mauna? No ke aha? Inā makemake ka poʻe e piʻi i ka mauna, e kūkulu ʻia ana ke alanui ma luna o ka mauna! ʻAʻole kūpono kēlā hana.” Nui nā hihia ma ka mauna, akā hiki iā kākou a pau ke kōkua. No laila, e hoʻomaʻemaʻe i ko kākou mau kāmaʻa ma mua o ka piʻi ʻana i nā mauna. E ʻohiʻohi ʻōpala. Nui ka ʻōpalapala o ke alanui ma luna o nā mauna. Inā hiki iā kākou ke hoʻoikaika kino i ko kākou hale a i ʻole ka hale haʻuki, mai kipa i nā mauna no ka hoʻoikaika kino ʻana. Inā makemake ʻoukou e nānā i ka ʻikena uʻi, nani nō hoʻi ka nānā ʻana i nā mauna mai kou wahi. Ma mua o ka hāliʻi ʻana o ka maʻi Covid, ua piʻi au i Lēʻahi i kēlā a me kēia mahina. Inā aia ka ʻōpalapala ma luna o ke ala ma Lēʻahi, hoʻomaʻemaʻe au. I koʻu manaʻo, he hana pololei kēia mau hana i Lēʻahi i kēlā manawa. Akā, ua aʻo mai au i koʻu hewa i kēia manawa. Inā piʻi pinepine au i Lēʻahi, loaʻa paha nā hihia ma laila. No laila, ua noʻonoʻo hou au, pehea e mālama ai iā Lēʻahi, no laila, ua koho au e piʻi ʻole hou i Lēʻahi. E nānā kākou i Lēʻahi mai ko kākou wahi e like me ke mele ʻo "Kaimana Hila." E mālama kākou iā Lēʻahi! © Yuko Uchida 2022 ko mua ko hope

Kalawaiʻa Nunies < hoʻi hope E Ola nā Manu ʻŌiwi! Kalawaiʻa Nunies 17 ʻOkakopa 2024 ʻIke ʻia nō nā manu ʻōiwi no kō lākou waiwai i ka moʻomeheu Hawaiʻi. Inā e nalowale ana kēia mau hulu henoheno o kēia mau manu hiwahiwa, e nalohia nō hoʻi nā mea makamae e hana ʻia ana me nā hulu o lākou. I kēia lā, ua nalohia ko kākou pilina i kēia mau manu kamahaʻo, a i ka pau ʻana o ke ola o nā manu ʻōiwi, pau nō hoʻi ka leo o ke kīpuka i loko o ka nahele. Wahi a Ka Moʻolelo o Hawaiʻi i kākau ʻia e Davida Malo, “O ka hulu manu ka mea i manao nui ia. He waiwai nui ia i oi aku ma mua o ko Hawaii nei mau waiwai a pau. O ka hulu mamo, ua oi aku ia ma mua o ka hulu oo no ka hanohano nui o ka ʻahu mamo. O ka hulu iiwi, hulu apapane, a me ka amakihi, o kēia mau hulu ka mea i hana ia i ka ahu ula a me ka mahiole.” Ke hoʻolei ʻia aku nei kēia lei iā ʻoe e ka mea heluhelu, he kāhea aku e makaʻala a e mālama pono i nā manu ʻōiwi o Hawaiʻi a e kūkākūkā nō hoʻi no ko ka poʻe kahiko mālama ʻana i kēia mau manu henoheno nō. He nīnau hoihoi i loko, ua like a like paha me kēia mau lā? Ke ʻike nei nō he nui nā manu haole i loko o ka wao, a he hōʻailona hoʻi ia no nā pilikia nui o nā manu ʻōiwi: ka hakakā ʻana o nā manu haole no ka ʻai, ka make ʻana ma muli o nā makikia, a me nā holoholona ʻāhiu nō (ʻo ia hoʻi nā pōpoki, nā puaʻa, a pēlā aku). No laila, he aha ka hana a kānaka e hoʻomau aku ai i ke ola o nā manu ʻōiwi?! He mau hui manawaleʻa e laʻa ʻo Birds, Not Mosquitoes, Kauaʻi Forest Bird Recovery Project , Hawai‘i Wildlife Center , a me Maui Forest Bird Recovery Project , ʻo lākou kekahi i hoʻohuli i kēia mau hewa. I ka wā ma mua o ka pilikia nui o kēia mau manu aloha, he mea mau ka hopu ʻia ʻana o lākou e nā kia manu Hawaiʻi. No ke aha i hopu ai nā kia i ka manu, a ʻako i nā hulu o nā manu ʻōiwi? Hoʻohana ʻia nā hulu o ka ʻiʻiwi, ka ʻapapane, ka ʻōʻō, ka nēnē, ka ʻalalā, ka pueo, ka mamo, a me ka ʻiwa no ka hana ʻana i ke kāhili kū, ke kāhili paʻa lima, ka lei hulu kāmoe, ka lei hulu wili poepoe, ka ʻahuʻula, ka mahiole, a me ka ʻulīʻulī. Eia nō ʻelua ʻano hou o ka hana hulu, ʻo ka lei hulu humu papa lāua ʻo ka lei hulu lokelani. Ma mua o ka wili ʻana i nā hulu, e ʻohi ʻia nā hulu o nā manu ʻōiwi. Na ke kia manu nō i kau i ke kēpau o ka pāpala i nā wahi a ka manu e noho pinepine ai. A laila, e kali ana ke kia manu ʻo ka noho ʻana a ka manu ʻōiwi ma luna o ke kēpau ā paʻa. ʻO ka ʻohi akula nō ia āna i hoʻokahi a i ʻelua mau hulu o nā manu ʻōiwi pākahi. Pēlā kākou i aʻo ʻia ai. Akā naʻe, lohe ʻia nō ʻaʻole paha kēia ʻo ka ʻoiaʻiʻo. Wahi a kekahi, ʻai ʻia paha ka manu ma hope o ka ʻako ʻana i nā hulu! ʻO ia kā? Wahi a Mary Lou Kekuewa , he wahine kaulana i kāna hana noʻeau ʻo ka hulu, he mea hana ʻino inā ʻaʻole e ʻai ʻia ka manu ma hope o ka ʻūpiki ʻana. E kuʻu mea heluhelu, he mea maopopo nō paha ia. Eia hoʻi, i ka wā ma mua o ka hōʻea ʻana mai o Kapena Kuke, nā mikanele, a me nā kānaka ʻē like ʻole, nui nā manu ʻōiwi. Wahi a Division of Forestry and Wildlife: Wildlife Program , aia hoʻi he hoʻokahi haneli ʻumikūmākolu (113) ʻano manu ʻōiwi i ka wā kahiko! Pehea i pau ai ua mau manu lā he nui wale, inā ʻaʻole i ʻai ʻia? ʻO ka nīnau naʻe, he aha ke kumu i ʻai ʻia ai ʻo nā manu ʻōiwi? Ma muli paha o ka poina ʻana o ka moʻomeheu Hawaiʻi a me ka moʻolelo Hawaiʻi? A i ʻole ia, he mea maʻa wale iā lākou? ʻAʻole paha he mea ʻē ʻo ka ʻai ʻana i nā manu ʻōiwi. Ua ʻai ʻia ka nēnē, ka ʻōmaʻo, ka ʻōʻō, ka mamo, ka ʻiʻiwi, ka ʻamakihi, ka ʻakialoa, ka ʻalae ʻula/kea, ke kōloa, ke kioea, ke kōlea, ka ʻuʻau, ka noio, ke koaʻe, a pēlā aku… I ka makahiki hoʻokahi kaukani ʻewalu haneli kanaiwa (1890), ua ʻai ʻia kā ka manu ʻapapane ma Waikīkī. Ma ka moʻolelo nūpepa Hawaiʻi ʻo “Ahailono o ka Lahui” kākau ʻia penei: “he io manu apapane ka oi aku o ka pulama nui ia.” ʻO ia ka wā noho aliʻi o Kalākaua! Akā naʻe, ʻaʻole he mea maikaʻi ka ʻai ʻana i nā manu ʻōiwi i kēia au. Liʻiliʻi nō ka lehulehu manu ʻōiwi; inā e ʻai ʻia nā manu, ʻo ia kā he kumu hou no ke emi ʻana! E kuʻu maka heluhelu, mai poina: ʻaʻole laha nā manu ʻōiwi. Hiki ke ʻike wale i kēia mau manu kamahaʻo i nā wahi kikoʻī, a ʻaʻole he nui. I kēia mau lā, ʻike liʻiliʻi ʻia nā manu ʻōiwi ma Hawaiʻi nei. A, liʻiliʻi hoʻi nā ʻano manu e ʻike pinepine ʻia, e laʻa ka manu-o-kū. Kaulana ʻo Oʻahu a Lua i nā manu-o-kū! Lele pinepine lākou i ka lewa ma Waikīkī a me ke kulanui nei o Mānoa. Aloha nui nā haumāna ma ke Kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa i ka ʻakaʻaka ʻana a kēia mau manu kea. Kaulana ka Moku o Keawe i nā manu ʻio a me ka ʻiʻiwi. ʻO lāua ka haʻaheo o Hawaiʻi: he hōʻailona hoʻi lāua no nā mea makamae mai Hawaiʻi, ʻo nā aliʻi a me ka pua lehua. Ke ulu pono nei nā manu ʻōiwi ma Papahānaumokuākea, he home nō. ʻAʻole nā manu ʻōiwi a pau he mea e pau i ke one a ka manawa. Hiki iā kākou ke ʻike aku i nā manu i hoʻokaulana iā Hawaiʻi nei, ʻaʻole wale nō lākou he mea e ʻike ʻia ma ka hale hōʻikeʻike. Ke loli nei ka honua i nā lā a pau, a he mea pono ka mālama ʻana aku a me ka ʻike ʻana aku i kēia mau manu. Milo ʻia ka moʻolelo. © Kalawaiʻa Nunies 2024 ko mua ko hope

Kaimana Kawaha < hoʻi hope He Aloha no ka Miki Aloha Hula Kaimana Kawaha 30 ʻApelila 2022 Mai ka lā 21 a i ka lā 23 o ʻApelila, ua mālama ʻia ka hoʻokūkū hula nui kaulana o ke ao, ka Mele Manaka, ma kahi i mālama mau ʻia ai, ma Hilo hoʻi i ka ua Kanilehua. Ma ia mau lā, e lei ana ʻo Hilo i nā ʻaʻahu o ka ʻāina, ʻo nā lei nani ʻoe, ʻo nā ʻala onaona ʻoe, ʻo nā lole mikiʻoi ʻoe, a ʻo nā helehelena uʻi mai nō hoʻi kau o nā Hawaiʻi. Ke hoʻomanaʻo nei kou mea kākau i kēia hoʻohialaʻai, ʻIke hou ana i ka nani o Hilo I ka uluwehiwehi i ka lehua Lei hoʻohihi a ka malihini Mea ʻole i ke kono a ke aloha Ma ka pō mua nō o ka Mele Manaka, ua kau ʻia aʻela ka lei kalaunu o ka Miki Aloha Hula 2022 i ka wahine nāna ka hula ʻoi kelakela ʻana. A eia nō ke hoʻomaikaʻi hauʻoli ʻia aku nei ka wahine nona ia lei kalaunu nui o ka hanohano a me ka haʻaheo ʻo Piʻikea Kekīhenelehuawewehiikekauʻōnohi Lopes. He ʻōlapa nō ʻo ia nei na ka hālau hula ʻo Ka Lā ʻŌnohi Mai O Haʻehaʻe kahi e aʻo ʻia nei e nā kumu hula e Tracie lāua ʻo Keawe Lopes. Iā ʻoukou nō kēia leo aloha hoʻomaikaʻi! No ka māhele hula kahiko, ua hula nō ua ʻelele nei i ke mele ʻo No Puna ke Āiwaiwa Hikina no ka mahalo ʻana aʻe i nā wahi pana kaulana o ka ʻāina paia ʻaʻala i ka hala. Ua haku ʻia nō kēia mele e Lolokū a ua ʻōlelo ʻia nō hoʻi he mele a hula kēia e hoʻohanohano ana i ka moʻokūʻauhau hula o Kumu Tracie Lopes a i kona poʻe kumu hula hoʻi ʻo OʻBrien Eselu lāua ʻo Thaddeus Wilson. Ua pā maoli nō ka naʻau! No ka māhele hula ʻauana, ua hula ʻo ia nei i ke mele ʻo Pua Be-Still i haku ʻia e Bill Aliʻiloa Lincoln no ka hoʻohaliʻa ʻana a me ka hoʻohanohano ʻana hoʻi i ke one hānau o ua Lincoln nei ma Kohala, Hawaiʻi. Ua ʻōlelo ʻia, he mele nō kēia e hoʻohanohano ana i ka moʻokūʻauhau ʻohana o ka makuakāne o ua Piʻikea nei, ʻo Keawe Lopes hoʻi. No ia kumu i pākela ai ke aloha a me ka mahalo no ia mele a hula ʻana. ʻO kekahi mea hoʻi i haʻaheo ai ʻo loko a i hāloʻi ai ka waimaka, ʻo ia nō ke kūpaʻa lanakila mau ʻana o ia lālā o Kawaihuelani nei ma ka ʻōlelo aloha o ka ʻāina. Mai kona wehewehe mua ʻana mai i ka pōʻaiapili i koho ʻia ai nā mele i hula ʻia a hiki i kona nīnauele ʻia ma hope o ka lei ʻana i ka lei kalaunu, ʻo ka ʻōlelo Hawaiʻi wale nō kai hoʻopuka ʻia. Ua kū nō ka ʻōlelo aloha i ka lanakila i kēia Mele Manaka a puni ke ao ma muli nō o kēia koa ʻōlelo makuahine. Me ʻoe aku nō e Piʻikea ke aloha mau loa! Ua ola nō nā kūpuna, ua ola nō ka ʻōlelo, ua ola nō ka moʻolelo, a ua ola nō hoʻi ka ʻāina aloha! Eō e Puna ē! Eō e Puna hoʻi! Eō e Pili me Kalāhikiola! Eō e Ka Lā ʻŌnohi Mai o Haʻehaʻe! © Ka Ulu Hoi 2022 ko mua ko hope