Ka Ulu Hoi

ʻAuhea ʻoukou, e ka poʻe i mākaukau no ka naʻauao, e ka poʻe i kamaʻāina i ka hana a me ke kuleana? Na nā lima mikioi mua i kui lima iho i kēia kuleana me ka ʻike like ʻole i paʻa he lei mae ʻole. ʻO ke ola o ka ʻōlelo Hawaiʻi ke kuleana a kēia mea kākau e noʻonoʻo nei. He kaumaha nunui ko kēia hana a me ka ʻike a ka poʻe haumakaʻiole i pūʻolo aku ai no kā lākou mau keiki, no kā lākou mau moʻopuna, no nā mamo like ʻole. I ko lākou paulele no ka holomua ʻana o kākou i ia ala ʻōlelo Hawaiʻi, aia i laila ke kuleana o kākou.

Eia kākou ma ʻaneʻi, ma kēia kulanui ʻeā? ʻO kākou haumāna ʻōlelo Hawaiʻi, he huina ʻano liʻiliʻi kākou no nā kānaka a pau ma kēia kulanui. Na kākou nō hoʻi i hopu aku i kēia makana ʻo ka ʻōlelo makuahine. Ke hoʻokō ʻia nei ke kānaenae a nā kūpuna, ke holomua nei ka ʻōlelo Hawaiʻi. Akā, he wā ʻokoʻa nō kēia. ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo ʻelua a ka hapa nui o kākou. ʻAʻole ka ʻōlelo Hawaiʻi he koina i nā kula a pau, no laila he aha la ka hopena? E aʻo iho kākou i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā wahi like ʻole a laila ʻokoʻa nō kā kekahi ʻōlelo, ʻokoʻa kā kekahi; ʻokoʻa ko kekahi ʻike, ʻokoʻa ko kekahi; a pēlā kā nā haumāna a pau i aʻo ai. He mea paha ia i kaʻawale aku ai nā haumāna ʻōlelo Hawaiʻi i ka mehameha.

ʻAe, ʻokoʻa kahi i mālama ʻia ai ka ʻōlelo Hawaiʻi e kekahi haumāna, ʻokoʻa ko kekahi, a hiki i kā lākou hōʻea ʻana mai i ke kulanui. Ma ka hale i aʻo mua ai kekahi hapa ʻuʻuku o kākou me ko lākou mau mākua, he pōmaikaʻi nō, ʻoiai ʻo ia ke ala a nā kūpuna i aʻo ai, a ʻo ka ʻōlelo mua a lākou ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma ke kula kaiapuni i hele iho ai kekahi hapa ʻē aʻe o kākou, no laila hoʻopuni ʻia lākou i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ke kula, akā naʻe, ʻaʻole paha lākou i ʻōlelo aku i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ka hale. Ma ke kula a Pauahi ʻo ia hoʻi ke kula ʻo Kamehameha i aʻo mua ai kekahi mau haumāna i ka ʻōlelo Hawaiʻi, ma o ka hana lokomaikaʻi a ke aliʻi wahine ʻo Pauahi no nā keiki Hawaiʻi. ʻO nā kānaka i koe ka i hele iho i kekahi kula aupuni me ke kumuwaiwai Hawaiʻi liʻiliʻi. He koho nō kā kēia mau kānaka a ua koho ʻia ka ʻōlelo Hawaiʻi, he mea iki ka puni ʻana ona i ka ʻōlelo haole no ka mea ua kuluma nō. No laila, ʻo ia nā wahi a kākou i hoʻokahua iho ai i ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana a kākou: ʻo ka hale ponoʻī, ke kula kaiapuni, ke kula ʻo Kamehameha (a i ʻole kekahi kula uku), a me ke kula aupuni, inā loaʻa ka ʻōlelo Hawaiʻi ma laila. Hōʻea mai kākou i ke kulanui o Mānoa ma nā pae ʻokoʻa no laila pehea kākou e aʻo pū ai? Hiki iā kākou ke kuhikuhi kekahi i kekahi  hoʻohenehene aku, hoʻohenehene mai a hoʻowahāwahā aku paha no ka ʻokoʻa o kēlā kumu kēia kumu, akā he aha ke kumu o kēia kākākiʻi ʻana? He aha ka hopena? ʻAʻole ia he ala i hele ʻia e nā kūpuna. 

Mai hoʻokaʻawale iho ʻoukou i kou hoa lāhui. E nūnē pū kākou no ka hopohopo ʻana o ka lawa me ka ʻole o kā kākou hana i ka hoʻonaʻauao ʻōlelo Hawaiʻi. E kūpaʻa kākou i ka luʻu ʻana i ka ʻike a me ka ʻōlelo, akā mai poina ke ea ʻana aʻe. Piha paha ka naʻau i ke kānalua a laila ulu aʻe kēia manaʻo a palaheʻe akula. ʻO ka hōʻike maoli kēia. E koho ana kākou i ka palaheʻe ʻana i ka makaʻu? A i ʻole e koho ana kākou i ia lei mae ʻole, ʻo ia ka ʻōlelo makuahine a me ka ʻike a pau i pili? Ua komo aku nei au i kekahi papa keu a ka paʻakikī. ʻO kēia papa ke kumu o koʻu hopohopo nui ʻana a mai hāʻawipio au. Eia naʻe, ke kū nei kēia wahi mea kākau me ka ʻike mai nā kumu loea mai. Ma ia papa, ua koi ʻia au e haku i mele ma o ka hahai ʻana i kekahi mele alakaʻi. ʻO “Kauoha Mai” ke mele aʻu i hahai iho ai. Eia mai kekahi lālani o kaʻu mele: “Ma hea kaʻu hana me ke kuleana ʻeā /  E kui lima iho nei he lei mae ʻole ʻeā.” He mea hoʻomanaʻo kēia moʻolelo no kākou a pau. Mai lilo i ke kānalua. E hui pū kākou a paipai i nā hoa papa. Ua kui mua ko kākou mau kūpuna i kēia lei mae ʻole i piha aku i ka ʻike Hawaiʻi, ka waiwai, ka ʻōlelo makuahine, a me ka moʻomeheu. Na kākou nō e hoʻomau ana i kēia lei i kēia hope aku. Ke ʻimi aku nei kākou i ko kākou mau māhele pākahi i mea e kui ai, e haku ai, a e wili ai i ko kākou aloha iho i kēia lei. E ola mau kēia lei mae ʻole no nā hanauna e mau ana.

© Kealohapauʻoleakūkū Silva 2025