Kealohapauʻoleakūkū Silva < hoʻi hope He Lei Mae ʻOle Kealohapauʻoleakūkū Silva 29 Kepakemapa 2025 ʻAuhea ʻoukou, e ka poʻe i mākaukau no ka naʻauao, e ka poʻe i kamaʻāina i ka hana a me ke kuleana? Na nā lima mikioi mua i kui lima iho i kēia kuleana me ka ʻike like ʻole i paʻa he lei mae ʻole. ʻO ke ola o ka ʻōlelo Hawaiʻi ke kuleana a kēia mea kākau e noʻonoʻo nei. He kaumaha nunui ko kēia hana a me ka ʻike a ka poʻe haumakaʻiole i pūʻolo aku ai no kā lākou mau keiki, no kā lākou mau moʻopuna, no nā mamo like ʻole. I ko lākou paulele no ka holomua ʻana o kākou i ia ala ʻōlelo Hawaiʻi, aia i laila ke kuleana o kākou. Eia kākou ma ʻaneʻi, ma kēia kulanui ʻeā? ʻO kākou haumāna ʻōlelo Hawaiʻi, he huina ʻano liʻiliʻi kākou no nā kānaka a pau ma kēia kulanui. Na kākou nō hoʻi i hopu aku i kēia makana ʻo ka ʻōlelo makuahine. Ke hoʻokō ʻia nei ke kānaenae a nā kūpuna, ke holomua nei ka ʻōlelo Hawaiʻi. Akā, he wā ʻokoʻa nō kēia. ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo ʻelua a ka hapa nui o kākou. ʻAʻole ka ʻōlelo Hawaiʻi he koina i nā kula a pau, no laila he aha la ka hopena? E aʻo iho kākou i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā wahi like ʻole a laila ʻokoʻa nō kā kekahi ʻōlelo, ʻokoʻa kā kekahi; ʻokoʻa ko kekahi ʻike, ʻokoʻa ko kekahi; a pēlā kā nā haumāna a pau i aʻo ai. He mea paha ia i kaʻawale aku ai nā haumāna ʻōlelo Hawaiʻi i ka mehameha. ʻAe, ʻokoʻa kahi i mālama ʻia ai ka ʻōlelo Hawaiʻi e kekahi haumāna, ʻokoʻa ko kekahi, a hiki i kā lākou hōʻea ʻana mai i ke kulanui. Ma ka hale i aʻo mua ai kekahi hapa ʻuʻuku o kākou me ko lākou mau mākua, he pōmaikaʻi nō, ʻoiai ʻo ia ke ala a nā kūpuna i aʻo ai, a ʻo ka ʻōlelo mua a lākou ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma ke kula kaiapuni i hele iho ai kekahi hapa ʻē aʻe o kākou, no laila hoʻopuni ʻia lākou i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ke kula, akā naʻe, ʻaʻole paha lākou i ʻōlelo aku i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ka hale. Ma ke kula a Pauahi ʻo ia hoʻi ke kula ʻo Kamehameha i aʻo mua ai kekahi mau haumāna i ka ʻōlelo Hawaiʻi, ma o ka hana lokomaikaʻi a ke aliʻi wahine ʻo Pauahi no nā keiki Hawaiʻi. ʻO nā kānaka i koe ka i hele iho i kekahi kula aupuni me ke kumuwaiwai Hawaiʻi liʻiliʻi. He koho nō kā kēia mau kānaka a ua koho ʻia ka ʻōlelo Hawaiʻi, he mea iki ka puni ʻana ona i ka ʻōlelo haole no ka mea ua kuluma nō. No laila, ʻo ia nā wahi a kākou i hoʻokahua iho ai i ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana a kākou: ʻo ka hale ponoʻī, ke kula kaiapuni, ke kula ʻo Kamehameha (a i ʻole kekahi kula uku), a me ke kula aupuni, inā loaʻa ka ʻōlelo Hawaiʻi ma laila. Hōʻea mai kākou i ke kulanui o Mānoa ma nā pae ʻokoʻa no laila pehea kākou e aʻo pū ai? Hiki iā kākou ke kuhikuhi kekahi i kekahi hoʻohenehene aku, hoʻohenehene mai a hoʻowahāwahā aku paha no ka ʻokoʻa o kēlā kumu kēia kumu, akā he aha ke kumu o kēia kākākiʻi ʻana? He aha ka hopena? ʻAʻole ia he ala i hele ʻia e nā kūpuna. Mai hoʻokaʻawale iho ʻoukou i kou hoa lāhui. E nūnē pū kākou no ka hopohopo ʻana o ka lawa me ka ʻole o kā kākou hana i ka hoʻonaʻauao ʻōlelo Hawaiʻi. E kūpaʻa kākou i ka luʻu ʻana i ka ʻike a me ka ʻōlelo, akā mai poina ke ea ʻana aʻe. Piha paha ka naʻau i ke kānalua a laila ulu aʻe kēia manaʻo a palaheʻe akula. ʻO ka hōʻike maoli kēia. E koho ana kākou i ka palaheʻe ʻana i ka makaʻu? A i ʻole e koho ana kākou i ia lei mae ʻole, ʻo ia ka ʻōlelo makuahine a me ka ʻike a pau i pili? Ua komo aku nei au i kekahi papa keu a ka paʻakikī. ʻO kēia papa ke kumu o koʻu hopohopo nui ʻana a mai hāʻawipio au. Eia naʻe, ke kū nei kēia wahi mea kākau me ka ʻike mai nā kumu loea mai. Ma ia papa, ua koi ʻia au e haku i mele ma o ka hahai ʻana i kekahi mele alakaʻi. ʻO “Kauoha Mai” ke mele aʻu i hahai iho ai. Eia mai kekahi lālani o kaʻu mele: “Ma hea kaʻu hana me ke kuleana ʻeā / E kui lima iho nei he lei mae ʻole ʻeā.” He mea hoʻomanaʻo kēia moʻolelo no kākou a pau. Mai lilo i ke kānalua. E hui pū kākou a paipai i nā hoa papa. Ua kui mua ko kākou mau kūpuna i kēia lei mae ʻole i piha aku i ka ʻike Hawaiʻi, ka waiwai, ka ʻōlelo makuahine, a me ka moʻomeheu. Na kākou nō e hoʻomau ana i kēia lei i kēia hope aku. Ke ʻimi aku nei kākou i ko kākou mau māhele pākahi i mea e kui ai, e haku ai, a e wili ai i ko kākou aloha iho i kēia lei. E ola mau kēia lei mae ʻole no nā hanauna e mau ana. © Kealohapauʻoleakūkū Silva 2025 ko mua ko hope

Yuko Uchida < hoʻi hope E Hoʻokaʻawale i ka ʻŌʻo mai ka Lima Aku Yuko Uchida 4 Kēkēmapa 2023 He lono kupaianaha kā ka i kūkala ʻia maila iā mākou e pili ana no ka haʻalele haʻaheo ʻana o ka pelekikena o ke kulanui o Hawaiʻi i noho lōʻihi i kāna kūlana. I ka lā 19 o Kepakemapa, ua kūkala ʻia aku ka manaʻo o Pelekikena David Lassner i mua o ka lehulehu. E hoʻomaha loa ana ʻo ia i ka hopena o ka makahiki kula 2024. Ua hoʻomaka ʻo ia i kāna ʻoihana ma ke kulanui o Hawaiʻi i ka makahiki 1977, a hana mau ʻo ia no ʻumi makahiki ma ke ʻano he poʻo. Ma loko o kāna leka kūkala, ʻī maila ʻo iala no kona "haʻaheo" i nā mea i kō ma lalo o kona noho pelekikena ʻana. Eia kekahi mea āna i haʻaheo ai, ʻo ka hele ʻana o ke kulanui a "culturally strong." No laila, he aha kāna mau hana no ka lāhui a me ka "moʻomeheu" Hawaiʻi? Hōhonu nō ke kawa. E ka mea heluhelu, e nānā kāua i kāna pane i ke kūʻē ʻana o kānaka i ka ʻOhenānā Kanakolu Mika [ the Thirty Meter Telescope, TMT ]. I Iulai i ka makahiki 2019, ua hopu ʻia nā kūpuna Hawaiʻi i kūʻē i ke kūkulu ʻia ʻana o ke TMT ma luna o Mauna Kea. He ʻāina Hawaiʻi ʻo Mauna Kea, akā ua hopu ka mākaʻi i nā kūpuna Hawaiʻi ma ua ʻāina kapu lā. Na wai e ʻole ke kūʻē ʻana o ke kanaka Hawaiʻi? Ma muli o kēia hana ʻino, ua kūʻē nā aloha ʻāina o ke kula nui o Hawaiʻi i ka pelekikena. Hoʻolalau aku lākou i ka pelekikena e hōʻole i ke TMT . Ua hoʻokikina nā kumu a me nā limahana o Hawaiʻinuiākea a me ke kula nui o Hawaiʻi i ko ka pelekikena haʻalele ʻana i kāna ʻoihana. Akā naʻe, ua pane wale mai nō ʻo ia ma ka ʻōlelo ʻana, “He pilikia kēia ma waena o ke kula a me nā kaiāulu ma waho o ke kula,” me he mea lā ʻaʻohe ona mana. ʻO ia wale nō. Pehea kona kuleana ma ke ʻano he poʻo no ke kula nui o Hawaiʻi? Inā loaʻa ke kūlana i ke kanaka pono ʻole, alakaʻi hewa ʻo ia iā kākou i ke ala pololei ʻole. Hū hewa i Kapua ka ʻauwaʻa pānānā ʻole. E aho e hoʻokaʻawale i ka ʻōʻō mai ka lima aku. He aha ka hana a ka lāhui Hawaiʻi? Pehea lākou i kūʻē ai i ka hana ʻino ʻia e ka pelekikena a me ke Kulanui? I ka makahiki 2022, ua mālama ʻia ka ʻaha hemo kula i ke Kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa. I ka hīmeni ʻia ʻana o ke mele aupuni o ʻAmelika, ʻaʻole i kū aʻe nā haumāna Hawaiʻi—he kūʻē. Ma hope o ke mele aupuni o ʻAmelika, ua hīmeni ʻia ke mele ʻo “Hawaiʻi Ponoʻī.” A pau ka paukū mua i ka hīmeni ʻia, manaʻo ʻia ua pau ke mele. Eia kā, ua hoʻomau nā haumāna o Hawaʻinuiākea holoʻokoʻa i ka hīmeni ʻana me ke kani ʻole o ka pila, ā pau pono ke mele. Nani loa kā lākou hana, a he kūʻē ia. Ma o kēia hīmeni ʻana, ua hōʻike nā haumāna Hawaiʻi i ke ea maoli. ʻOiai lākou e hīmeni ana, ua ʻalawa ko ka pelekikena maka i nā haumāna o Hawaiʻinuiākea, me he mea lā, ukiuki paha ʻo ia i ka hana a nā haumāna Hawaiʻi. Ma hope o ka hīmeni ʻana o nā haumāna o Hawaiʻinuiākea, paʻipaʻi ka lima o nā haumāna āpau a me ke anaina me ka ʻoluʻolu a me ka mahalo i kā lākou hana, akā ua paʻa ka waha o ka pelekikena. A hala he mau kekona, ua ʻōlelo aku ʻo ia me ka leo kahakā, “...Mahalo, the students of Hawaiʻinuiākea.” He hana ʻoluʻolu kēia i ka lāhui Hawaiʻi? He hana e paipai ana i ka "moʻomeheu Hawaiʻi"? Hewa i ke ala a ka hewahewa. Eia koʻu manaʻo. E kūkākūkā mau kākou i kēia kumuhana ʻo ke koho ʻana i ke poʻo hou. E koho ʻia ana ka pelekikena hou o ke kula nui o Hawaiʻi. ʻAʻole na kākou poʻe haumāna a limahana hoʻi ke koho i ka pelekikena hou, akā, he ea ko kākou ma Hawaiʻi nei. E manaʻo ana paha kekahi, na ka Hawaiʻi wale nō kēia ʻōhumu. ʻAʻole loa! He haumāna Kepanī au, akā maopopo iaʻu ia mea he hana aloha ʻole. He aha ke kuleana ā kākou? E kamaʻilio kākou me nā hoa papa Hawaiʻi a me nā hoa papa Hawaiʻi ʻole. No ka mea, ʻaʻole paha i laha kēia ʻike no ka pelekikena. Inā ʻaʻole kākou noʻonoʻo i kēia kumuhana, maliʻa paha, e koho hou ʻia ana ke poʻo aloha ʻole. Inā ʻaʻole kākou kūkākūkā no kā ka pelekikena hana aloha ʻole, e mau ana ka mahalo o ka poʻe i ʻike ʻole i kāna mau hana. E kūkākūkā a noʻonoʻo nui kākou, o halakī auaneʻi ke kula nui o Hawaiʻi. I hoʻokahi ka umauma, hoʻokahi ke aloha. © Yuko Uchida 2023 #kulanui #kanaka #keaopolitika ko mua ko hope

Kalāhiki Aiwohi < hoʻi hope Me he Manu Lā Kalāhiki Aiwohi 29 Kepakemapa 2025 Me he manu kamaʻāina lā ke Kanaka Maoli ma Hawaiʻi nei. Kākaʻikahi ka manu kamaʻāina ma ka Paeʻāina. ʻO kekahi ua pau, he hala mai koe kekahi. Pēlā pū nō hoʻi ko Hawaiʻi nei Lāhui Ponoʻī, kāna moʻolelo, kāna hana kuluma, kāna ʻōlelo, kona ʻike, a ʻoi aku. He wahi haʻi manaʻo kēia e kuhikuhi ai i kaʻu mau kuhi nei no ka hoʻohālikelike ʻia o ka nui manu kamaʻāina me ka nui manu ʻōiwi(Kanaka Maoli). Ua hala ka nui manu kamaʻāina iā kākou. Ua pau ka wā i hoʻolaukanaka ʻia aʻela ke kulāiwi i ka leo nui o nā manu kamaʻāina. ʻAʻohe kula manu hou aʻe e like me ka wā ma mua. Ua pau ka ʻōʻō, ʻōʻū, ʻalauahio, ʻalawī, ʻo lākou a pau loa i ke ahuahu o nā mea malihini i lawe ʻia maila i Hawaiʻi nei. ʻUʻuku wale nō nā manu hulu wena i koe. ʻIke ʻia nō ka māhuahua o ka nui manu malihini ma ka Paeʻāina ʻoiai, kākaʻikahi wale nō ka ʻike ʻana i nā manu kamaʻāina. Aloha nō. I hea aku nei ka manu kamaʻāina? ʻIkea ʻia paha ma ke kuahiwi o lākou e ʻōʻū aʻela? ʻOiai ua lilo ka ʻāina i ka māhuahua o ʻekelo mā, me he mea lā ua kipaku ka manu malihini i ka manu kamaʻāina i kahi e ʻōkuʻu mehameha ai i ʻike ʻole ʻia hoʻi. Koʻu noʻonoʻo no ia nui manu malihini, ʻo ia nā mea i pōpilika ai ka manu kamaʻāina, e laʻa, ka poʻe ʻiniseka, pōpoki, manakuke, ka poʻe aʻiaʻi, a ʻoi aku. ʻIke ʻia nō kekahi o nā manu hulu wena ma ke au nei. ʻIke ʻia ka ʻaeʻo ma kona kīkaha ʻana aʻe ma Kaʻelepulu. ʻIke ʻia ka ʻalae ʻula ma kona wahi malu i kahi kokoke i nā kakā ma Kawainui. ʻO ka manu o Kū, ʻike mau ʻia kona kīkaha ʻana ma ka lani o luna o Mānoa. Me he maʻa lā ko ia nei i kona wahi noho hou. I loko nō o ka paʻapū ʻana o ka ʻāina i ke kīpapa kimeki, i loko nō o ka lilo ʻana o ka ʻāina iā ʻekelo mā, ʻike ʻia nō ko ua mau manu kamaʻāina nei noke mau ʻana. Me kēlā nō ka hana a ke Kanaka, na ke Kanaka Maoli e noke mau. Ua like me ia mau manu kamaʻāina, pilikia ke Kanaka Maoli i ka poʻe o waho. Ua pau nui kūpuna i nā maʻi i lawe wale ʻia mai. Ua heleleʻi ka ʻōlelo ma muli o ka nuku ʻoʻoleʻa i ka poʻe kūpuna. Kēnā ʻia kākou e aʻo, e hoʻopili paha i ko waho hana kuluma i hoʻokahi ka Hawaiʻi me ka haole. ʻAʻole nui nā hulu kūpuna i koe. Nui ʻino ka poʻe o waho e noho nei ma Hawaiʻi, nui ʻino hoʻi ka poʻe no ʻaneʻi e noho nei i waho. Pilikia maoli ke Kanaka Maoli i ka poʻe o waho. Piha kuʻi ko kākou ʻāina iā lākou manu malihini o waho, hala ka loaʻa ʻana o ka ʻāina i ka Hawaiʻi i ka ʻeleʻeleu o ka poʻe haole. Ua lilo ka ʻāina i ka poʻe o waho me kēnā. E aha ana ke Kanaka? I kuahiwi ana e hoʻolewa ai kona papālina māʻeʻele? Puhikole ana ka manu ʻōiwi ʻoiai hamuhamu ke kōlea me ka ʻānunu? Māhuahua ʻo ʻekelo mā ma Hawaiʻi nei, ʻoiai akanoho ka nui manu kamaʻāina i nā wahi i ʻike ʻole ʻia. Noho nō hoʻi ka poʻe Kānaka ma nā wahi i hiki ai ke ola. Noho papa ʻo haʻi ma kona ili ʻāina, noho paha kekahi ma ka ʻāina hoʻopulapula, hoʻolimalima paha kekahi i ka hale pāpaʻi, ua neʻe paha kekahi i ka ʻāina ʻē, a ma ka hale paʻahao e noho ai kekahi! Ua hana ka poʻe me ka noʻonoʻo e pono ai kona ola. ʻAʻole i hiki ke ʻalo aʻe i ka uku nui i pono no ka noho ʻana ma Hawaiʻi nei. Lana ka ʻauwae i kahi hāiki. Mai pau ka pono o ko Hawaiʻi Lāhui i ka hoʻopaʻa ʻauʻa ʻia o ka Paeʻāina e nā manu malihini, eia naʻe, ʻo ka māihi ola akula nō ia a ke Kanaka. E ʻike i koʻu leo aloha i mua ou e kuʻu makamaka heluhelu. Ke hea aku nei i nā manu(Kānaka) mai ka moku o Keawe mai a Niʻihau i ka lā welo. Na ke Kanaka kēia ʻāina. Na ke Kanaka kēia ʻōlelo. E noho paʻa kākou ma Hawaiʻi nei. E mau ana ka nui manu o Hawaiʻi, e ola mau kākou a pau loa. ʻO Hawaiʻi nei ka pūnana milia no kona Lāhui Ponoʻī. Me he mau pūnua ʻīnana kākou, ʻo Hawaiʻi ko kākou pūnana a kākou e hoʻopūnana mau ai. Mai! Mai e kaʻapeha nā ʻēheu o kākou! © Kalāhiki Aiwohi 2025 ko mua ko hope

Noah Ellis < hoʻi hope No ke Alu Like ʻAna Noah Ellis 15 ʻOkakopa 2021 ʻAuhea ʻoukou e oʻu mau makamaka, kuʻu mau kaikuaʻana, kuʻu mau kaikaina, a me kuʻu mau kaikuāhine o Hawaiʻi, mai ka puka ʻana a ka lā i Haʻehaʻe a hiki i kona welo ʻana i ka mole ʻolu o Lehua. E heluhelu mai i kaʻu haʻi hou ʻana i kahi moʻolelo kahiko mai Kauaʻi mai. He moʻolelo kēia me nā manaʻo nui e laʻa ka pilina ʻohana a me ke kūpaʻa ʻana. Ua haʻi ʻia mai kēia moʻolelo iaʻu e kaʻu kumu lāʻau lapaʻau ʻo Keoki Baclayon ma ke kula nui ʻo Hawaiʻi ma Mānoa. Ua hauʻoli loa au i kēia moʻolelo a makemake au e hōʻike aku iā ʻoukou. E heluhelu mai ʻoukou i kēia moʻolelo e pili ana i ka Pōhaku-O-Kāne. Ma mua loa o ka ʻike ʻana o nā kānaka iā Kauaʻi, aia kekahi ʻohana o nā pōhaku nui. ʻElua kaikunāne, hoʻokahi kaikuahine. Ua huakaʻi lākou mai Lono-nui-ākea no kā lākou ʻimi ʻana i wahi hou e noho ai. Ua kaʻa lākou i ka papakū o ka moana, e kipa ana i nā mokupuni a me nā moku hāpapa i ke kai ma mua o kā lākou hōʻea ʻana i ke kahakai ʻo Kēʻē ma Kauaʻi. I ka hoʻokokoke ʻana aku i ke kahakai, ua hōʻoluʻolu ʻia e ka wai o ke kahawai ʻo Limahuli. I kā lākou aea ʻana aʻe, ua ʻike ʻia, aia lākou ma ka ʻāpapapa i hoʻopuni ʻia e ka iʻa. Hauʻoli loa ka ʻohana i nā uluwehiwehi o ka ʻāina, ka moana, ka lani, a me nā ao. ʻO ʻOʻoʻaʻa, ke kaikuahine, ua hoʻopunihei ʻia ʻo ia e kēia wahi a hoʻoholo ʻo ia e noho i laila. I kāna lalala ʻana i ka lā mehana, ua hoʻomoe ʻia ʻo ia e ka ʻoē honehone o nā nalu, kāia loa ʻia ʻo ia i ka hiamoe. ʻO kēia ka hiki ʻana o ʻOʻoʻaʻa i Hāʻena. Makemake nā kaikunāne e piʻi i uka, no laila kakaʻa aku lāua i ke kahakai oneone. Ma hope iki iho, kū ke kaikaina, ʻo Pōhaku-loa, a e hoʻomaha ʻo ia i ka malu o nā kumu pūhala. Ma muli o kā Pōhaku-loa luana ʻana i nā lau nehe a me ka makani ʻoluʻolu, ua hoʻoholo ʻo ia e noho i laila. I loko nō o ke noi ʻana o kona kaikuaʻana e hoʻomau ʻo ia i ka mauna, ua hiamoe ʻo Pōhaku-loa. ʻO kēia ka hiki ʻana o Pōhaku-loa i Hāʻena. Ua hoʻomau hoʻokahi ke kaikuaʻana, me ka manaʻo e piʻi i ka nuʻu o ka mauna. I kona hōʻea ʻana i ka pali, ʻaʻole lawa kona ikaika a me kona manaʻo paʻa. Ua hiolo ʻo ia. Ua hoʻāʻo ʻo ia e hōʻea i ka nuʻu, ʻaʻole ʻo ia i makemake e hāʻawipio. Ma hope mai, ua ʻike ke akua nui ʻo Kāne i kēia pōhaku koʻikoʻi a hele mai ʻo ia e hākilo. Nīnau maila ʻo ia i ka pōhaku, “No ke aha ʻoe e paio nei e piʻi i ka nuʻu?” Pane akula ka pōhaku, “No ka mea makemake au e noho i kahi e hiki ai iaʻu ke nānā i nā mea āpau ma lalo oʻu.” Ua kuhikuhi ʻo Kāne, he mea ʻole kahi noho a ke kaikuaʻana e koho ai, no ka mea, e hiamoe paha ʻo ia e like me kona kaikaina a me kona kaikuahine. Koi maila ke kaikuaʻana e noho makalahia ʻo ia. Ua manaʻo ʻo Kāne, ʻaʻole e hāʻawipio kēia pōhaku manaʻo paʻa, e hoʻomau ka pōhaku i ka piʻi a hāʻule a hiki i kona lilo ʻana i lepo. No laila, ua ʻaelike pū ʻo Kāne a me ka pōhaku. Hāpai ʻo Kāne i ke kaikuaʻana a kau iā ia i luna o ka pali kuahiwi. ʻO ka pōhaku hoʻi, ua hoʻohiki ʻo ia e noho a kiaʻi a hoʻomanaʻo i nā mea a pau ma lalo ona. A laila, ʻōlelo maila ʻo Kāne, “A hoʻi hou au, e haʻi mai iaʻu i ka mea āu i ʻike ai. I kāu mākaukau ʻana no ka hele ʻana, e palemo iho ana ka mokupuni ma lalo o ke kai a hāpai aʻe nā nalu iā ʻoe. A laila, e hoʻomaka hou ko ʻoukou huakaʻi me kou kaikaina a me kou kaikuahine. A hiki i kēlā manawa, e nānā a hoʻomanaʻo.” ʻO kēia ka hiki ʻana o Pōhaku-O-Kāne i Hāʻena. Ke noho nei nā pōhaku ʻekolu i ko lākou mau wahi maha i kēia lā, akā, ua hoʻoneʻe ʻia ʻo ʻOʻoʻaʻa mai kona wahi maha e nā nalu nunui o kekahi ʻino. Ma loko o kēia moʻolelo, nui nā mea e lawe mai ai a aʻo. Eia kekahi: ʻO ka mea kūpono iā ʻoe, ʻaʻole paha e kūpono no nā mea ʻē aʻe. Hiki iā ʻoe ke hele hoʻokahi i kahi mamao, akā, me ke kōkua a ka poʻe ʻē aʻe, hoʻokahi ko kākou kau ʻana ma ka niʻo. Hōʻā ʻia ka ʻiʻini ma loko o ka poʻe ʻē aʻe ma muli o kou noke mau ʻana a me kou ʻiʻini e hoʻokō ai i kāu mau pahuhopu. ʻAkahi, ʻo ka mea kūpono no Pōhaku-O-Kāne, ʻaʻole kūpono ia no kona kaikaina a me kona kaikuahine. Makemake ke kaikuaʻana e noho i uka, akā makemake ʻo ʻOʻoʻaʻa lāua ʻo Pōhaku-loa e noho ma lalo. ʻAlua, ua hiki ʻo Pōhaku-O-Kāne i ka pali i kahi āna i makemake ai e noho, akā ʻaʻole hiki iā ia ke kū i ka niʻo. Ua ke kōkua a Kāne i piʻi i ka nuʻu o ka pali. ʻAkolu, ma muli o ke kūpaʻa a me ke konikoni o Pōhaku-O-Kāne e hiki ai i ka nuʻu, ua makemake ʻo Kāne e kōkua iā ia. E ka mea heluhelu, he aha kekahi mau mea āu i manaʻo ai he hoihoi a koʻikoʻi? Inā ʻo Pōhaku-O-Kāne ʻoe e koho paha e hoʻomau i kāu ala, a i ʻole, e hoʻi paha ʻoe e hoʻomaha me kou kaikaina a me ke kaikuahine? © Noah Ellis 2021 ko mua ko hope

Ka-pupu-i-hoihoiia-i-ka-aina < hoʻi hope Na Inoa Aina o Ewa e Lohe Ole ia Nei Ka-pupu-i-hoihoiia-i-ka-aina 1 Kepakemapa 2020 I ka wa mamua, he umikumakolu ahupuaa o Ewa. Aka i keia au nei o kakou, ke ninauia na kanaka e noho ana mao maanei o Ewa, o wai ka inoa o kona ahupuaa? aohe ona manao. Ua uhiia keia mau inoa i na inoa kulanakauhale a me na inoa “moku” hou o keia wa, e laa me Kapolei, Waipahu, Pearl City, Pearl Harbor, a pela wale aku. I ka manao o keia mea kakau nei, he mea minamina nui kela, ina poina wale aku na inoa maoli o keia mau aina, poina pu ko lakou waiwai, oia no na moolelo like ole pili i ua mau wahi nei. E na makamaka heluhelu o nei nupepa o Ka Ulu Hoi, e huakai pu kakou ma o keia wahi moolelo uuku i ka aina e hoopuni nei i ke awa lau o Puuloa, kahi i ulu ae ai ka ia hamau leo, oia no o Ewa, i mea e ola hou ai keia mau inoa aina e lohe ole ia nei i keia mau la. E like me ka puka ana ae o ka la i ka hikina a me kona kau ana aku i ka mole o Lehua, pela pu ke ano o ka kakou huakai. Hoomaka keia huakai ma Halawa, oia ke ahupuaa ma ka palena hikina o Ewa, ma laila no i lawaiaia’i ke akule ma Kapakule. He loko i-a o Kapakule i kukuluia e Kane laua o Kanaloa i ko laua wa e nanea ana i Halawa, aia no ia ma kahi o ka nuku o ke awa lau o Puuloa. E maalo aku kakou ia Aiea a i ka hoea ana aku i Kalauao, ikeia ke kalo e ulu ana ma ka ili aina o Kaonohi a me na i-a e holo ana i kai ma ka loko o Paaiau. A Holo aku a hala o Waimalu, ka aina i noho alii ai o Kalanimanuia i ka wa kahiko, a hoea aku i Waiau e ike maka ai i ke kiowai o Honokawailani, ka wai auau o ka wa i hala, kahi i lilo ai ke kaikamahine i wahine hiu i-a. A hiki ka kakou huakai i Waimano a me Manana. Ma Manana no ka aina i kapaia o Paauau, he aina momona no ia a oia kahi i ulu ai ka i-a hamau leo. Oiai pau ua mau i-a la i ka laweia aku i Kahiki, mau no kona nani, a oia ke kumu a John Iosepa i haku ai i keia mau lalani mele: Pau ole ko’u hoohihi I ka nani o Paauau Na wai e ole ka iini Ua noho a kupa i laila. Holo aku a hoea ma Waiawa a kuhi aku i kai i ka i-a o waho a me ka limu o loko. E na makamaka heluhelu e huakai pu nei me a’u, i keia mau la, o keia mau ahupuaa eha a’u i helu aku nei, mai Waiau a hiki i Waiawa, ua uhiia ko lakou mau inoa ma lalo o ka inoa o Pearl City, aka nae he mau inoa maoli lakou pakahi apau. A holo aku kakou mai Waiawa a hoea i Waipio, a hoomanao mai la i na lehua i haule iho ma Kipapa. Holo aku a hoea ma Waikele, kahi i kapaia i keia mau la o Waipahu. O Waipahu, he inoa kela no kekahi punawai a ili aina hoi. Oiai he wai kaulana no o Waipahu i ke kipa pinepineia ana e Kaahupahau, o Waikele ka inoa o ke ahupuaa. A hoea aku kakou i Hoaeae, oia no ka aina hanau o keia mea kakau nei, a me ke kahawai o Kahoaaiai i kahe iho i ka wa kahiko. A pau ka kakou huakai ma Honouliuli, i ka home a Kamaunuaniho i noho ai ma hope o ka lanakila ana o Kamapuaa ma luna o Olopana, ma Puuokapolei e noho ana ia kupuna wahine mana nui a hiki i keia wa o kakou. No laila e na makamaka heluhelu, aole e poina na inoa kahiko o Ewa, a pela pu na inoa kahiko o ko oukou aina ponoi. No ka mea, ina kaheaia na inoa maoli o kela me keia wahi, ola no ua mau aina la. Ola hoi na moolelo o ia aina a me na kupuna e noho ana i laila. © Kama Kaaikaula 2020 na Kama Kaaikaula ko mua ko hope

Nohealani Mulloy < hoʻi hope No ka Papa Puka Mua o ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna Nohealani Mulloy 17 ʻOkakopa 2024 Ma hope o ‘ewalu makahiki o ka hana nui ua lei ‘ia ka lei o ka lanakila. Ma ka makahiki 1995 ua hoʻokumu ʻia ke kula ʻo Pūnana Leo o Waimea e ʻelima pūʻulu, ʻo ia hoʻi nā Kūpuna o ka DOE, Nā Kālai Waʻa, Nā Aikāne o Puʻukoholā, a me Hālau Kealaonāmaupua. ‘Aʻole i lōʻihi ka wā i kū ai ka Pūnana Leo o Waimea, ʻo kona paʻa akula nō ia. A laila, ua neʻe nā kumu a me nā haumāna i ke Kula Kaiapuni ma Waimea, ʻoiai he hoʻokahi wale nō kula Kaiaʻōlelo ma Waimea, a ʻo ia Kula Kaiapuni nō. Ma ka makahiki 2010 ua hoʻoholo ke poʻo kumu o ke kula haʻahaʻa o Waimea, ʻo Marcy McClelland, e pani i ke Kula Kaiapuni o Waimea. ʻAʻole i pau ko Waimea noke mau ʻana i ka ʻimina i kula kaiaʻōlelo ma ko lākou ʻāina. Ua hui koke nā ʻohana, nā kumu, ka poʻe o ke kaiāulu, a me ka ʻAha Pūnana Leo a ua hoʻokumu hou ʻia ke kula ʻo Pūnana Leo o Waimea. A ma ka makahiki 2011 ua hoʻokumu ʻia ke kula kaiaʻōlelo ma Waimea i kapa ʻia ʻo ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna. Ua pili ka Pūnana Leo o Waimea a me ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna a ua kapa ʻia kēia papahana o Ka Ua Paliloa. Ma ka hoʻomaka ʻana o kēia kula he hoʻokahi kumu, a he ʻumi haumāna. ʻAʻole i nui nā haumāna ʻoiai he mea hou ia ma kona kaiāulu. No laila, ua pili nō nei kula hou i kekahi mau kula e kū ana no ka manawa lōʻihi. Penei ia: ʻo ka papa mālaaʻo a i ka papa ʻewalu, aia nō ma lalo o ke Kula ʻo Nāwahīokalaniʻōpuʻu, a ʻo ke kula kiʻekiʻe, aia ma lalo o ke kula kiʻekiʻe o Honokaʻa. Akā naʻe ua ʻae ʻia nā haumāna o ʻAlo Kēhau o Ka ʻĀina Mauna e hoʻomau i ke aʻo ʻana ma Waimea, me ka haʻalele ʻole ʻana nō i ka ʻāina hānau. ʻO ke kumu i hana ʻia ai penei , i lawa nā lako a me ke kālā no ke kula. Eia kekahi, ʻo ke kumu i ʻae ʻole ʻia ai nā haumāna kula kiʻekiʻe e noho ma lalo o Nāwahī, ʻaʻole i ʻae ia kēia ʻano hana e ka DOE. Ua mau ka ulu ʻana o kēia kula, a ma ka makahiki 2024 ua puka ka papa mua o ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna, ua ulu ke ola o kā kākou ʻōlelo makuahine. Ma ka lā 8 o Mei, ua hoʻomaka nā hanana mua o ka pule puka kula ma ke kula ʻo ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna. Mālama ʻia ihola he pūʻai ma ke kula me nā ʻohana o ke kula, nā haumāna, a me nā kānaka i kōkua i ka hoʻokumu ʻana i ke kula. Ma ka lā 20 o Mei, ua hoʻomaka ka ʻaha mua o ka pule puka kula, he ʻaha ʻawa. Na nā haumāna nō, nā mākua o nā haumāna, a me nā ʻelele i kōkua i ka hoʻokumu ʻana i ke kula. A ma hope mai, ua kaʻi nā haumāna a me nā mākua i nā wahi i hoʻokumu ʻia ai ke kula. Ma ka lā 21, ua kō ka ʻaha haipule, a ma ka lā 22, ua kō ka ʻaha ma Manaua. A laila ma ka lā 24, ua kō piha ka hana a ua eo ka palapala i nā haumāna o ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna. Ua hoʻomaka ka ʻaha hoʻomoloa kīhei ma Anna Ranch ma ka hola ʻeiwa o ke kakahiaka. I ia wā, ua hui nā mākua, nā haumāna o nā papa haʻahaʻa aʻe, a me ke kaiāulu e nānā ai i kēia ʻaha piha i ka mana. A ma hope, ua pāʻina ka ʻohana no ka lilo ʻana o ka lei o ka lanakila i nā haumāna ʻekolu, ʻo ia hoʻi ʻo Laʻakea Canario-Carvalho, Nalu Akau, a me aʻu, ʻo Nohealani Mulloy. Akā naʻe ʻaʻole i pau ka hana ma ʻaneʻi. No laila, e hoʻomaopopo ʻia nō, ua noke ko Waimea, a paʻa ko lākou hana. Ua puka ka papa mua ʻo ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna. E noke mau mākou i ka hoʻōla ʻana i ka ʻōlelo makuahine. © Nohealani Mulloy 2024 ko mua ko hope

Nāinoa Alefaio < hoʻi hope He Kai ʻAʻai ko Kaʻaʻawa, He Kai ʻAʻai ko Oʻahu a Puni Nāinoa Alefaio 1 Nowemapa 2022 Ke kupu nei kekahi pilikia e nui ana, ʻo ka ʻaʻai ʻana o ke kai i Koʻolauloa. Pilikia nā hale e noho ana ma ka ʻae kai i ka ʻaʻai ʻana o ke kai i ke kahua one ma lalo o nā hale. Ke hoʻāʻo nei kekahi o nā mea hale o laila e kūkulu i mau pā pale kai ma waena o ko lākou mau hale a me ke kai. Ke hoʻonoho nei lākou i mau ʻeke i piha ʻia i ke one ma ke ʻano he pā pale kai, a ʻano kāpulu ke ʻano o ia mau pā. He ʻano pupuka ka ʻoiaʻiʻo, a ʻike ʻia hoʻi ka ʻōlelo kaulana a nā kūpuna, "He kai ʻaʻai ko Kaʻaʻawa." He ʻaneʻane e pilikia ko Oʻahu poʻe i ka ʻaʻaianalu o ke kapakai a puni ka moku. No ko lākou kūkulu ʻana ma ke one, ʻaʻole palekana nā hale i kūkulu ʻia i kai a no laila e pilikia ana lākou ke hina iho nā hale i loko o ke kai. ʻO ka ʻaʻaianalu hoʻi ka lawe ʻana a ka nalu i ke one mai nā kapakai a waiho i ke one ma waho loa, i kai hohonu. Ma muli o ka ʻaʻai o ke kai, ke emi nei ka nui o ka ʻāina ma nā kapakai o ka paeʻāina. Ma ko Oʻahu mau moku ʻo Waialua a me Koʻolauloa a i Maui Komohana hoʻi i ʻike ʻia ai ka nui o kēia ʻano pilikia. Ke piʻi nei ke kai a ke lawe nei nō ʻo ia i ka ʻāina. E hoʻomau ana ke kai e ʻai i ka ʻāina a inā nō pēlā, e hina pau ana nā hale i loko o ke kai. He aha lā kā kākou hana e hoʻopakele ai i nā hale i kai? ʻAʻohe paha haʻina maiau a kākou e hoʻoholo ai. ʻAʻole loa hiki iā kākou poʻe kanaka ke hoʻōki i nā hana o ke kai. A no ke akamai o nā kūpuna, i ʻōlelo mai no ke kai ʻaʻai, maopopo leʻa iā kākou ke akamai ʻole o ke kūkulu ʻana i kai. Ke loli nei ke au a ke piʻi nei ke kai. Wahi a nā loea kilokilo, e ʻauheʻe mau ana nā kapakai o Hawaiʻi i uka aʻe ma muli o ka ʻaʻaianalu. E neʻe ana ka ʻaekai he iwakālua kapuaʻi i uka i ka makahiki 2050, a he 40 kapuaʻi i ka makahiki 2100. Ke hiki mai ka makahiki 2100 e ʻauheʻe ana ka hapanui o nā kapakai o Hawaiʻi nei, ma kahi o ka 96%, i kuhi mai ai nā loea. Aia kekahi poʻe e hoʻāʻo ana e mālama i ko lākou mau hale ma o ka hoʻonoho ʻana i nā ʻeke one a i ʻole ka hoʻopaʻa ʻana i kimeki ma waena o ka hale a me ke kai. He pilikia kēia no nā ʻahahui o ka mokuʻāina. ʻO ka maʻamau, hoʻopiha ʻia he pepa noi e noi i ka mokuʻāina i ka hoʻonoho ʻana i ka pā pale kai. ʻAʻole naʻe e hoʻopiha ana ka poʻe i pilikia i nā pepa i pono ai. Hele wale lākou e hana me ka ʻae ʻole. ʻO ka pilikia o ke kūkulu wale ʻana aku i nā pā, ʻo ka hana koke me ka hana kāpulu o nā mea hale. Ke ʻae ka mokuʻāina i ke kūkulu ʻana i nā pā, hana lākou me kekahi ʻano maiau me ka manaʻo e mālama i ka ʻāina pilikia. No laila, me ka ʻole o ka ʻae ʻana, a me ke kāpulu o nā pā, e pilikia hou ana nō ka ʻāina o ia mau hale. E pilikia nui ana kākou inā hoʻomau lākou e hana me ke kīkoʻolā. ʻO kekahi o nā pilikia o ka hana kāpulu a ka haole, ʻo ka hopena o ka hoʻonoho ʻana i pā pale kai. Ke loaʻa kekahi pā pale kai ma waena o kekahi hale a me ke kai, hele kaʻapuni nā nalu i nā ʻaoʻao ʻelua o ka pā. ʻAʻai mau ke kai i ka ʻāina ma nā ʻaoʻao o nā pā pale kai. ʻAʻole loa he hāʻina maoli ka pā pale kai. ʻO ka ʻoiaʻiʻo, e hōʻeha mau ana nā pā i ka ʻāina. Hiolo ke kimeki o nā pā i loko o ke kai a hoʻohaumia ʻia ka ʻāina koʻa o nā iʻa. E pakele ana nā hale no kekahi manawa pōkole wale nō. ʻO ia wale nō ka pōmaikaʻi o kēia ʻano hana. ʻOi aku ka nui o ka pilikia ma mua o ka pōmaikaʻi o nā pā. Like ka pā pale kai me kekahi wahīʻeha i kau ʻia ma luna o ka lima i moku. ʻAʻole nō he kōkua! Akā nui nā pilikia hou e kupu mai ana ma muli o ke kūkulu pā. E ulu ana ka ʻaʻai o ke one i ka ʻaoʻao o nā pā, a he mea māʻinoʻino kēia mau pā no ke kaiapuni ola o kai. E hiolo ana nā ʻeke a me ke kimeki i loko o ke kai a pōʻino wale akula ke kai kohola. Ke ʻimi nei nā haole i hāʻina no ka pilikia o ka ʻaʻai, akā ʻo ka pilikia maoli ke kūkulu ʻana i nā hale i kahi kokoke loa i kai. Maopopo i nā Hawaiʻi ka hūpō o ke kūkulu ʻana i kai, ʻo ia ke kumu a kākou i kūkulu ai i nā kauhale i uka. Ua hele mai ka malihini a ʻike i ka nui o ka ʻāina i kai. Hele a hōʻeuʻeu ka haole i ka manaʻo e kūkulu hale i kai me he mea lā e hoʻokumu ana i kauhale palekaiko. ʻAʻohe wahi pono iki o ka moemoeā a ka poʻe haole e hoʻolilo iā Hawaiʻi i pāka palekaiko a ʻaʻole loa he pono ke kūkulu ʻana i kai. E aho kākou e hoʻolaha i ka lehulehu, ʻaʻole hiki ke kūkulu ʻia nā hale i kai. Pono kākou e noho i uka e pakele kākou i nā hana ʻehuehu a ke kai. ʻO ia wale nō ka hāʻina o kēia pilikia, ʻaʻole hiki ke hoʻopakele i nā hale i kai, no laila e naue kākou i uka. © Nāinoa Alefaio 2022 ko mua ko hope

Lopaka Weltman < hoʻi hope Eia mai ka Lā Hoʻoulu Pae Moku - E Kanu i nā Lāʻau! Lopaka Weltman 1 Kepakemapa 2020 Ke ʻā pinepine mai nei nā kula mahikō kahiko ā mahakea me ka ikaika launaʻole. Ua hele a maʻamau ka pio ʻana o ka uila i ka makani pāhili. Ke pi‘i nei ka ‘ilikai ā pilikia auaneʻi nā alanui a me nā hale i kahi kokoke i kahakai. Ke pau nei hoʻi nā manu Hawai‘i o ka nahele, e laʻa ke kiwikiu, i ka laha ‘ana i uka o ka makika lawe malaria manu. ʻO ke kumu o ia pōʻino ka ho‘omehana honua e ho‘oweliweli nei i ka pae ‘āina a me ka honua holoʻokoʻa. Kuʻi ka lono i kēlā me kēia lā e pili ana i ka loli ‘ana o ke aniau, me ka pi‘i ʻana o ka ‘ilikai, a me nā pōpilikia kūlohelohe like ‘ole. E ho‘omau anei ‘o Hawai‘i he ‘āina kū i ka moana ākea a hānai i kona po‘e, a i ʻole e piholo ka ʻāina momona i ke kai? E aho ka ʻeleu i kēia manawa. ‘Oiai, ‘o ke kumu o ka loli ‘ana o ke aniau ka pākela ho‘ohua ‘ana o ke kalapona ‘okikene lua, pono ka hanaʻiʻo o kānaka no ke kāpae ‘ana i nā ‘enehana wāwahie mō‘alihaku a hoʻonui i ka ikehu hana hou e like me ka ikehu kāʻili lā a me ka ikehu ʻapo makani nō ho‘i, a kuapo i nā kaʻa ʻenikini ʻaila me nā kaʻa ʻenikina uila a i ‘ole ka haikokene. Akā na‘e, i kēia manawa ʻoi loa aku ke kalapona ‘okikene lua i ke ea i ho‘ohua ‘ia ma mua. He aha kā kākou hana e ho‘ēmi ai i ke kalapona ‘okikene lua? Hahai nō ka ua i ka ululāʻau. He hoa kākoʻo ikaika nō ke kumu lāʻau a waiwai ke kanu ʻia ʻana o nā kumu lā‘au like ‘ole ma nā wahi a pau o Hawai‘i nei. Ho‘opau ka lā‘au i ke kalapona ‘okikene lua, a ho‘ohua i ka ‘okikene. Ho‘omalu ka lā‘au i ka lepo i ka manawa ho‘okahi me ke kāohi i ka ‘a‘aiawā, a palena ‘ole nā ‘ano ho‘onani a ho‘owaiwai o ke kumu lā‘au. No laila, ua ho‘okumu ‘ia ka hui ku‘ikahi ‘o Lā Ho‘oulu Pae Moku / ReTree Hawaiʻi ma ka makahiki nei no ka hoʻolālā wale ʻana nō i ke kanu ‘ana i nā lā‘au like ‘ole ma ka lā 30 o ‘Okakopa i kēia makahiki ma nā wahi nui wale o Hawai‘i nei. ‘O wai ia hui? Nui nā hui a me nā ‘ano kānaka like ʻole e hana pū ma lalo o ReTree Hawaiʻi, e laʻa nā hui kāko‘o kaiapuni, nā kula, nā pulo aupuni, nā hui ho‘omaluō kaiapuni, nā kānaka kā‘oko‘a, a pēlā aku. No ke aha e kanu ʻia ai nā kumu lāʻau ma ka lā 30 o ʻOkakopa? No ka mea, hiki mai nō ia lā ma mua o ka hoʻoilo ma Hawaiʻi, no laila ʻoi aku hoʻi ka pahiki o ke ola ʻana o nā lāʻau. ʻO ka lā 30 o ʻOkakopa i kēia makahiki nō hoʻi ka pō Akua ma ka ʻalemanaka Hawaiʻi, he lā maikaʻi no ke kanu ʻana. E kipa mai e ka mea heluhelu i kahi paena pūnaewele puni honua https://retree-hawaii.org no ke a‘o ‘ana mai i nā ha‘awina koe no ke kumu lā‘au a me ke kāko‘o i ke aniau. A e nānā aku i nā wahi kanu lāʻau o ka lā ho‘oulu ma nā mokupuni like ‘ole, e laʻa ‘o Waimea ma Oʻahu, ‘o Mahaʻulepū ma Kauaʻi, ‘o Keālia Pāka ma Maui, ‘o Puʻu Waʻawaʻa ma Hawaiʻi, a pēlā aku. ‘O kēia paena pūnaewele puni honua https://retree-hawaii.org/planting/ nō kahi a ka mea heluhelu e ʻike ai i nā wahi kanu lāʻau, a e kākau inoa no ka hanalima ma kekahi wahi kanu. Hiki nō ho‘i ke kanu i lāʻau ma ka hale i kēlā me kēia lā a hiki i ka lā 30 o ‘Okakopa, a laila e kipa i ia loulou no ka hō‘ike i ka helu a me ke ‘ano o nā lā‘au, a e waiho i nā ki‘i. E hoʻonui ʻia ka huinanui pau loa o ka helu lāʻau me ka helu e hōʻike ʻia ma laila. He mea waiwai a kūpono ia i kēia manawa o ka noho ‘ana ma ka hale ma muli o ka ma‘i lele ʻo COVID-19. E kanu kumu lāʻau kākou no ka ho‘oulu ʻana i ka āina! © Lopaka Weltman 2020 na Lopaka Weltman ko mua ko hope

Makana Gomes < hoʻi hope Lau o ʻOhiʻohikupua Makana Gomes 5 ʻOkakopa 2023 ʻAuhea ʻoukou e nā muʻo o ʻOhiʻohikupua i noke mau i ka maiau o ka hana, mai kānalua o honi nā kōkala iā ʻoe a palalauhala hoʻi! Eia nō ka leo o kahi polohīnano ke wehewehe nei i ka waiwai o ia moʻolelo o ʻOhiʻohikupua no ka poʻe ulana lauhala. Ua ʻike maka nō kēia i ka nele ʻole o kekahi mau hui i ka moʻolelo o ka pūhala mua loa i hiki mai i Hawaiʻi nei, ka mea hoʻi i kiola ʻia e Pele mai ke kai mai a i Kohala kahi i ulu mua ai ka pūhala ma Hawaiʻi. ʻO ʻOhiʻohikupua, he kāne, he akua Hawaiʻi ia no ka poʻe ulana lauhala, e like me ke poʻo inoa i kau ʻia ma luna. ʻO Lauhuki ka lua o ke akua o ka ulana lauhala, he wahine. ʻOiai he akua kāne ʻo ʻOhiʻohikupua, pili kāna māhele ʻo ka hana hoʻomākaukau ʻana i ke ʻano o ke kāne — i ka ʻohi ʻana, ke ʻoki ʻana i ke poʻo a me ka huelo, ke kīhae ʻana i nā kōkala, a me ka hoʻopalupalu ʻana i nā lāu. He mau hana kēia i kū i ke ʻano o ke kāne. ʻO ka māhele o ka ulana ʻana, ʻo Lauhuki ke akua wahine pili i ia hana no ka mea kū i ke ʻano o ka wahine ka hoʻomaka ʻana i ka piko, a me ka huhuki mālie i nā mauʻu no ka hoʻonohonoho a me ka hoʻomoe pono ʻana i ka lau, i ʻole e puʻupuʻu mai ai ka ulana ʻana. I huhuki i ka mauʻu e ka lima ikaika o ke kāne, ʻo ka moku akula nō ia o ka lau. No laila, ʻike paha ʻoukou i ka pālua o ka hana ma ke ʻano kāne a me ke ʻano wahine, ua like me nā akua ʻo Kūʻulakai me Hinaʻuluʻōhiʻa. I ka ʻohi ʻana i nā lau maloʻo, ʻo ʻOhiʻohikupua ka mea e hoʻomana ʻia. Ua ʻike maka au i kahi mau poʻe e ʻohi wale ana i ka lauhala me ke noi ʻole a me ka mahalo ʻole hoʻi i nā lau o ʻOhiʻohikupua. ʻO ia paha ke kumu o ka honihoni ʻana o ka lau ʻOhiʻohikupua i ka lima a kulu mai ke koko. E mālama kākou iā ʻOhiʻohikupua i ka hoʻomaʻemaʻe ʻana i kona mau poʻo i piha i nā lauhala popopo a mālama hoʻi ʻo ʻOhiʻohikupua iā kākou. E oʻu makamaka heluhelu, e nānā hou kāua i ka moʻokūʻauhau o ʻOhiʻohikupua me ka mōhalahala ʻana o kona pilina me Pele. Ua kamaʻāina kāua me ke kupua ʻo Kamapuaʻa, kaulana hoʻi i kona ʻano kolohe me ka ʻekuʻeku ʻana i ka honua ma ke ʻano he puaʻa. He kupua ʻo Kamapuaʻa, no laila, aia ʻo ia ma lalo o ka mamalu o Lono. Hakakā mau ʻo Pele lāua ʻo Kamapuaʻa ma muli o ko Kamapuaʻa hana kolohe mau aku iā ia. He mau manawa nō i hoʻāʻo ai ʻo Pele e hoʻomake iā Kamapuaʻa, akā, ʻo kona pakele akula nō ia. E like hoʻi me kēia kupua ʻo Kamapuaʻa, ʻo ua wahi ʻOhiʻohikupua nei kekahi i hoʻokae ʻia e Pele, a ʻo kona pakele akula nō ia. Kala loa ka hoʻohanohano ʻana iā ʻOhiʻohikupua a hiki mai i kēia au. Nāna nō i hoʻolako i ka poʻe ulana lauhala i nā pono no ka ulana moena ʻana, ʻoiai, ma mua o ka hōʻea ʻana mai o nā mikionali, ʻaʻole i ulana ʻia nā pāpale lauhala e like hoʻi me ke ʻano o ka ulana piko e ʻike ʻia i kēia au. I ka wā kahiko, he poʻe ulana moena, ulana uluna, ulana peʻa, a ulana pēʻahi wale nō ka poʻe Hawaiʻi ma muli o ke ʻano o ka nohona i ia wā. E ka mea heluhelu, e pani koke ʻoe i kou mau maka hoʻoheno a hoʻomanaʻo ʻoe i ke ʻano o nā hale pili i ka wā kahiko a me ke ʻano huinahā o nā hale. ʻO ka hapanui o nā moena o ka wā kahiko, ulana ʻia no ka papahele o ka hale i mea a hōʻoluʻolu ai i ka nohona i loko o ka hale. He huinahā ke ʻano o ka hale, no laila, he huinahā ke ʻano o nā moena i ulana ʻia no loko o ka hale. Ua pili ke ʻano o nā mea i ulana ʻia i ke ʻano o ka nohona no ka mea he hana ko kēlā me kēia mea. ʻAʻole i ulana ʻia kekahi mea no ka hoʻonaninani wale ʻana nō i ka hale. Inā ulana ʻia kekahi moena maiau me nā mauʻu nāwele no ke aliʻi paha, a ulana pū ʻia nā maka hoʻoheno ma luna ona, he mea nani makamae ia akā, mau nō ka hana ma ke ʻano he moena no ka papahele a i ʻole hoʻohana ʻia i kapa moe, e laʻa hoʻi me nā moena pāwehe makaloa. Aia ka pono ʻo ka hoʻokō ʻana i kona kuleana. I ka hiki ʻana mai o nā mikionali i ka makahiki 1860, mai pau kēia hana kamahaʻo a ka poʻe kūpuna i ka nalowale loa ma muli o nā ʻenehana hou i hiki mai ma ka hoʻomaka ʻana o ke kenekulia 20. ʻO ke kumu ʻakahi, no nā kapa moe i lawe ʻia mai e ka haole, a lilo ia ʻo ia ke kapa i makemake nui ʻia. ʻAlua, ʻaʻole i hoʻomau ʻia ka ulana lauhala no ka nui o ka manawa e lilo i ka hana; ʻoi aku ka maʻalahi o ke kūʻai ʻana mai i kahi kapa moe. ʻO ka mea maʻalea a ka poʻe Hawaiʻi, ʻo ia nō ke akamai i ka hoʻomau hana ma o ka hoʻomaka ʻana i ka ulana piko, i mea e holomua ai ka hana ma hope o ka hiki ʻana mai o nā mikionali me kā lākou paikini hou. ʻAʻole ia he hoʻololi maoli, ʻoiai ʻaʻole i haʻalele ʻia ka ʻike kumu o ka ulana lauhala; he hoʻonui ia ma ka hoʻokumu ʻana i māhele hou no kēia hana kuʻuna. He lāhui ʻoi loa ka Hawaiʻi i ka noʻeau, ʻaʻohe lāhui i like ai! Ua hoʻomaka ka poʻe kūpuna i ka ulana pāpale i ka ʻike ʻana i nā pāpale i pāpale ʻia maila e nā haole. Ua ʻano like nō ka hana unala ʻana i ka moena me ka ulana ʻana i ka pāpale akā ma muli o ka hoʻomau ʻana o ka hana ua ola ka loina unala lauhala ma ka ulana piko, a loaʻa maila ka pāpale piko a me ka moena piko. He minamina ke hoʻomanaʻo kēia polohīnano i ka maʻamau o ka hana ulana lauhala i ka wā kahiko no ka mea, he hana laha nō ia ma waena o ka Hawaiʻi. ʻIke ʻia kēia ʻano laha i loko o ka ʻokoʻa o ka hana a me ka huaʻōlelo e wehewehe ai i ia hana — ʻaʻole nō i like i kēlā me kēia mokupuni. Inā pēlā, ʻo ke kaʻawale paha ke kumu. Ma Oʻahu, ʻōlelo ʻia "unala". Ma Maui, ʻōlelo ʻia "nala" a i ʻole "nalanala." Eia naʻe, ʻo ka hua ʻōlelo maʻamau i lohe mau ʻia, ʻo "ulana" ia, a no Hawaiʻi kēia huaʻōlelo. Lilo akula ka ʻōlelo "ulana" i hua ʻōlelo maʻamau no ka mea ʻo ka hapanui o nā loea i aʻo aku i ka ulana lauhala ʻana, no Kona, Hawaiʻi nō lākou, a ʻo ia ke kumu i lilo ai kēia hua ʻōlelo ʻo "ulana" i ʻōlelo laha loa mai nā loea ulana lauhala mai i hoʻopuka pinepine ʻia e lākou. ʻO Gladys Kukana Grace, no ʻŌlelo Moana Kona ʻo ia, a nāna no i aʻo aku i ka hapanui o nā kumu ulana lauhala i kēia au e laʻa ʻo Frank Masagatani a me Ipolani Vaughn. ʻO Ester Makuaʻole, no Kalaua Kona ʻo ia, a aʻo ʻo ia i nā kānaka he nui ma Kauaʻi, e laʻa ʻo ʻAnake Margaret Lovvet me ʻAnake Debbie Tuzon. ʻO Peter Park, no ʻOʻoma Kona mai ʻo ia, aʻo aku hoʻi ʻo ia i nā haumāna he nui ma ka ʻaha ulana lauhala ʻo “Ulana me ka lokomaikaʻi” ma Kona. He kaikunāne ʻo Park no Ester Makuaʻole. ʻO Minnie Kaʻawaloa, no Pāhoa Hilo mai ʻo ia. ʻO Josephine Fergestrum, no Kailua Kona mai ʻo ia, ua kaulana i kona hoʻokumu ʻana i ka pāpale piko ʻole e makemake nui ʻia e nā wāhine o kēia au. ʻO Maluʻihi Lee hoʻi, no Kalaoa Kona mai ʻo ia, a nāna nō i hoʻokumu i ka ʻaha ulana lauhala ʻo “Ka ulu lauhala o Kona.” ʻAʻole pau nā loea i ka helu ʻia ma ʻaneʻi, akā, ola nō ko lākou mau inoa! A ua ʻike ʻia, no Hawaiʻi mai nō ka hapanui o ua mau loea nei o ka ulana lauhala. Ua ʻike ʻia ka waiwai o ka hana unala ma o ka hoʻohana ʻana i nā hua ʻōlelo ʻokoʻa ma kēlā me kēia mokupuni a me ke ʻano hana ʻokoʻa no ka hāunu ʻana, ka hoʻomākaukau ʻana, nā kaila piko i ulana ʻia, a me ka ulana ʻokoʻa ʻana i nā hoʻoheno like. Pēia nō e ana ai i ke ola o ka hana noʻeau i ka waha a me nā lima o nā kānaka: aia nō i ka hoʻohana ʻia ʻana o nā hua ʻōlelo Hawaiʻi pili i nā māhele āpau o ka hana. No laila, e nānā kākou i ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua i mea e hoʻomaopopo ai i ka mea nui o ka unala lauhala, ʻo ia hoʻi ka hoʻomākaukau ʻana i nā lako ma mua o ka unala ʻana. ʻO Pele ke akua nāna i hoʻolako i ka poʻe Hawaiʻi i ka lauhala i kona hele ʻana mai Kahiki mai i Hawaiʻi. Ua kupu ke kumu lauhala mai lalo mai o ke kai ma Kahiki, a puka aʻela ia i luna o ke kai a kū kilakila ihola ia me he ao ʻōpua lā ke nānā aku, a ulu aʻela ia a kiʻekiʻe loa. I ko Pele hele ʻana mai i Hawaiʻi nei, ua kāʻalo ʻo ia i kahi i ulu ai ke kumu hala. Paʻa ihola ia i ka ʻumiki ʻia e ke kōkala o ka lau o ua kumu nei. Hoʻāʻo ʻo Pele e hoʻohemo i nā kōkala ma luna ona; ʻaʻole naʻe i hemo. Ma hope iki, hiki mai kona kaikūnane ʻo Paʻao me ka ipu wai i piha i ke kai a ʻī akula ʻo Pele iā ia e kōkua. Pinana aʻe ʻo Paʻao ma luna o ke kumu pūhala, a ʻo ka nini ihola nō ia i ke kai. Ua mae ihola nā muʻo, a hoʻokuʻu ʻia aʻela ʻo Pele. Ma muli o ko Pele ukiuki, huhuki ia i ka muʻo, kiola ma kēlā wahi kēia wahi, a kau mai kekahi muʻo ma Hawaiʻi nei ma Kohala, ʻo ia nō ʻo ʻOhiʻohikupua. ʻO ia ke kumu pūhala mua i ulu ma Hawaiʻi nei, aia ma Kohala. He haʻawina ko kēia moʻolelo no ka hoʻomākaukau ʻana i ka lauhala a me ka hoʻomaopopo ʻana iho i ka pilina o Pele i ka lauhala. ʻO Pele ke ahi, a i ka hoʻomākaukau ʻana i ka lau, ʻo ka pele ka mea e hoʻopalupalu i ka lauhala. Ma hope o ke kīhae kōkala ʻana, e ʻaiana ʻoe me ke kaomi ʻana ma luna o ka lauhala me ke kīkī pū i ka wai ma luna ona i ʻole e paʻapaʻaʻina ai ka lauhala. ʻO ka hōʻenaʻena o ka ʻaiana ka mea e puhemo ai nā kōkala ma nā lihilihi o ka lau ke pelu ʻia iho nā lihilihi i loko, a ma muli hoʻi o ko Pele hōʻenaʻena aku iā ʻOhiʻohikupua ua hoʻokuʻu ʻia ʻo ia. He hea kēia i ka poʻe unala lauhala o kēia au e hoʻomaopopo leʻa ʻoukou i ka moʻokūʻauhau o ia hana noʻeau i ʻole e hapa mai ai ka ʻike ma ka unala ʻana. I mea aha ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua? I mea e hōʻike aku ai i ka pilina o nā akua Hawaiʻi, ʻo ka mole hoʻi o kā kākou hana. E nānā kākou i hope i mea e maopopo ai ko kākou pilina me ka unala lauhala i kēia au. Na wai hoʻi ka ʻole o ke akamai, he ala i maʻa i ka hele ʻia e oʻu mau mākua. © Makana Gomes 2023 #loinahawaii #moolelokahiko ko mua ko hope

Makana Gomes < hoʻi hope Henehene kō ʻAka Makana Gomes 17 ʻOkakopa 2024 E ʻoni ke kino, e hene kō ʻaka, a e hialaʻai ʻoe e ka hoa makamaka i ka heluhelu ʻana i kēia ʻōlelo kaulana o ka ʻāina a he leʻaleʻa paha mai koe! Aloha ʻoe— I ʻike ʻia ke kanaka ma kāna ʻōlelo a ma loko nō o ka ʻōlelo i ʻike ʻia ai ka maʻalea o ke kanaka. A kū nō hoʻi ka Hawaiʻi i ka maʻalea, ma nā oli, nā mele, nā inoa, nā inoa kapakapa, nā inoa hoʻohalahala, nā inoa kūamaumau, a pēlā wale aku! ʻO ka Hawaiʻi, ua noho nō a kupa i nā inoa e hoʻohenehene a hoʻohalahala aku hoʻi i ke kanaka a me kahi ona e noho ai. ʻOiai, hakakā a hākōkō mau hoʻi kākou i mea e hoʻokiʻekiʻe ai iā kākou iho e kaena ai i ka nani lua ʻole o ko kākou ʻāina hānau ponoʻī. Ma ʻaneʻi i puka mai ai kēia kaena a hili hewa kahi manaʻo, ʻo ia hoʻi, ʻo Māui nō ka ʻoi. Inā ʻo Māui nō ka ʻoi, ʻo Oʻahu nō ka ʻōnohi o nā kai! Pēlā e hoʻopuka ʻia ai kēia mau ʻōlelo hoʻohenehene no nā wahi like ʻole o Hawaiʻi nei. Eia nā inoa i kapa ʻia he inoa haku kole: Hawaiʻi palu lāʻī, Māui puhi lau ulu, Oʻahu maka ʻewaʻewa, Kauaʻi poʻo ʻōpae. Ua noho nō kākou a kupa me nā inoa laha loa o ko Hawaiʻi pae ʻāina, ʻo ia nā inoa e heahea ana i ke aliʻi nona kēlā mokupuni. Eia hoʻi nā inoa o nā mokupuni: Hawaiʻi o Keawe, Maui o Kamalālāwalu, Molokaʻi a Hina, Lānaʻi o Kaululāʻau, Oʻahu o Kakuihewa, Kauaʻi o Manokalanipō, Niʻihau o Manoopupapai. Pehea mai nei e ka mea heluhelu, ke pāʻēʻē maila ka leo o ka poʻe kahiko i ou ala? ʻO ia mau inoa kinikohu i ʻike ʻia ma luna aʻe, ua lilo i mea maʻamau ma muli hoʻi o ka maʻalea o ua poʻe aliʻi lā i ia wā i kaulana ai kēia mau inoa kapakapa. Ma laila aku nō ka mea hoihoi, aia nā inoa e hoʻohanohano ana i nā aliʻi o kēlā me kēia mokupuni eia naʻe, pehea nā inoa kūamuamu? ʻOiai, ʻike lihi wale ʻia nō nā inoa hoʻohanohano akā he mea maʻa i ka Hawaiʻi ka hoʻohenehene ʻana. ʻO nā hoʻohenehene i kēia mau lā, ʻokoʻa loa ia, ʻokoʻa ko ka wā ma mua. He wahi manaʻo liʻiliʻi kēia, ke lohe mau ʻia nei nā ʻōlelo ʻino loa i haʻi ʻia maila ma ke ʻano he hana kolohe a hoʻohenehene hoʻi. Eia naʻe, mau nō ka manaʻo ʻino loa o nā hua ʻōlelo a ʻaʻole i hene iki kahi ʻaka ke lohe aku. Pēia ka hoʻohenehene ʻana i ke kanaka ma muli o kona ʻili, inā kohu nanahu a i ʻole kohu ʻili kea kona ʻili, ʻo ke kūamuamu hoʻi ia! ʻO ke kumu i hoʻopuka ʻia ai, i mea e hoʻohaʻahaʻa ai i kekahi kanaka a he mea hoʻi e hoʻokaʻawale ai i kēlā me kēia lāhui, kēlā me kēia kanaka, kēlā me kēia nohona, a ia mea aku a ia mea aku, i aliʻi ai kekahi, a i kauā ai hoʻi kekahi. Akā, ʻaʻole pēlā ma nā mea haku kole a ka Hawaiʻi. No kekahi paha, he mea hoʻohalahala a hoʻowahāwahā ia, a no kekahi he mea ia e hene ai ka ʻaka. ʻO ka hopena o nā mea ʻelua, hene iki kahi ʻaka! I loko nō o nā mele Hawaiʻi i ʻike mau ʻia ai kēia ʻano haku mele ʻana a haku inoa ʻana. Ua lilo kekahi o ia mau mele i mele kaulana loa e nanea ai ka pepeiao ke hoʻolohe aku. ʻO kauwahi mea kākau, ua lohe aku nō i mau mele ma ia ʻano me ka hoʻomaopopo ʻole ʻana i ka manaʻo i haku ʻia ai kēia mau mele i kū loa i ka Hawaiʻi. Ua heleleʻi nō ka ʻehu hīnano i ka pūʻiwa i ka hoʻomaopopo ʻana he kaila maoli kēia na ka Hawaiʻi! E wehewehe ana kahi mea haku kole i kona mau manaʻo hoʻowahāwahā ma ke ʻano he maʻalea a hialaʻai hoʻi i ka poʻe e hoʻolohe ana. ʻAʻole naʻe paha ia he mea hialaʻai i ka mea nona ke mele, ʻoiai, he mea hoʻowahāwahā hoʻi ia i mea hoʻohaʻahaʻa ai i ko iala kūlana. ʻOkoʻa naʻe nā mele haku kole, ʻokoʻa nā mele namunamu i ʻike ʻia ma ka manaʻo o nā huaʻōlelo. Kohu mea lā, ʻo nā mele namunamu, ahuwale hoʻi ka huhū wela loa o ka mea kākau. Ma nā mele haku kole naʻe, ʻo ka hoʻonalonalo nō ia i ka manaʻo nui o ka mea kākau me ke kuhikuhi a hoʻohuoi wale ʻana nō o ka mea heluhelu i kona manaʻo ma ua mele lā. E huli aku kāua e ka makamaka heluhelu i ke mele ʻo "Latitū" me ka hoʻolohe pono ʻana nō i nā hua ʻōlelo a ʻike auaneʻi ʻoe i kahi hiʻohiʻona o ka haku kole. Pēia pū me ke mele ʻo "Piukeona," i haku ʻia e kahi kanaka hapa Mekiko ma muli o ka hili hewa ʻana o kahi manaʻo ona. ʻO ka mea hope loa, e hoʻolohe aku iā "Pua Hinahina" na Kameaaloha Almeida i haku e hoʻolohe ai ʻoe i ka namunamu. Ā hui hou aku nō e ka mea heluhelu a mai nō a hili hewa kahi manaʻo ou, o haku ʻia auaneʻi he mele haku kole a lohe ko ke ao. Hīnano © Makana Gomes 2024 ko mua ko hope

Maile Wong < hoʻi hope Piʻi mai nā Kai o Hawaiʻi Maile Wong 1 Nowemapa 2022 He wahi mea hoihoi kaʻu e waiho ana ma mua ou, e ka mea heluhelu iā Ka Ulu Hoi , ʻo ia hoʻi, ke piʻi nei ke kai o Hawaiʻi. Ua kala kahiko ka nūhou o ka piʻi maoli ʻana o ke kai ma kahakai. Lohe mau kākou pilikia ʻia ke kahakai i ka hana hewa o nā poʻe lehulehu ma ka honua nei i kēia au. E piʻi maoli ana ke kai he hoʻokahi kapuaʻi i ka makahiki iwakālua kūmālima aʻe nei. I kēlā me kēia makahiki ke nui nei ke kai piha a e pihō auaneʻi nā kaona a me nā wahi like ʻole ma kai. Akā, ʻo ka mea hoihoi, ʻaʻole wale nō ma kahakai e piʻi ana ke kai. Piʻi hoʻi ke kai i loko o nā lāʻau e ulu aʻe ma kahakai. Penei e ʻike ʻia ai ka piʻi ʻana o ke kai i loko o nā lāʻau: Inā hele ʻoe i kahakai ma Hawaiʻi, e ʻike ʻoe i ka lilelile o nā lāʻau ma kai i nā kukuna o Kānehoa. Ma uka pono o ka poʻana kai, ʻanapa ka hinahina o ka lau nihoa o ka maʻo lāua ʻo ka ʻilima, lalilali ka lau o ke ʻākulikuli, ka pāʻū o Hiʻiaka, a me ka naupaka. I ka ʻike mua ʻana, me he mea lā, ʻaʻole pilikia iki ʻia lākou. Akā naʻe, e pilikia ʻia nō. I loko nō o ko lākou noho maoli ʻana ma kahakai, e mūkiki wai lākou mai ka wai ʻili ( freshwater lens ) mai i kahakai. ʻO ka wai ʻili ka waihona wai hāiki loa ma lalo o ke one. Inā ʻeliʻeli ʻoe ma ke one ma uka aʻe o ka palena o ke kai nui, e loaʻa koke kekahi kūlana pulu o ke one. Pulu kēia one i ka wai, ʻo ia nō ka wai ʻili a nā lāʻau e mūkiki ai. I ka piʻi ʻana o ke kai, lilo ka wai ʻili i wai kai, ʻo ka piʻi maila nō ia o ke kai i loko o nā lāʻau. Penei e piʻi ai ke kai i loko o nā lāʻau. Inā ʻaʻole pilikia ka lāʻau i ka piʻi ʻana o ke kai i loko ona, a ulu pono aʻe ʻo ia a hoʻopulapula hou e like me ka mea maʻamau, he halophyte ia lāʻau. No kekahi manawa lōʻihi, kainō he mau halophyte ka poʻe lāʻau Hawaiʻi a pau ma kai. Akā i ka ʻimi noiʻi ʻana aku, hoʻomaopopo akula kākou ʻaʻole nō paha pēlā. Ua hana ʻia he hana ʻimi noiʻi ma Lāwaʻi Kai, Kauaʻi a me ka hale hoʻoulu mea kanu ʻo Pope (Pope Greenhouse) ma ke Kulanui o Hawaiʻi i Mānoa. ʻO ka pahu hopu, ʻo ia ka wae ʻana i ka lāʻau i pilikia ʻia i ke kai piʻi (nā glycophytes ) a me nā lāʻau pilikia ʻole (nā halophytes ) i mea e hoʻomaopopo ai i nā papahana hoʻōla lāʻau no ke kanu hou ʻana i kai, a me nā lāʻau e pono ai ke kōkua. Ua kanu ʻia aku kekahi poʻe lāʻau Hawaiʻi i kona wā keiki. ʻOi aku ka weliweli o ka piʻi ʻana o ke kai no nā lāʻau keiki ma mua o nā lāʻau makua. Hiki i nā lāʻau makua ke hoʻomau, akā mae koke kēlā lāʻau keiki. E pilikia auaneʻi ke kahakai ma hope o ka hala ʻana o nā lāʻau makua, ʻaʻohe āna pulapula e hoʻomau ma laila. Penei nō paha e nalo wale ai nā lāʻau i kahakai inā ʻaʻole e kākoʻo ʻia. Ua kanu ʻia ka milo, ka pili, ka maʻo, ka pāʻū o Hiʻiaka, ke kou, ka nanea, ke ʻākulikuli, ka mauʻu ʻakiʻaki, ke ʻaeʻae a me ke ʻaʻaliʻi. He mau lāʻau maʻamau kēia e ulu aʻe i ke one ma uka pono o ka poʻana kai. Ua ninini ʻia ke kai ma nā lāʻau i kanu ʻia i mea e ʻimi ai i ka hopena o ka lāʻau ma muli ka piʻi ʻana o kona kai ( salinification ). Ma waena o nā lāʻau he 12 i hoʻāʻo ʻia, ʻo ka milo a me ke ʻākulikuli wale nō paha nā halophyte . ʻO nā lāʻau he ʻumi i koe, e mae koke ana ke piʻi mai kona kai. Ua kapa ʻia kēia ʻano lāʻau he glycophyte . Ke holomua nei ka ʻimi noiʻi, akā eia ka manaʻo mua i ʻupu aʻe ke ʻike ʻia ka ʻikepili i hōʻiliʻili ʻia mai. Inā i piʻi ke kai me ka mālie ma muli o ka hana ʻino ʻole o ka lehulehu kanaka ma kēia honua nei, inā nō ua lawa ka manawa no ka neʻe mālie maoli ʻana o nā lāʻau mai kai a i uka, inā nō hoʻi ua lawa ka manawa no ko lākou maʻa ʻana aku i ka piʻi mālie o ke kai. Akā naʻe, i kēia manawa weliweli, piʻi wawe ke kai, ʻo ke kōkua ka pono no ke kanaka ma Hawaiʻi nei. ʻO kēia ke kumu o ko mākou ʻimi noiʻi ʻana, i mea e wae ai i nā mea e kanu ai i kahakai a me nā mea e hoʻoneʻe ai i uka. He kuleana ko ka poʻe hana ma ka papahana conservation e alakaʻi ai. Akā naʻe, na kākou e kākoʻo i ka hoʻoneʻe ʻana i nā lāʻau glycophytes mai kai a i uka, a e kanu hou i nā lāʻau halophyte ma kai. ʻAʻole na ka poʻe ʻōiwi kēia pilikia o ke kai piʻi, akā, ua mālama ʻia, ua aloha ʻia, a ua kilo ʻia kēia ʻāina e ka poʻe Hawaiʻi. Kūpono paha ko kākou kakoʻo ʻana i ka hoʻoponopono ʻana i kēia pilikia i kai. ʻO ka mea nui a kākou e hoʻomanaʻo ai, ʻo ia ka pilina maoli e hehei ʻia ai nā mea a pau e ola a e hoʻōla ma Hawaiʻi nei. ʻO nā lāʻau a me nā kānaka kekahi o ia mea e ola, ʻo ke kai a me ka wai kekahi o ia mea e hoʻōla. He pilina ʻohana ko kākou. Like nō ka wai e kahe i ke kino o nā lāʻau Hawaiʻi, like nō ka wai e kahe ana i loko o kākou. E hele paha kākou i kai a kilo kākou i ka loli wawe o ke kai, a pēlā paha e maopopo ai iā kākou ke kiaʻi ʻana i ko kākou ʻāina aloha mai uka a i kai. I loko nō o ko kākou lana mālie ʻana i nā kai ʻewalu, i loko hoʻi o ke kahe ʻana o ka hou i ka lā ʻalaneo, mai poina, ke piʻi mai nei ke kai o Hawaiʻi. Pehea ke kai i loko o kākou, e piʻi anei? © Maile Wong 2022 na Maile Wong ko mua ko hope

Kaleilehuaohaililani < hoʻi hope E Ola ke Kani Hone o nā Manu Kaleilehuaohaililani 30 ʻApelila 2022 I loko o nā makahiki he ʻelua a ʻoi iki aku nō paha e hiki koke mai nei, ke mahuʻi iho nei ka poʻe ʻepekema o kēia au, e pau loa aku ana kekahi o nā manu maoli o Hawaiʻi nei. Wahi a ua noiʻina hou nei o ka Department of Land and Natural Resources, ke mahuʻi ʻia nei ka nalowale pau ʻana o nā ʻohana manu he ʻehā: ʻo ka ʻakikiki, ʻo ke kiwikiu, ʻo ka ʻākohekohe, a ʻo ke akekeʻe. A i loko nō hoʻi paha o ke kekeke, ke mahuʻi ʻia nei e pau ana he 11 hou aku ʻohana manu mai Hawaiʻi nei. He aha nā kumu e pilikia nei ke ola o kēia mau ʻohana manu maoli Hawaiʻi? ʻO kekahi ka maʻi avian malaria i halihali ʻia e ka poʻe makika. Ua like nō paha ka maʻi avian malaria me ka maʻi Kolona, ʻo ia hoʻi, he maʻi kēia i maʻa ʻole i ke kino o ke kanaka. No laila, he maʻi nō ia e laha koke nei ma waena o nā lāhui like ʻole o ke ao e kāʻili aku nei i ka hanu hope loa o nā kānaka he nui wale. I kēia mau lā naʻe, ua lako kākou kānaka i ka lāʻau ʻō Kolona, i pale no ko kākou mau kino kanaka. Pēlā nō ka maʻi avian malaria. ʻO ka poʻe manu nō naʻe, ʻaʻohe o lākou lāʻau ʻō, ʻaʻohe pale ʻana o lākou. A ua lawa ka nahu hoʻokahi ʻana a kekahi makika no ka hoʻomake ʻana i ia manu hoʻokahi. No laila, no nā makahiki he nui wale, ʻo ka poʻe makika e halihali nei i ka maʻi avian malaria ke kumu helu ʻekahi nāna e hoʻopau nei i ka poʻe manu maoli Hawaiʻi. ʻO kekahi kumu hou aku, ʻo ia hoʻi ka wāwahi ʻia o nā nahele e noho nei kēia poʻe manu maoli no ke kūkulu hale ʻana o kānaka. No ia kumu, ʻaʻohe wahi o kēia poʻe manu e noho ai a ʻo ko lākou piʻi hou ʻana aku nō ia i uka i kahi hou e noho ai. Eia hoʻi, ke pau ʻē aku nei nā nahele ʻōhiʻa o Hawaiʻi i ka maʻi Rapid ʻŌhiʻa Death. Ua pilikia ʻē ka poʻe manu i ka nele i ka inu wai lehua ʻole i kēia maʻi ROD, a eia nō ke wāwahi ʻia nei nā nahele e koe nei i wahi e noho ai ʻo kānaka? Auē kā hoʻi ē! ʻAʻole anei i lawa nā palena o ke kūkulu hale? Āhea lā kākou e hiki aku ai i ka palena o uka? Ua ʻōlelo ʻia nō hoʻi, ʻo ka loli o ke ao a me ka wela ʻana mai o ka honua kekahi mea e pilikia nei nā manu maoli. Ma muli o ka wela ʻana mai o ka honua a me ka piʻi ʻana mai o ke kai, ke piʻi aʻe nei nō hoʻi nā manu Hawaiʻi i uka e ʻimi ai i kahi kūpono ma ka waokele e noho pūnana ai. Pehea lā kākou e mālama ai i kēia honua i ʻole hoʻi e piʻi ai ka wela o ka ʻāina a e piʻi aʻe ai hoʻi ke kai? ʻO ka poʻe puaʻa ʻāhiu nō hoʻi kekahi pilikia e emi nei ka heluna o ka poʻe manu maoli. I ka holo ʻana o ka poʻe puaʻa i ʻō a i ʻaneʻi e noho ai, ʻeli mau aku lākou i mau lua e noho ai. I ko lākou haʻalele ʻana i ia lua i ʻeli ʻia, lilo ia lua i wahi kūpono no ka poʻe makika e hānau ai i kā lākou mau hua. A ma laila nō e pilikia hou ai ka poʻe manu i ka maʻi avian malaria i halihali ʻia e ua poʻe makika nei. E nā kānaka o kēia Lāhui, ua hiki mai kēia poʻe manu Hawaiʻi ma mua loa o ka hehi mua ʻana mai o ke kanaka ma kēia pae ʻāina nei. Ua noho pū kākou me kēia poʻe manu Hawaiʻi no nā hanauna mai iō kikilo mai. Ua wili pono ʻia kēia poʻe manu i loko o ko kākou mau moʻokūʻauhau, ko kākou mau moʻolelo, a me ko kākou mau mele. He aha ana lā kā kākou hana e mālama ai i kēia mau manu maoli no nā hanauna ma hope aku e ʻike maka ai? I kēia mau lā, ke nui aʻe nei nō nā papahana e mālama nei i ke ola o kēia mau manu. ʻO kekahi ka ʻō ʻana aku o ka poʻe ʻepekema i nā makika kāne i kekahi lāʻau e kāohi ai i ka hoʻohānau ʻana aku i nā hua makika. Ua ʻōlelo ʻia, he mea nō kēia e hoʻēmi ai i ka heluna makika i mea e laha ʻole ai ka maʻi avian malaria ma waena o ka poʻe manu. Ke hoʻolaha aʻe nei nō hoʻi nā kalana pākahi i nā lula me nā ʻōlelo aʻoaʻo e makaʻala ai nā kānaka ke piʻi aʻe i uka a i ka nahele paha. E holoi pono ʻia nā kāmaʻa a me nā lole i ʻole e halihali ʻia nā makika a me nā ʻano maʻi like ʻole e pilikia nei nā manu maoli. ʻAʻole e ʻauana wale aku i nā wahi i hoʻokapu ʻia no ka hoʻopūnana ʻana o ka poʻe manu. A e waiho i nā lāʻau o ka nahele i kona wahi mau a i ʻole e hoʻihoʻi aku i kahi i kiʻi ʻia ai, i ʻole e laha ai kekahi maʻi o nā lāʻau ma ʻō a ma ʻaneʻi. E mau aku nō i ka hoʻolaha a me ka hoʻomaopopo ʻana i nā kānaka o kēia ʻāina e pili ana i kēia mau pilikia a hihia paha. Ma o ka hoʻolaha ʻana i kēia ʻike e alulike pū ai kākou i ka ʻauamo ʻana i kēia kuleana mālama manu. I ola nā manu maoli no nā hanauna ma hope loa aku. E ola mau loa aku nō ke kani hone o nā manu! © Kaleilehuaohaililani 2022 na ABC ko mua ko hope