Ka Ulu Hoi

E nā hoa heluhelu o kēia nūpepa ʻo Ka Ulu Hoi, he wahi nīnau kaʻu e nīnau aku ai iā ʻoukou. ʻO ke ʻano mahiʻai kalo hea ka mea pololei? Ma ka loʻi kalo paha? Ma ka māla kalo paha? ʻIke maʻamau ʻia ka mahiʻai kalo ma ka loʻi, akā naʻe ʻike pinepine ʻia nō hoʻi ka mahiʻai kalo ma ka māla. No laila, pehea e ka mea heluhelu, loʻi a i ʻole māla? Noʻu iho, ʻaʻole kēia he mea pohihihi ʻoiai ʻo ka mea nui ka ulu ʻana o ke kalo. He mea ʻole paha kahi ona e ulu ai. He kuleana kā ke kalo e ʻauamo ai, ʻo ia hoʻi ka hānai ʻana i ke kanaka i mea e ulu ai ke kanaka i ke kalo a i ka ʻāina hoʻi. ʻAʻole kaupalena ʻia ke kuleana o ke kalo i hoʻokahi ʻano mahi.

Ua like paha kēia me ka nohona Hawaiʻi. E like me ka ulu ʻana o ke kalo i ka loʻi a i ʻole i ka māla, pēlā nō hoʻi ke kanaka Hawaiʻi e ulu ana i loko o ke ʻano nohona Hawaiʻi i maʻa iā ia. ʻAʻole kaupalena ʻia ke kanaka ma kona ʻano nohona Hawaiʻi ʻoiai he Hawaiʻi ka Hawaiʻi. ʻAʻole kālele nui ʻia kou nui Hawaiʻi ma ka hiki iā ʻoe ke ʻōlelo Hawaiʻi, hula, mahiʻai kalo, kilo hōkū, a pēlā wale aku. ʻO ka mea nui ka ʻauamo ʻana o ka Hawaiʻi i kēia mau kuleana i mea e paʻa mau ai ka nohona Hawaiʻi i nā Hawaiʻi. No laila, hiki i kēlā me kēia kanaka ke hoʻokō i ka nohona Hawaiʻi ma kona ala ponoʻī, ʻo ia hoʻi ma nā ʻano like ʻole e like me nā ʻano o ka ulu ʻana o ke kalo. Nui nā ala e neʻe ai, akā naʻe he hoʻokahi wale nō ka pahuhopu.

I kaʻu huakaʻi ʻana i Waimea, Kauaʻi i ke kauwela nei i mea e hana ai i ka loʻi, ua ʻike wau i ka ʻokoʻa o kā lākou ʻano nohona Hawaiʻi, ʻokoʻa kaʻu ma Oʻahu. Eia kaʻu moʻolelo e waiho aku i mua o ʻoukou .

He ʻāina ʻo Peʻe, Kauaʻi ma ka ʻaoʻao Kekaha o ke kahawai ‘o Kawaiʻulailiahi, he mau ʻeka ia o nā māla kalo. He ʻāina ʻo Kakalaea i uka hoʻi ʻo Peʻe, a ma waena o nā kahawai ʻelua o Waimea. He mau ʻeka ia o nā loʻi kalo. He ʻāina ʻo Māhaʻihaʻi ma ka ʻaoʻao ʻEleʻele o ke kahawai, he mau ʻeka ia me ka manaʻolana e lilo i mau loʻi kalo a i loko iʻa nō hoʻi. Ma kēia mau ʻāina kahi a ka ʻohana Makua e hana ai. Ala koke lākou i ke kakahiaka nui e hoʻomaka ai i ka hana, i ka mahiʻai kalo hoʻi. Paʻa ka ʻike o ka mahiʻai ʻana i ka ʻohana Makua, ʻo ia hoʻi ʻo ʻAnakala Kaina a me kāna mau keiki ʻeono. Mālama pono lākou a pau i kēia kuleana. Ua paʻa nā oli, nā hula, ka hoe waʻa, a me nā mea Hawaiʻi like ʻole iā lākou. Ua kamaʻāina a maʻa pū ka ʻōlelo Hawaiʻi iā lākou, a he puka nō mai ka waha mai. He nohona Hawaiʻi kēia aʻu i ʻike ai ma Kauaʻi, kahi i hoʻopaʻa ʻia ai ka nohona Hawaiʻi i ka ʻohana, ka mahiʻai, a me nā hana kuʻuna.

 I Oʻahu nei, he nohona ʻokoʻa nō. ʻIke wau i mau haumāna poeko loa i ka ʻōlelo ma muli o ka hele kula ʻana. Aia ko lākou ikaika nui i ka ʻōlelo a me nā moʻolelo mai ka puke a me ka nūpepa paha. Akā naʻe ʻaʻole paha i paʻa loa iā lākou nā hana Hawaiʻi e like me ka hula, ke oli, ka hoe waʻa, ka mahiʻai, a pēlā aku. He nohona Hawaiʻi kēia aʻu i ʻike ai i Oʻahu nei, kahi e loaʻa ai ka mana nui i ka ʻōlelo.  

I koʻu wā ma Kauaʻi, ua aʻo pū wau i nā ʻano kalo like ʻole. He ʻehā haneli a ʻoi ʻano kalo like ʻole. ʻO ka moi ʻoe, ʻo ka mana ʻōpelu ʻoe, ʻo ka lauloa ʻeleʻele ʻōmaʻo ʻoe, ʻo ka ʻeleʻele mākoko ʻoe, a pelā wale aku. ʻOkoʻa nā ʻano kalo like ʻole, a maikaʻi nā ʻano kalo like ʻole no nā mea like ʻole, ʻo ka lūʻau ʻoe, ʻo ke kalo paʻa ʻoe, ʻo ka poi ʻoe, a pēlā aku. Me he ʻeleʻele mākoko lā kākou, ʻo ia hoʻi, hoʻohuipū ʻia nā kalo makua like ʻole i mea e ikaika ai a e ola ai ka pulapula. ʻAʻole kākou he Hawaiʻi piha, a pēlā pū ka ʻeleʻele mākoko. Akā, mau nō kona mālama ʻana i ke kuleana ʻo ka ulu ʻana i mea e hānai i ke kanaka. Hāloa ke kalo, hāloa ke kanaka, ʻaʻole like nā ala e ulu ai a māhuahua, akā hoʻokahi ka pahuhopu.

© Hiʻilei Patoc 2025