Keleka Falces < hoʻi hope Pūʻā Kōlea Keleka Falces 5 ʻOkakopa 2023 Eia mai kākou ma kahi o ʻekolu makahiki ma hope o ka pae mua ʻana mai o ka maʻi Kolona i ke one o Hawaiʻi nei. Ua ʻō ʻia ka hapanui o ka lehulehu i ka lāʻau koʻokoʻo, a e manaʻo ʻia paha, ua pau ka maʻi ahulau. Eia naʻe, i kēlā mahina aku nei i piʻi māhuahua aʻela ka nui o ka poʻe i loaʻa i ka maʻi Kolona. Wahi a nā kauka o kēia au nei, ʻo ka lāʻau koʻokoʻo, ʻaʻole ia he mea e hoʻēmi ai i ka nui o ka poʻe i loaʻa i ka maʻi. He mea ia e palekana ai kou ola ke loaʻa i ka maʻi. ʻO ka nīnau hoʻi, pehea lā e pau ai kēia maʻi? Ma muli o ka hoʻi ʻana mai o nā haumāna he nui i Mānoa, e hiki koke mai ana paha ka wā e laha hou mai ai ka maʻi. ‘O ka makahiki 1881 ka makahiki i hoʻomaka mai ai ko ka Mōʻī Kalākaua huakaʻi ʻana i nā aupuni like ʻole. I kona wā i haʻalele mai ai, ua lilo kona kuleana, ʻo ka noho aliʻi hoʻi, i kona kaikuahine iā Liliʻuokalani. Ma ia makahiki like, ua kuʻi mai ka lono no ka laha ʻana o ka maʻi Hepela ma Honolulu. ʻAʻohe i ʻemo, hoʻoholo ʻia maila e Liliʻuokalani ka wā hoʻomalu maʻi, i mea e lele ʻole aku ai ka maʻi mai laila a puni ka paeʻāina. Eia mai nā kānāwai āna i hoʻokumu mai ai: (1) Pāpā ʻia ka holo ʻana o nā moku ma waena o nā mokupuni. (2) Hoʻokaʻawale koke ʻia ka poʻe i loaʻa i ka maʻi. (3) Pāpā pū ʻia nō hoʻi ke kau ʻana i ka moku. (4) Hoʻokahua ʻia nā kiaʻi ma nā wahi like ʻole i mea e ʻike leʻa ʻia ai ka mālama ʻia ʻana o ia mau kānāwai. He keu ke akamai o ka Mōʻī Liliʻuokalani. I ia wā o ka lele ʻana o ka maʻi Hepela, ʻaʻohe wahi lāʻau koʻokoʻo. Eia naʻe, ma muli o kona alakaʻi pono ʻana i ke aupuni ma ia wā, ʻo ia ke kumu i pau koke ai ka wā hoʻomalu maʻi, he ʻelima mahina wale iho nō. Ua ʻike leʻa ʻia paha e Liliʻuokalani ke koʻikoʻi o ka mālama pono ʻana i ke ola kino. ʻAʻole paha kēia he mea e pūʻiwa mai ai ka manaʻo, no ka mea ʻaʻole o kana mai ka maʻa o ka poʻe Hawaiʻi i ka weliweli o nā maʻi like ʻole. ʻO ia hoʻi ke kumu i hala nui ai ka poʻe Hawaiʻi ma ia wā. ʻO kēia au nei naʻe, ʻaʻohe wahi mea e like ai. Ua kau nui hoʻi ka noʻonoʻo o nā alakaʻi o ka Mokuʻāina o Hawaiʻi i ke kālā. ʻO ia ke kumu e mau nei ka holo ʻana o ka maʻi Kolona i Hawaiʻi nei. I ka wā i laha ai ka maʻi Hepela i Honolulu, ua pāpā ʻia ke kau ʻana i ka moku me ka pāpā pū ʻia nō hoʻi o ka holo moku ʻana. ʻAʻohe wahi kanaka e huakaʻi ana ma waena o nā mokupuni ma ia wā. ʻO ia ke kānāwai i hoʻoholo ʻia e Liliʻuokalani. Eia naʻe, i ka makahiki 2020, ka makamua hoʻi o ka wā hoʻomalu maʻi, ua ʻae ʻia ka huakaʻi ʻana o nā malihini i Hawaiʻi, i loko nō o ka laha ʻana o ka maʻi Kolona. Ma ia wā hoʻi, ua piʻi aʻela ka nui o ka poʻe i loaʻa i ka maʻi he 100 a ʻoi i kēlā me kēia lā. Eia naʻe, wahi a ke Kiaʻāina ʻo David Ige, ʻaʻohe mea e hopohopo ai a ua hiki nō i nā malihini ke kipa mai i Hawaiʻi. ʻO kaʻu e kau leo nui ai i ke aupuni o nei wā, mai pūʻā i nā wahi kōlea ʻoiai i wī maila kāu mau keiki ponoʻī, nā ʻōiwi hoʻi o nā ʻāina mai ka lā puka i Haʻehaʻe a i kona welo ʻana i Lehua, nā kama hoʻi nona ka ʻāina i kanu ʻia ai nā iwi o ko lākou mau kūpuna, nā ʻiwa hoʻi nāna e kīkaha mau aku ana i ke alo o ka makani kūpikipikiʻō, nā ʻaʻaliʻi hoʻi e mau nei i ka ehuehu. Hiki maila kēia mau kōlea a haʻalele koke maila iā Hawaiʻi no ko lākou one hānau. ʻO mākou, nā Hawaiʻi, ʻaʻohe wahi e hoʻi aku ai. Pehea lā e momona ai ua mau kōlea nei a pōloli hoʻi nā ʻōiwi i ko mākou kulāiwi? ʻO ia ke ʻano o ka Mokuʻāina. He hōʻike kēia, e ka makamaka heluhelu, no ke ʻano o kāna hana i ka wā e hiki mai ai kahi maʻi hou. E kālele ʻia aku ana ko haʻi pono ma mua o nā kama o nei ʻāina. ʻAʻole ka maʻi Kolona ʻo ka maʻi hope loa e hōʻea mai i Hawaiʻi nei. E hiki mai ana nō ka wā e laha hou aku ai kahi maʻi ʻē. He leo hoʻomanaʻo kēia i nā wahi kumakaia e noho aliʻi nei ma kēia aupuni: ʻike maka ʻia e mākou kou mālama mau ʻana i ua mau wahi malihini nei me ke kāpae pū ʻia ʻana o nā Hawaiʻi ma ka ʻaoʻao, i mea hoʻi e loaʻa ai ka waiwai iā ʻoukou. Eia naʻe, ʻo nā ʻōiwi hoʻi ka mea e lupalupa ai ka ʻāina. Ke pau mākou, ʻaʻohe wahi mea e momona ai kāu mau kōlea. Na lākou hoʻi e hoʻopulapula hou mai i ka ʻāina? ‘Aʻole paha. © Keleka Falces 2023 #olakino #kanaka #keaopolitika ko mua ko hope

Kalaninuiahi Wilson < hoʻi hope Papa Iwakālua Iwakālua: Ka Puka Kula ʻana ma ka Pūnaewele Kalaninuiahi Wilson 1 ʻOkakopa 2020 ʻAuhea ʻoukou e nā pua o ka pae ʻāina o Hawaiʻi, mai nā lehua ʻaʻala aʻo Lononuiākea a i nā pūpū hinuhinu aʻo Niʻihau. I kēlā me kēia makahiki, hui nā kānaka a puni ka honua e nānā maka ai i ka hanana kupaianaha i hana ʻia no nā makahiki he nui, ʻo ia hoʻi ka puka kula. He mea kūikawā nō hoʻi ka puka kula no nā ʻano mea like ʻole e hana ʻia ma mua o ka ʻaha puka: ʻo nā papahana ʻoe o ka papa alakaʻi, ʻo nā huakaʻi ʻoe, ʻo ka pule puka kula ʻoe, a pēlā wale aku. Akā, i kēia makahiki ua pūʻiwa nā haumāna o ka papa iwakālua iwakālua i ka lohe ʻana i ka loaʻa ʻole o ia mau mea a pau pēia pū me ka puka kula. He au kūikawā kēia no nā kama o Hawaiʻi. I kēia makahiki ua hiki ʻole i nā haumāna papa alakaʻi a puni ka honua ke kiʻi lima aku i kā lākou palapala puka kula. Me kēlā manaʻo au e hāpai nei i kēia moʻolelo nūpepa nei no nā mea i hana ʻia e ke kula ʻo Kamehameha ma Keaʻau no nā haumāna o ka papa iwakālua iwakālua i mea e pani hakahaka ai no nā hanana maʻamau o ka puka kula. I mea hoʻākāka iā ʻoe e ka mea heluhelu, ke kākau nei au no koʻu ʻike i ka puka kula o kēia makahiki no ka mea he haumāna au ma ka papa iwakālua iwakālua ma ke kula ʻo Kamehameha Keaʻau. Ua lohe wale ʻia nā nēnē no ka puka kula ʻole ʻana, ma ke ʻano maoli, i ka mahina ʻo Malaki i kēia makahiki. I kēlā manawa ua mau nō ka ʻākoakoa ʻana o nā haumāna a me ke aloha ʻana kekahi i kekahi me ka pūliki, ka honi, a pēlā wale aku. I ka lā hope loa o ke kula maoli ua hoʻākoakoa mai nā kumu i kaʻu papa e haʻi iā mākou no ke kāpae ʻana i nā ʻano hanana puka kula like ʻole: ʻo ka ʻaha hulahula ʻoe, ʻo ka huakaʻi ʻoe i Maunaʻala , ʻo ka Baccalaureate ʻoe, ʻo ka pule puka kula ʻoe, a pēlā wale aku. Akā ua hoʻomaopopo nā kumu iā mākou e hoʻāʻo ana lākou e pani hakahaka i ia mau mea me nā hanana e hiki ke hana ʻia ma ka pūnaewele. Eia nā pani: Prom: Ma ke kula ʻo Kamehameha hoʻihoʻi ʻia ke kālā i hāʻawi mua ʻia no nā kikiki, a laila ua hāʻawi ʻia nā makana i kūʻai ʻia me ia kālā, e laʻa nā kīʻaha aniani a me nā apo lima. Ua hiki i nā haumāna ke hana i ka Prom ma ko lākou mau hale iho nō a paʻi i kiʻi e kaʻanalike ai ma ka papa pūnaewele. Mahalo i nā haumāna o ka papa haumāna aupuni no ka hoʻomākaukau ʻana i ia mau mea no kēia ʻaha hulahula. Pule puka kula: I ia pule, ua kono ʻia kekahi mau mea kaulana e komo i kā mākou papa zoom. ʻO Roman kekahi, no ka hui hīmeni ʻo Kolohe Kai. Ua haʻiʻōlelo ʻo iala no ka paʻakikī o ka puka kula ʻana a ua hīmeni iā mākou a pau. Mahalo i nā kumu a me ka poʻokumu no ka hoʻākoakoa ʻana mai i nā ʻano kānaka like ʻole e walaʻau me mākou ma kēia wā paʻakikī. Baccalaureate: Ua hoʻouna mai ke kula i ka ʻohana o kēlā me kēia haumāna puka kula i ka ʻaina ahiahi no ka pō o ka Baccalaureate. Ua nānā mākou i ka polokalamu Baccalaureate ma ka pūnaewele a ʻai pū i ka meaʻai i loaʻa no ia hanana. Mahalo i ko mākou kahu no kona mālama ʻana i ka Baccalaureate ma ka pūnaewele a no ka mālama ʻana i meaʻai na mākou. Maikaʻi ia mau pani hakahaka, akā ʻo ka nīnau i ʻupu aʻe i ka noʻonoʻo o nā haumāna a pau ʻo ia kēia, “Pehea ka puka kula?” No nā haumāna o ke kula ʻo Kamehameha ma Keaʻau nei, ua nui aʻe nā nīnau i kupu mai i nā mahina he ʻekolu i noho ai kākou ma ka hale. Pehea mākou e hoʻihoʻi ai i nā pono hana o ke kula? Pehea e kiʻi ai i ka palapala puka kula? Hiki i ka ʻohana ke hele pū me mākou? E loaʻa ana he ʻaha maoli? Ua pūʻiwa mākou a pau i ka lohe ʻana i ka mahina ʻo Mei e puka kula ana mākou ma ke ʻano o ka paikau ma ke kaʻa. I nā pule ma mua pono o ka puka kula ua haʻi nā kumu iā mākou e kaʻapuni ana mākou i ke kula ma ke kaʻa e hoʻihoʻi ai i nā pono o ke kula a me ke kiʻi ʻana i nā ʻano mea like ʻole o ka puka kula, e laʻa hoʻi ka palapala puka kula, mai ke poʻokumu. I koʻu hōʻea ʻana i ke kula ma koʻu kaʻa me koʻu makuahine ma ka noho ma hope oʻu a me kaʻu ipo e kalaiwa ana, ua ʻike ʻia nā hōʻailona me nā QR code like ʻole ma mua o kēlā me kēia hale peʻa ma ʻō a ma ʻaneʻi i ke kula. ʻO ka hale peʻa mua kahi e hoʻihoʻi ʻia ai nā pono hana o ke kula: ʻo nā puke ʻoe, ʻo ke kamepiula ʻoe, ʻo nā lole hāʻuki ʻoe, a pēlā wale aku. A laila ua kaʻapuni hou mākou i nā hale peʻa ʻē aʻe me ka lolelole pū ʻana i ke QR code ma nā hōʻailona. A ma o ia QR code i hoʻokani ʻia ai ke mele o ka ʻaha puka kula, a me kēlā ua hoʻomaka au e uwē. Ua makana ʻia au i nā ʻano mea like ʻole e koʻu kahu, kaʻu kumu papa iwakālua iwakālua, kaʻu mau kumu hāʻuki, a laila ma ka hopena ua kiʻi au i kaʻu palapala puka kula mai kaʻu poʻokumu mai. Ma hope o kēlā ua hui mākou haumāna ma waho o ke kula e pūliki a aloha aku i nā hoa papa no ka puka kula ʻana, a laila ua kaʻapuni hou mākou ma ke ʻano he haumāna puka kula. Ua hoʻolele ʻia ka polokalamu ma ke kīwī i nānā ai nā haumāna i ko mākou puka kula ʻana a me ka hele wāwae ʻana e kiʻi i ka palapala puka kula. Hoʻomaopopo au i ka manawa i kāhea ʻia ai koʻu inoa e ke poʻokumu ua hoʻomaka māua ʻo koʻu mau mākua e uwē no ka hauʻoli i koʻu puka kula ʻana. ʻO kaʻu papa, ʻo ia ka papa iwakālua iwakālua, he ʻaʻaliʻi nō i kū i ka makani nui. A, ma hope o ke kō ʻana o nā mea a pau i haku hou ʻia, mai nā pani hakahaka ʻana o nā hanana a i ka puka kula ʻana ma ka pūnaewele, ʻaʻole au e makemake ana e kuapo i kekahi mea. Mai kēia hanana ua aʻo au i nā mea waiwai o ke ola: ʻo ke aloha ʻoe, ʻo ka hoʻomanawanui ʻoe, ʻo ka mālama ʻoe, ʻo ke kūpaʻa ʻoe, a pēlā wale aku. Me kēia mau mea waiwai e ulu ana nō mākou a hoʻopaʻa i nā haʻawina hou o ke kula nui. A makemake au e mahalo aku i koʻu ʻohana no ko lākou aloha ʻana iaʻu a no ka mālama ʻana i pāʻina liʻiliʻi no ka puka kula ʻana. E ʻole ke aloha o kuʻu ʻohana, holomua ai au a ola. A me kēlā manaʻo, he hea kēia i nā haumāna i puka kula i kēia makahiki kūikawā. He aha kāu mau hana ai i ia mau lā? A pehea ʻoe i ulu ai mai ia mau hanana ʻokoʻa o ka puka kula? Ke hana nei au i nā lā a pau a ke komo nei au i ke kula i Mānoa ma kaʻu kamepiula nei. No koʻu ulu ʻana, ua ʻike au i ka loli ʻana o ke ʻano huhū a pilikia o koʻu noʻonoʻo ma Malaki, a loaʻa ka hoʻomanawanui a aloha wale ma Mei, a mahalo au i kēia loli a me nā kaʻina hana i hiki ai au i kēia hopena. E hoʻomaopopo kākou i nā ʻāʻumeʻume o kēia au nele a no ka hiki ʻana iā kākou ke hoʻoikaika ma muli o ia hanana. He mahalo nō hoʻi kēia i kaʻu papa, ka papa ʻo Hīhīmanu a Kāne, no ko ʻoukou holomua ʻana ma nā wā paʻakikī a no ke aloha ʻana o kekahi i kekahi i mea e ulu ai ke aloha o ka poʻe Hawaiʻi. “Lele mua ka hīhīmanu me he manu lā”. E lele wale kākou a hoʻokō i nā ʻano mea like ʻole o ke ola, ke hāʻule kākou, e lanakila kākou, akā e lele wale kākou i luna e ulu hou aʻe ai nā pua o ka pae ʻāina o Hawaiʻi nei. © Kalaninuiahi Wilson 2020 na Kalaninuiahi Wilson ko mua ko hope

Kiana Davis < hoʻi hope Ka ʻOhu Lau Lipo o ka ʻĀina Kiana Davis 1 ʻOkakopa 2020 I kēia wā o ka maʻi ahulau COVID-19 ua hoʻomanaʻo ʻia ka Hawaiʻi i ke koʻikoʻi o ke kanu ʻana i kā kākou mea ʻai ma ko kākou ʻāina. I nā mahina ʻo Malaki a me ʻApelila ua kokoi hele ka nui lehulehu i nā hale kūʻai e hoʻolako ai i ko lākou hale me he mea lā e pā mai auaneʻi kekahi makani pāhili. Akā ʻaʻohe makani pāhili e kokoke ana, ʻo ka maʻi ahulau weliweli ke hōʻeaʻea ana. A ma muli o ia kokoi hele ʻana, nele nā hale kūʻai he nui i nā kini mea ʻai ʻole a hōʻike leʻa ʻia kā kākou kaukaʻi nui ʻana i kā Matson mā lawe ʻana mai i ka mea ʻai a me nā mea like ʻole i Hawaiʻi mai ka ʻāina ʻē mai. I ua mau mahina nei ʻo Malaki a me ʻApelila, ua ulu aʻe ka hopohopo i loko o kekahi ma muli o ka lauāhea e ʻoki ana ʻo Matson mā i ka halihali ʻana i nā mea e pono ai ka nohona ma Hawaiʻi inā loaʻa nā kipikoa he nui i ka maʻi COVID-19 a emi mai nā limahana e hana ma ia ʻoihana. He pilikia nui ka hoʻōki ʻana i nā waiwai hoʻopae mai, akā ʻaʻole pēlā i ka wā kahiko. ʻAʻole i kaukaʻi nā kūpuna i nā moku hali ukana. Na lākou nō i kanu i kā lākou mea ʻai ma ko lākou ʻāina hānau. Ua hoʻolako maikaʻi ʻia nā kūpuna i nā mea i ulu aʻe ma loko o ko lākou ʻāina kulāiwi. No laila, no ke aha kākou e kaukaʻi ai i nā moku hali ukana? A pehea hoʻi kākou e hoʻoponopono ai i ko kākou pilina i ka ʻāina? I ka wā e ola ana ʻo Olopana mā, ʻo Kawainui ka ipu kai no Kailua, Koʻolaupoko, Oʻahu. He 450 ʻeka ka nui o ka loko iʻa a aia nā loʻi kalo he 350 ʻeka ma kaʻe o ia loko nunui. Na nā kini Kailua i mālama pono i ia wahi. Eia naʻe i ka makahiki 1846, he 749 wale nō ʻōiwi e noho ana ma Kailua. ʻO ia paha ke kumu i ulu aʻe ai ka ʻōpala ʻai ma nā loʻi. ʻAʻole nō nui loa ka poʻe e kanu ana i ke kalo i ia manawa. A i ka makahiki 1895, hoʻokahi wale nō mahiʻai kalo i koe a ʻo kona inoa ʻo Hikaʻalani. Ua kūʻē ʻo Hikaʻalani i ka ʻaihue ʻana i ka wai o Kailua no ka mahi kō ma Waimānalo, a i mua o ka ʻaha hoʻolohe wai ʻo ia i wehewehe aku ai i ka hala ʻana o nā mahiʻai kalo o Kailua a me kā lākou mau mamo. ʻO Hikaʻalani a me kona makuahine hānai wale nō nā mea i koe. Minamina ka loaʻa ʻole o kekahi kanaka e ola ana e hoʻōia i kāna ʻōlelo. Mai ka wā iā Hikaʻalani, ʻaneʻane piha nā makahiki he 85 ma mua o kā ka Hawaiʻi hoʻi ʻana i ka hana mahiʻai kalo ma Kailua. ʻO Charles “Doc” Peʻapeʻa Makawalu Kekuewa Burrows paha ke Kanaka mua loa i hoʻomaka i ka hoʻōla hou ʻana i nā loʻi o Kailua. Ua hoʻomaka ʻia kāna hana i ka makahiki 1980, a aia nō ka hua o ia hana ke waiho nei ma ka ʻili ʻāina ʻo Kūkanono, ma waena o ka heiau ʻo Ulupō a me ka loko iʻa ʻo Kawainui. I ia wā, he kumu kula akeakamai ʻo Doc ma ke kula kiʻekiʻe ʻo Kamehameha a nāna nō i lawe mai i kāna mau haumāna i Kawainui i hiki iā lākou ke ʻike maka i nā mea a lākou i aʻo mai ai i loko o nā papa akeakamai. Ma ka hana nō ka ʻike. Ma loko o ia mau makahiki he 85 ua lilo ʻo Ulupō i wahi e waiho wale ʻia ai ka ʻōpala like ʻole e laʻa ke kaʻa, ka iho uila, ka pahu hau, ke kaupoku keleawe, a pēlā wale aku. No ka hoʻōla hou ʻana, ʻaʻole hiki ke kanu hou ʻia ke kalo me ka ʻole o ka huʻe ʻana i ka ʻōpala i waiho ʻē ʻia, ka ʻoki ʻana i ka mauʻu, a me ke kūkulu hou ʻana i nā kuāuna. No laila ʻo ia ka mea a Doc a me kāna mau haumāna i hana ai ma Ulupō. Na lākou i huʻe i nā kana ʻōpala he nui. Akā i kekahi manawa ʻaʻole lawa ia mau hana nui. Paʻakikī ka ʻike maka ʻana i ka hopena o ka puʻu ʻōpala. Ma nā wahi e like me Ulupō, na ka Papa Ola o ka Mokuʻāina i hele mai e ʻohi i kekahi mau hāpana lepo e ʻike i ka maikaʻi me ka ʻole o ka lepo no ka mahiʻai ʻana no ka mea inā he pilikia ko ka lepo i kanu ʻia ai ke kalo, e pilikia ana ko kākou kino ke ʻai kākou i ia kalo. Ma o kā ka Papa Ola hōʻike ua hoʻomaopopo ʻia, ma nā loʻi i waiho mua ʻia ai nā māhele kaʻa, ua nui loa ke kēpau. Wahi a lākou, hoʻohana ʻia ke kēpau ma nā huila kaʻa i mea e hoʻokaumaha ai i nā taia. Ma muli o ka lōʻihi o ka manawa i waiho ʻia ai nā taia ma ka loʻi ua heʻeaholo ke kēpau mai ka taia i ka lepo. Inā kanu ʻia ke kalo i loko o ka loʻi haumia, e omo ana ke kalo i ke kēpau. Na ka Papa Ola i kauoha, ʻaʻole e ʻai i ke kalo mai ia mau loʻi haumia. Akā ʻo ka mahiʻai ʻana i nā mea ʻai Hawaiʻi ka pahuhopu i hiki iā kākou ke kaukaʻi ʻole ma luna o Matson mā. A eia kekahi, pili ka mālama a me ka ʻai ʻana i ke kalo i ko kākou moʻokūʻauhau. No laila he aha ana ka mea a kākou e hana ai? Ua pau ka waiho ʻana i ka ʻōpala a ʻaʻole hiki iā kākou ke hoʻi hope. I kēia mua aku, pono kākou e ʻimi i alahele e hoʻoponopono ai i ka lepo. ʻO ka hana maʻamau ma ʻAmelika no ka hoʻopau ʻana i ka lepo haumia, ʻeli ʻia ka lepo, halihali ʻia i kahi ʻē, lawe ʻia mai ka lepo hou mai kahi ʻē aku, a lilo ka lepo haumia ʻo ia kā haʻi kuleana. ʻAʻole loa hiki iā kākou ke hana pēlā ma Hawaiʻi. Kūʻē ia hana kāpulu i ka manaʻo a me ka loina Hawaiʻi. Ua liliha ka lepo ma mua o ka waiho ʻana i ka ʻōpala a ʻai maoli ʻia kekahi ʻano lepo. No kākou ke kuleana e hoʻoponopono ai i ka pilikia. ʻO kekahi mea ʻano hou e ʻimi noiʻi ʻia nei ma nā kula nui mahiʻai a puni ka honua, hiki paha i kekahi mau mea kanu ke hana me he hakuʻala lā e hoʻomaʻemaʻe i ka lepo. Ma ʻĪnia ua hōʻoiaʻiʻo ʻia ka hiki i nā mea kanu o ke ʻanona ʻo Bacopa (genus Bacopa) ke omo aʻe i nā keleawe kaumaha. He mea kanu Hawaiʻi ko ua ʻanona hoʻokahi, ʻo ia hoʻi ka ʻaeʻae (Bacopa monnieri). I kēlā makahiki aku nei, ua alakaʻi ʻia e kekahi limahana ma Ulupō, e Ryan Ueunten, he papahana e hōʻoia ai i ka hiki me ka ʻole i ka ʻaeʻae ke omo pono i ke kēpau, a maʻemaʻe hou nā loʻi haumia. Inā pēlā, hiki iā kākou ke kanu hou i ke kalo ma laila. Ua lilo ia papahana ʻo ia kā Ryan papahana no kāna pepa nui laeoʻo ma lalo o ke kula ʻo Tropical Agriculture and Human Resources (CTAHR) ma Mānoa. ʻO kēia ka makahiki ʻelua o ua papahana nei a maikaʻi ka loaʻa. ʻIke ʻia nō ka hoʻēmi ʻia ʻana iho o ka nui o ke kēpau i loko o nā loʻi. Maʻalahi nō ka ʻeli ʻana i ka lepo a me ka waiho ʻana i kahi ʻē. Akā ma o ke kakali ʻana ʻo ka pau o ke kēpau i ka ʻaeʻae, e aʻo ʻia nō ka hoʻomanawanui. ʻAʻole i haʻalele nā kūpuna i ka hana mahiʻai i ka lā hoʻokahi a i ʻole ka mahina hoʻokahi. Ma loko o nā mahina a me nā makahiki he nui i ulu aʻe ai ko kākou kaukaʻi ʻana i nā moku hali ukana a me nā waiwai hoʻopae mai. I kēia mau lā ʻōlelo pinepine ʻia “mai kali a pau nā niho o hala ʻē ka Puʻulena.” Akā he pono paha ke kali ʻana. ʻAʻole hua ka ʻulu a me ka ʻuala i ka lā hoʻokahi , a ʻaʻole hoʻi mākaukau ke kalo i ka lā hoʻokahi. Inā makemake kākou e kaukaʻi ʻole ma luna o Matson mā, e hoʻi ana kākou i ke ola nanea a ʻo ia ola, he ola nohili ia. ʻAʻole paha e pau ana nā niho ma muli o kēia ʻano hoʻomanawanui. Na kēia wā o ka maʻi ahulau COVID-19 i hōʻike iā kākou ʻaʻole paha maikaʻi ka hoʻomau ʻana i ka nohona ʻāwīwī o nā ʻāina ʻē. Lana ka manaʻo e maʻemaʻe ana nā loʻi haumia i kēia makahiki aʻe a i ia manawa e kono hou ʻia ana ka Papa Ola e hōʻoia i ka hiki ke hoʻomaka hou i ke kanu ʻana i ke kalo ma ia mau loʻi. He mea nui ka hoʻi ʻana i ka ʻai o kēia ʻāina aloha, ka ʻai pono. ʻAʻole paha hiki iā kākou ke kāhea iā kākou iho he Hawaiʻi inā ʻaʻole mālama ʻia ka pilina o kākou me ko kākou makahiapo ʻo Hāloa. © Kiana Davis 2020 na Kiana Davis ko mua ko hope

Māhie Beck < hoʻi hope ʻŌʻili Pulelo ke Ahi o Kamaile Māhie Beck 4 Kēkēmapa 2023 Mai ka wā mai i hōʻea mai ai nā malihini i Hawaiʻi nei, a hiki i kēia wā, ua mākaʻikaʻi ʻia he wahi pana i kapa ʻia ʻo Hāʻena, e nā malihini i ʻike ʻole i ke ʻano o ia wahi. E hōʻea mai ana lākou me ke kuko nui iā ia me he paredaiso lā, no ia mea e hoʻomāunauna ana lākou i ia wahi. Hāiki ia kahakai a me ke alanui kīkeʻekeʻe ʻo Kūhio, a pihakuʻi i nā malihini. I loko o ka lā hoʻokahi, he ʻelua kaukani malihini e kipa ana iā Hāʻena. No ka poʻe Hawaiʻi e noho ana ma laila, hana nui ka hōʻea ʻana aku i ko lākou home a me ka haʻalele ʻana mai. ʻAʻole kēia he mea hou. ʻOiai he mea maʻamau i ka poʻe Hawaiʻi ka hoʻokipa malihini me ke aloha, ʻaʻohe o kākou makemake e hōʻino wale aku. Akā, ua ahuwale kā lākou hana ʻino ʻana mai iā kākou a me ko kākou ʻāina. No nā kau ā kau, ua kiaʻi nā kānaka Hawaiʻi i kēlā wahi pana, a pēlā ana nō ka poʻe ʻōiwi o ia ʻāina. I ke au ʻana mai o ka manawa, e ʻaʻaiawā ʻia ana ke alanui i Hāʻena ma muli o nā hana kohu ʻole a ka poʻe mākaʻikaʻi. I ʻApelila o ka makahiki 2018, ua hiki mai ka ua loku me ka wai hālana pōʻino. Ua uhi ʻia ke alanui i ka hāneʻe ʻana iho o ka mauna, a ua paʻa maila ke alanui. Ua hana pū ke kaiāulu e hoʻoponopono i ko lākou ʻāina. Ua emi maila ka nui o nā malihini i komo i Hāʻena, mai ka ʻelua kaukani a hiki i ka ʻole. Ua hele a maikaʻi Kauaʻi, hemolele i ka mālie. A no laila, ʻo kēia ka manawa kūpono hou, e hāpai ai i ka nīnau: Pehea kākou e noho ʻoluʻolu ai me nā malihini? I ka manawa i paʻa ai kēia alanui, ua hoʻopaʻa pū ka Department of Land and Natural Resources i ka pāka ʻo Hāʻena. Ua hana pū ka DLNR me nā ʻoihana manawaleʻa o Haleleʻa i kekahi palapala ʻaelike no ke kahu ʻana i ia pāka mokuʻāina. Ma o ka palapala ʻaelike me ka Hawaiʻi State Parks, ua hoʻomaka ʻia kēia ʻōnaehana no ka hoʻopōmaikaʻi ʻana i nā kupa o ia ʻāina. He ʻōnaehana lawe ʻōhua kēia i hoʻokumu ʻia e hoʻēmi ai i ka nui o nā kaʻa a me nā malihini ma Hāʻena. ʻElua ʻoihana manawaleʻa i ʻauamo i kēia kuleana, ʻo ia hoʻi, ka Hanalei Initiative, no ka ʻāina e hoʻohiwahiwa ai i ka ua loku, lāua ʻo ka Hui Makaʻāinana o Makana, no ka pali ʻō ahi o Makana. Hoʻokō ʻia kēia ʻōnaehana no kekahi kumu kikoʻī, ʻo ia hoʻi, no ka mālama ʻana i kēia wahi no nā hana maoli. He ʻekolu koho a ka poʻe malihini. 1) E hoʻokū i ko lākou kaʻa ma Waipā he ʻāina uluwehi, ʻeono mau mile ma mua o ka pāka o Hāʻena. E kūʻai i kekahi likiki lā no ke kaʻa ʻōhua. He kanakolu kūmālima kālā no ka makua, a he iwakālua kūmālima kālā no ka ʻōpiopio. Hōʻea ke kaʻa ʻōhua i kēlā me kēia iwakālua minuke. I ka hōʻea ʻana ma ka pāka ʻo Hāʻena, e uku ʻia ʻelima kālā no ka uku komo a ka mokuʻāina. 2) E hoʻopaʻa i kekahi wahi hoʻokū kaʻa ma o ka pūnaewele. ʻO kēia kahua hoʻokū kaʻa, aia ma ka pāka ʻo Hāʻena. He ʻumi kālā no kēlā me kēia ʻeono hola. A e uku ʻia ʻelima kālā no ka uku komo a ka mokuʻāina. 3) E komo me ka ʻole o ke kaʻa e hoʻokū ai, a uku ʻia ʻelima kālā no ka uku komo o ka mokuʻāina. A pehea nā kamaʻāina? Ma hea lākou e hoʻokū ai i ke kaʻa? Ma nā wahi hoʻokū kaʻa ma ka pāka ʻo Hāʻena, aia ke komo ʻana a hōʻike ʻia aku ka laikini kalaiwa kaʻa ma ka ʻīpuka a manuahi ke komo ʻana. Ua kau palena ʻia ka nui o nā wahi hoʻokū kaʻa e kūʻai ʻia ana i nā malihini, i mea e lawa ai nā wahi hoʻokuʻu kaʻa o nā kamaʻāina. He akamai hoʻi kau! ʻO ka uku komo wale nō ke kālā e lilo ana i ka mokuʻāina. No laila, iā wai e lilo ai ke kālā keu? E hoʻolilo ʻia kēia kālā i ka Waipā Foundation no nā polokalamu pili ʻāina. E hoʻolilo ʻia kēia kālā i ka Hanalei Initiative no ke kaiāulu ʻo Hanalei, no ke kūkulu ʻana i kekahi kahua pāʻani, i kekahi kahua kinipōpō hīnaʻi, a pēlā aku. E hoʻokomo ʻia kēia kālā e ka Hui Makaʻāinana o Hāʻena i nā hana mālama ʻāina, e like me ka mahiʻai kalo a me nā polokalamu ʻōpio. Me kēia ʻōnaehana hou, piha ka pāka ʻo Hāʻena ke hiki mai nā malihini he 900, ʻaʻole e like me nā malihini 2,000 i hōʻike ʻia ma mua. Emi loa ka heluna o nā kaʻa, a ua hoʻokuʻu ʻia ke amo mai ka pāka aku. Eia kekahi, hoʻonui ʻia ka uku kaʻa he 200 kālā no ke kū kaʻa ʻana ma haʻi o ke alanui. A no laila, hiki i ka poʻe Hawaiʻi ke hele lanakila ma ko lākou ʻāina me ka pilikia ʻole. E paipai ʻia ke komo ʻana o ka poʻe Hawaiʻi i kēia wahi. Mai poina kākou, e hoʻomau i ke ola o kēia ʻāina. Kau mai ʻo Haleleʻa i ka mālie, Ke one pua rose aʻo Mahamoku, Nani wale Hīhīmanu kū kilakila, Kilakila Nāmolokama kau i ka ʻohu, He lei ʻohuʻohu ke kēhau o Māmalahoa, Pā mai ka ʻŌmaʻokaulehua, Heleleʻi nā wai maka o Lūpua, Pakika i ka limu o Manuʻakepa, Kūpaʻa kākou ma hope o Kilioe Pōhaku, I ola mau nā iwi o ka ʻāina. Ola nā iwi! E hoʻāʻo ʻia kēia ʻōnaehana i nā wahi ʻē aʻe mai ka piʻi ʻana o ka lā i Haʻehaʻe a i ka mole o Lehua! Koe aku ia, e nānā ana kākou. © Māhie Beck 2023 #alohaaina #aina #keaopolitika Mahalo a nui no ka noʻonoʻo a me nā manaʻo o Mehana Blaich Vaughn lāua ʻo Kamealoha Forrest i kākau ʻia ma kēia mau lālani mele. ko mua ko hope

Nāihe Paʻaluhi < hoʻi hope Lanakila ka Palapala ʻAelike Uniona i kā Kākou ʻŌlelo; Lanakila kā Kākou ʻŌlelo i ka Palapala ʻAelike Uniona Nāihe Paʻaluhi 15 Pepeluali 2022 E nā hoa aloha ʻōlelo ʻōiwi mai kahi pae a i kahi pae o ka pae ʻāina, no ka mole ʻolu o Lehua a i Haʻehaʻe, mai lalo lā o nā pua o ka honua a i luna lā o nā manu o ka lewa, ke aloha o ke ao Hawaiʻi iā kākou a pau. He ao nani nō hoʻi ko nā mea a pau e ola ana ma Hawaiʻi a, e like me nā manu o ka lewa, ke ola nei kā kākou ʻōlelo aloha i nā lani, ma luna hoʻi o ka mokulele. I kēlā me kēia mahina Pepeluali, hoʻolālā a mālama ʻia kekahi huakaʻi mokulele ʻōlelo Hawaiʻi i nā ʻāina like ʻole e lele ai ʻo Hawaiian Airlines, ka hui mokulele hoʻokahi nāna i hoʻōia kūhelu i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ke ʻano he ʻōlelo e uku keu ʻia ai nā kuene mokulele. No ia mau huakaʻi kūikawā, kuene ʻia ka mokulele e ka poʻe ʻōlelo Hawaiʻi a pēlā e mālama ʻia ai ka walaʻau ʻana me ka poʻe ʻōhua a me ka hoʻolaha ʻana ma ka ipu leo mokulele. Aia nā kuene o Hawaiian ma lalo o ka malu o ka uniona AFA, ʻo ia hoʻi ka Association of Flight Attendants. He uniona kēia e mālama ana i nā kuene he 2,100 a ʻoi iki aʻe o Hawaiian a me nā kuene o kekahi hui mokulele ʻē aʻe e laʻa ʻo Alaska Airlines, Jetblue, United Airlines, a pēlā aku nō. Ma kahi o ka makahiki 2017 i pau ai kā mākou palapala ʻaelike, he palapala e helu papa ana i nā koina a me nā lula like ʻole e hoʻokō ai nā kuene, nā luna, a me ka hui hoʻolālā i ka lele ʻana o ka poʻe hoʻokele mokulele. He ʻekolu makahiki ke kū ʻole ʻana o kekahi palapala ʻaelike hou. I loko o ia wā nele i ka ʻole o ka palapala ʻaelike hou, koho bālota akula mākou kuene e kūʻē. I ka makahiki 202, ua pōmaikaʻi mākou i ka paʻa ʻana maila o ka palapala ʻaelike hou ma waena o mākou a me nā luna o ka hui mokulele, ma mua pono nō o ka wā i pani ʻia ai nā uapo pae o ka honua holoʻokoʻa ma muli o ka maʻi ahulau. ʻO kekahi ʻōlelo paʻa o kā mākou palapala ʻaelike hou, ʻo ia hoʻi ka hōʻoia ʻana i ka ke kūlana o ka ʻōlelo Hawaiʻi a me nā kuene i wali iā lākou ka ʻōlelo. ʻO kēia mau kuene language qualified , uku hou ʻia no ka mākaukau i ka ʻōlelo Kanaka. ʻO ke kuene, inā paʻa iā ia ka ʻōlelo Palani, Kepanī, Kōlea, Pākē, a i ʻole ka ʻōlelo Kāmoa, he mea maʻamau ka hai ʻana aku a me ka uku hou ʻana aku iā ia no ka walewaha o kēia mau ʻōlelo. A, ʻakahi nō a komo ka ʻōlelo Hawaiʻi i ia huina kūhelu. A kauoha kūhelu ʻia kēlā ʻuku hou e kā mākou palapala ʻaelike. He keʻehina hou nō kēia no ka ʻōlelo a kākou. He mea minamina naʻe ke kūlana kūikawā o kēia ʻano uku a me kēia ʻano lele ʻana ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻoiai ʻaʻole mālama ʻia nā huakaʻi ʻōlelo Hawaiʻi ma waho o Pepeluali. Akā, ʻike ʻia ka pahuhopu, ʻo ia ke kū ʻana o ia mau huakaʻi ma nā mahina he 11 koe o ka makahiki. ʻAʻole ʻo Pepeluali ʻo ka mahina hoʻokahi e hoʻoheno ai a e ola ai nō hoʻi kā kākou ʻōlelo Kanaka aloha. I kēlā me kēia lā e pono ai ko kākou nohona Kanaka i ka ʻōlelo me he kaula ʻaha lā e pili ai ko kākou naʻau i ka naʻau a me ka mauli o ka ʻāina a me nā kūpuna. He lanakila liʻiliʻi naʻe kēia e waiho ai kākou a hahai nā hanauna e puka mai auaneʻi i kēia ao māʻamaʻama. E ola nō ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā ala a me nā ao a pau loa o ka nohona Kanaka. © Nāihe Paʻaluhi 2022 ko mua ko hope

Māhie Beck < hoʻi hope Me he ʻIwa lā i Kāʻili Waiwai Māhie Beck 5 ʻOkakopa 2023 E nā hoa aloha o kēia ʻāina, e ala mai! Mai kēlā peʻa o Haʻehaʻe i Kumukahi, a ka mauna kilakila ʻo Haleakalā, a i ka makani Lawakua e pāhili ana i nā pali o Kauaʻi, e loaʻa iā kākou nā makana o nā pūpū Kahelelani, a hōʻea auaneʻi i kawelo ʻana o ka lā i Lehua. Eia mai ka nūpepa a ka poʻe Hawaiʻi, ʻo Ka Ulu Hoi . ʻO ka hoʻopōmaikaʻi ʻana i nā kānaka Hawaiʻi a me nā wahi Hawaiʻi ke kumu o kēia nūpepa nei. Paipai mākou iā ʻoukou, e nā makamaka heluhelu, e noʻonoʻo i nā mea e hana ʻia nei ma Maui Komohana, a e nānā i nā hana a nā hui nui o laila. Ma loko o kēia pōpilikia kaumaha loa, ʻike mōakaaka ʻia, ʻaʻole hiki iā kākou ke hilinaʻi i ke aupuni, no ka mea, ʻaʻole lākou e mālama i ka pono o ka lehulehu, a i ka pono o Hawaiʻi. Hoʻolako mau ʻia nā hui nui i ka wai, no ke kumu hoʻokahi ʻo ke kālā a me nā pōmaikaʻi ʻē aʻe e loaʻa ana i ke aupuni. E noʻonoʻo pono kākou no ka pilina o nā hui nui lāua ʻo nā luna aupuni. Me he mea lā ke ʻae ʻia nei kēia mau hui nui e hana i ka mea a lākou e makemake ai, a eia nō lākou ke kāʻili nei i ka waiwai me he ʻiwa lā. I loko o kēia wā pōpilikia kaumaha, ke lana nei ko kākou manaʻo ʻaʻole e hoʻohana ana ke aupuni a me nā hui nui i kēia ʻīnea i kumu e hoʻoneʻe ai i nā ʻohana Hawaiʻi mai ko lākou mau kulāiwi aku. He ʻīnea hanauna kēia ma Hawaiʻi nei, i pilikia ai ka ʻohana mai kekahi hanauna a kekahi hanauna. ʻOiai he paʻakikī ka hoʻomau ikaika ʻana i kēia manawa, e hoʻopaʻa kākou i ko kākou mau kulāiwi no nā hanauna e hiki mai ana. ʻO ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka wai o Lāhainā ka mea koʻikoʻi no nā ʻohana a no ka ʻāina. Akā naʻe, ʻaʻole ia he mea nui no ka pōmaikaʻi politika a me ke kālā. I loko o nā makahiki he haneli i hala, ua hōʻaui ʻia ka wai ma kahi o Maui Komohana, no ka hoʻolako ʻana akula i nā ʻoihana kōlea. I ka hoʻopau ʻia ʻana o nā mahi kō a me nā mahi halakahiki, ʻaʻole nō i liʻuliʻu, hoʻohana akula nā mamo a kēia mau hui hoʻoilina i ka wai no ka hoʻokō ʻana i nā hoihoi o nā kōlea. ʻO West Maui Land Company, K ā ʻanapali Land Management, a me Maui Land & Pineapple Inc. kekahi o nā hui hoʻoilina. Ua kāʻili ihola ua mau hui nei i ka wai o ko Maui poʻe no ke kūkulu ʻana i nā hale nui, nā hōkele nani, a me nā kahua pāʻani kolepa. Mālama ʻia ka wai o ka Pae ʻĀina ma lalo o ka Public Trust o ka mokuʻāina o Hawaiʻi no ka pono o nā mamo Hawaiʻi, akā he mea politika nō ka hāʻawi ʻana i ka wai i nā mamo Hawaiʻi. No kēia kumu, he wai ʻole ma Lāhainā. I mea e hoʻoponopono ai i kēia pilikia, ua hoʻāʻo ka Hawaiʻi State Water Commission a me nā ʻohana o Maui e hoʻokumu i Water Management Area Designation no Lāhainā. Ma o ua Water Management Area Designation nei, nānā hou ʻia ke kahe ʻana o ke kahawai, i hoʻihoʻi ʻia ka wai i hōʻaui hewa ʻia. Ua hoʻomākaukau ʻia kēia Designation ma Iune 2022, koe wale nō ke noi ʻana. ʻO ka lā ʻehiku o ʻAukake ka lā palena pau no ka hoʻouna ʻana i nā palapala noi no ka hoʻokumu ʻana i ka Water Management Area Designation. Ma muli o kēia mau lula wai, ʻaʻole na kēia mau hui hoʻoilina e kāohi i ka waiwai ʻo ka wai. Ma ka lā ʻewalu o ʻAukake, ua hōlapu akula ke ahi a ʻai ʻia ke kūlana kauhale ʻo Lāhainā. Ma hope naʻe o kēia mau pōʻino, ʻemo ʻole, ua hoʻāʻo ka West Maui Land Company e hōʻaui i nā kahawai i hiki ke hoʻopihapiha i kā lākou luawai. Wahi a lākou, he pono ia wai hou no ke kinai ʻana i ke ahi nui ma Lāhainā. He wahaheʻe nō naʻe kēia ʻōlelo! ʻAʻole hiki i ka helikopa ke lele i kēlā manawa, no laila mea ʻole ka nui o ka wai i ka luawai - ʻaʻohe mea nāna e halihali aku. Ua kākau ʻo Glen Tremble mai West Maui Land Co. i leka iā Kaleo Manuel, ka Hope Alakaʻi o ka Hawaiʻi State Water Commision, i noi aku ai i wai. Pane akula ke Komisina, aia ka pono ʻo ke noi ʻana i ka ʻohana mahi kalo ma ke kahawai. ʻAʻole i ʻae wale aku ka Hawaiʻi State Water Commission i ke kuleana ʻo ka wai. A ua hoʻokuʻu ʻia ʻo Kaleo Manuel ma muli o kēia. A hala ʻelua hola ma hope o ke noi mua i wai, ʻae akula ka ʻohana mahi kalo. ʻAe ka ʻohana mahiʻai i ka hoʻohana i ka wai, inā hoʻihoʻi hou ʻia ka wai ma hope o ke ahi. A hiki i kēia lā, ʻaʻole i hoʻihoʻi hou ʻia ka wai i ka ʻohana. Maloʻo ke kahawai a ʻaʻohe wai i ka loʻi o ka ʻohana. ʻO kēia hui hoʻoilina, ke hoʻohana nei ia i kēia pōpilikia ma ke ʻano he ʻōlelo hōʻaloʻalo, a he kumu e kāʻili aku i wai hou. I ka lā ʻeiwa o ʻAukake, ua hoʻolaha ke kiaʻāina i ka Emergency Proclamation, a kāpae ʻia kēia palapala kūkala i ka Hawaiʻi State Water Code. ʻO nā mea i hiki ʻole i nā hui hoʻoilina ke hoʻokō ma o ka Hawaiʻi State Water Code, ua hiki i ke Kiaʻāina Josh Green ke hoʻokō ma o ka Emergency Proclamation. Wahi a ua kiaʻāina nei, "Eia kekahi mea e hoʻomaopopo ai ka lehulehu, a he keu aku ka poʻe noho mamao, ʻo ia kēia. Kala loa aku ke ʻāʻumeʻume ʻana no ka pono ʻo ka wai ma Maui. E ʻimi kākou i ka ʻoiaʻiʻo. No ka mea, eia kekahi poʻe e kūʻē ana i ka hoʻokuʻu ʻana i ka wai no ke kinai ahi. Nāu nō ʻoe e noiʻi nowelo aku." Ke ʻōlelo nei ke kiaʻāina ʻoi aku ka waiwai o kēia luawai ma mua o ka hoʻoulu ʻana i ke kalo no ka hānai ʻohana? Ua hoʻomaoe ia i ka paio ʻana o ka poʻe Hawaiʻi i ka hoʻokuʻu ʻana i ka wai no ke kinai ahi. Akā, ʻo ka ʻoiaʻiʻo, ke lawe ʻia nei ka wai mai kahi e noho ai nā kamaʻāina ā i nā hōkele nani, nā hale nui, a me nā kahua pāʻani kolepa. He manawa kūpono kēia e kūkulu hou ai iā Lāhainā. E maliu i ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka ʻāina a me ka wai. ʻAʻole na ke kālā e alakaʻi i ke kūkulu hou ʻana iā Lāhainā. Inā e hoʻi hou mai ana ka wai a me nā ulu lāʻau, pēlā e pale ai ʻo Lāhainā i ka pōʻino i kēia hope aku. ʻO kēia ka manawa kūpono no ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka waiwai o Lāhainā. E kūʻē kākou no ka pono o ka wai a hiki i ke aloha ʻāina hope loa. © Māhie Beck 2023 #kuikalono #aina #alohaaina #keaopolitika ko mua ko hope

Kahanu Cuban < hoʻi hope Ka ʻOni ʻana o ka Lāhui Kahanu Cuban 15 ʻOkakopa 2021 ʻAuhea ʻoukou e nā hoa kūpaʻa mau i ka moʻomeheu Hawaiʻi a me kā kākou ʻōlelo makuahine mai ka moku o Keawe a hiki i Kahelelani. Aloha nui kākou! Ma loko o kēia wā kūpilikiʻi, ua paʻakikī maila ke ola ʻana o kā kākou ʻōlelo kamahaʻo ʻoiai ʻaʻole nui ko kākou hui ʻana he alo a he alo me ke komo piha ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma muli o ka maʻi ahulau, emi mai nā hanana hoʻōla ʻōlelo a no laila paʻakikī aʻe ka hoʻoulu ʻana i ka ʻōlelo ma loko o nā ʻohana a me nā pōʻai o kākou. He koʻikoʻi a waiwai nō ko kākou ʻoni ʻana i hoʻokō ʻia ka pahuhopu nui a kākou, ʻo ia hoʻi ke ola o ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma mua o ka maʻi ahulau, ua nui nā hanana e hoʻoulu i ke kaiāulu ʻōlelo Hawaiʻi e like hoʻi me nā hana keaka, ka hana ʻana ma ka loʻi, ka hui ʻana o ka poʻe aloha ʻāina, a pēlā wale aku. I koʻu hele ʻana i ke kula kiʻekiʻe, hoʻomanaʻo wau i ka papahana hoʻōla ʻōlelo Hawaiʻi ʻo ke kāniwala. Ua leʻaleʻa nō ka launa pū ʻana me ka poʻe like ʻole ma ka ʻōlelo Hawaiʻi a me ka ʻike ʻana i ka nui o ka hoihoi o nā keiki. He pōmaikaʻi nō. ʻAʻole i nānā ʻia ka mākaukau me ka ʻole o ka ʻōlelo a haʻi. ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo hoʻokahi o ia pō a ua nui nā kānaka mākaukau i ka ʻōlelo i kōkua aku i nā kānaka ma ka pae pūnana o ka ʻōlelo. I ke kāniwala mākou i pili ai ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, i mea e lilo ai kā kākou ʻōlelo i ʻōlelo maʻamau ma Hawaiʻi. Me ia manaʻo au i hōʻākoakoa ai i kekahi o koʻu mau hoa papa ʻōlelo Hawaiʻi mai ke kula kiʻekiʻe ʻo Kamehameha ma Kapālama a me Ke Kula Kaiapuni ʻo Ānuenue e hoʻokumu i pāpaho launa kanaka i mea e hoʻoulu a kōkua ai i kā kākou ʻōlelo makuahine ma loko o kēia wā, i palekana a hopohopo ʻole kākou i ka maʻi ahulau. Ma ke kiʻiwawe mākou e hoʻouka ai i nā hua ʻōlelo hou o ka lā a me ka ʻōlelo noʻeau o ka pule i laha ka ʻōlelo ma ke kiʻiwawe. A laila, hai ʻia paha mākou e kōkua a kākoʻo i nā ʻoihana i ka hoʻokomo ʻana i ka ʻōlelo ma loko o kā lākou mau papahana i laha ka ʻōlelo ma nā wahi maʻamau. Eia hou, i ka Zoom mākou e keleaʻo piha ai ma ka ʻōlelo Hawaiʻi i maʻemaʻe a mākaukau no ka mahina ʻo Pepeluali (ka mahina ʻōlelo Hawaiʻi). I kēlā me kēia kakahiaka, e hoʻouka ʻia ana kekahi hua ʻōlelo hou i hoʻomaka koke ka poʻe i ka hoʻopuka ʻana i ka hua ʻōlelo ma ko lākou ola. Ke hoʻouka mākou i kekahi hua ʻōlelo hou, nui ko mākou paipai i ka mea heluhelu e waiho i laʻana ma ka māhele waiho manaʻo. Ma laila mākou e hoʻopololei ai i nā laʻana i hoʻouka ʻia e ka poʻe i maʻemaʻe a pololei ka ʻōlelo. Inā he mau nīnau kā ka poʻe, na mākou e pane koke iā lākou ma ka māhele kūkaʻi manaʻo. ʻO ka ʻōlelo noʻeau o ka pule, e hoʻouka ʻia ana ma ke kakahiaka nui ma nā pōʻakahi a pau. Ke hoʻouka ʻia ka ʻōlelo noʻeau ma nā pōʻakahi, e holo pono ana nō ko ka mea heluhelu pule ʻoiai ua hoʻomaka lākou i ka heluhelu ʻana i ka ʻōlelo noʻeau ma ka pōʻakahi. Manaʻolana mākou, na kēia ʻōlelo noʻeau e paipai iā lākou e holomua pono ma ko lākou ola. E nui ana ko mākou paipai i nā mea heluhelu e hoʻouka i kekahi kiʻi e wehewehe kūpono ʻia ka ʻōlelo noʻeau o ka pule ma kā lākou kiʻiwawe. He hana kēia e paipai ai i ka poʻe ʻē aʻe e komo pū i ka hana, aʻo pū i ke koʻikoʻi a me ka waiwai o ka manaʻo o ka ʻōlelo noʻeau, a paipai pū i ka poʻe e hoʻohana pono i ka ʻōlelo noʻeau ma ko lākou ola. ʻAʻole wale nō ke aʻo ʻana aku ma ke kiʻiwawe ʻo kā mākou e hana ai. Hai ʻia paha mākou e kōkua a kākoʻo aku i nā ʻoihana like ʻole ma Hawaiʻi i ka hoʻokomo ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma loko o kā lākou mau papahana. A no laila, na mākou paha e hoʻomākaukau i mau pelaha hoʻolaha, nā wikiō hoʻolaha kūʻai, nā hoʻolaha kiʻiwawe, a pēlā wale aku ma ka ʻōlelo Hawaiʻi i laha ka ʻōlelo ma nā wahi like ʻole. I ka makahiki 2019, ua kōkua au iā Zippy’s i ka hoʻokomo ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma loko o kā lākou wikiō hoʻolaha kūʻai. Ke laha ko mākou hana nui no kekahi ʻoihana, ke kuhi nei mākou e makemake nui ana nā ʻoihana ʻē aʻe e hana like. Nui ka poʻe makemake e aʻo i ka ʻōlelo Hawaiʻi i kēia mau lā. A no laila, e hoʻokumu pū ana mākou i mau papa ʻōlelo Hawaiʻi keleaʻo ma ka Zoom no ka poʻe ma ka pae pūnana o ka ʻōlelo a me ka poʻe mākaukau i ka ʻōlelo. He papa hoʻokahi kēia a kākou e aʻo pū ai a na ka poʻe mākaukau ke kōkua a kākoʻo i ka poʻe ma ka pae pūnana o ka ʻōlelo. Ma ia papa mākou e kamaʻilio nui ai ma ka ʻōlelo Hawaiʻi i ulu ai ka mākaukau a me ka poeko o ka ʻōlelo a me ka hoʻomaʻamaʻa i ka wehewehe ʻana i ko mākou manaʻo. ʻO kekahi māhele o nei papa, ʻo ia nā analula. E nānā nui ana mākou i nā analula o kā kākou ʻōlelo i mākaukau a maʻemaʻe ke kākau a me ka ʻōlelo. Aia kēia papa ʻōlelo Hawaiʻi keleaʻo ma nā ahiahi a pau o ka pule. Na mākou e kono i nā kumu ʻōlelo Hawaiʻi e aʻo iā kākou a hoʻomākaukau i mau haʻawina. Ma muli o ka maʻi ahulau, nui ko kākou ʻoni ʻana i holomua pono. He koʻikoʻi nō ko kākou ʻoni mau ʻana ke kupu aʻe kekahi pilikia nui ma mua o kākou. ʻO kēia kiʻiwawe, he kōkua nui kēia i maʻamau kā kākou ʻōlelo ma Hawaiʻi a i pinepine ka lohe ʻana i ka ʻōlelo ma nā wahi a pau. Ke pau kēia wā kūpilikiʻi, e mākaukau ka ʻōlelo no ka mohala ʻana ma nā wahi like ʻole o ka honua. ʻO kēia nō ka wā e ʻoni ai kākou a ʻimi i ala e hoʻoulu ai i ka lāhui Hawaiʻi. © Kahanu Cuban 2021 ko mua ko hope

Kēhaulani Greene < hoʻi hope Ke Aʻo ʻana mai i ka Lāʻau Lapaʻau Kēhaulani Greene 1 Kepakemapa 2020 Aloha mai e nā makamaka heluhelu e ʻono i ka hoi! Hoʻoulu ʻia ua hoi nei i ka ua Tuahine, ʻo ia ka ua nāna e hoʻoulu i ka manaʻo a me ka ʻike o ka poʻe e ʻimi naʻauao nei. Mahalo au i kēia ʻike aʻu i aʻo mai ai, ʻo ia hoʻi, he waiwai ke aʻo o nā kumu like ʻole, ka mea e ō mai ana i ka ʻōlelo noʻeau “ʻaʻole pau ka ʻike i ka hālau hoʻokahi.” I ka ʻike ʻana o nā kūpuna i nā ʻano maʻi i pilikia ai ka poʻe Hawaiʻi, ua ʻohi lākou i nā lāʻau ponoʻī no ka hoʻomākaukau ʻana i lāʻau e ola hou ai ua poʻe maʻi nei. ʻO ka waiwai o ka lāʻau lapaʻau, ʻo ia ke aʻo ʻana mai i ka ʻike o nā kūpuna no ka hoʻōla ʻana a me ka mālama ʻana i ke kino. I koʻu aʻo ʻana mai e pili ana i ka lāʻau lapaʻau, ua aʻo mai i ka ʻike o nā kumu ʻokoʻa, ʻo kekahi, he kumu ma ke kulanui ma Mānoa a ʻo kekahi hoʻi, ʻo koʻu makuakāne e aʻo ana ma koʻu home. Ma ke kulanui a ma ka papa aʻo mai ke kumu i kona ʻike ma kona ʻano kaila, a ma koʻu home aʻo mai koʻu makuakāne i ka ʻike o koʻu ʻohana. Ua ʻokoʻa kēia mau kumu o ke aʻo ʻana i ka lāʻau lapaʻau, eia naʻe, ʻo ka mea waiwai o kēia aʻo ʻana mai, ʻo ia hoʻi ka ʻike ʻana i nā pilina o nā hālau ʻelua. Ma ka ʻaoʻao kulanui ua aʻo mākou ma o ka heluhelu ʻana i nā moʻolelo ma mua o ka hoʻomākaukau ʻana i ka lāʻau lapaʻau. Aia kekahi o ia mau moʻolelo i ka puke ʻo Lāʻau Hawaiʻi: Traditional Hawaiian Uses of Plants. Na Isabella Aiona Abbott i haku i ia puke e wehewehe ana i ka waiwai o nā lāʻau like ʻole o Hawaiʻi. Ma ka heluhelu ʻana ua hoʻokamaʻāina au i nā lāʻau like ʻole a me nā waiwai o ia mau lāʻau no ke ola kino. ʻO ke koali ʻawa kekahi o ia mau lāʻau. He ʻano polū a me ʻakala ka pua o ke koali ʻawa. A hoʻohana ʻia ka ʻili no ka hoʻokōkō ʻana i ka iwi i haʻi ʻia. He mea nui ke kūkulu ʻana i kahua no ka hana lāʻau lapaʻau ma ke aʻo ʻana i nā moʻolelo i mea e maopopo ai ka mana o nā lāʻau e hoʻomākaukau ʻia ana. Ma hope o ka heluhelu ʻana ua hoʻomaʻamaʻa mākou i ka hana, ʻo ia nō ka ʻohi ʻana i nā lāʻau a me ka hoʻokō ʻana i nā ʻōlelo a ke kumu no ka hoʻomākaukau ʻana i ka lāʻau. ʻO ia mau hana, ʻo ka heluhelu moʻolelo a me ka hoʻomaʻamaʻa ʻana ma ka lima nā mea i kōkua mai iaʻu i ke kūkulu ʻana i koʻu kahua no ka lāʻau lapaʻau. Ma ka hale naʻe, ua ʻike maka au i ka hana lāʻau lapaʻau a koʻu makuakāne i nā manawa i ʻeha ʻia ai kekahi o mākou. Eia he laʻana, i koʻu wā ʻōpio ua hāʻule koʻu kupuna wahine a ua haʻi kona iwi kuʻekuʻe. A ua ʻohi koʻu makuakāne i ke Koali a ua hoʻomākaukau ʻia ka lāʻau Koali me ka paʻakai ma ke ʻano he kāpaʻi, ʻo ia hoʻi ke ʻano o ka lāʻau i kuʻi ʻia a kau ʻia ma ka ʻili a i ʻole kahi ʻeha. Ua wahī ʻia ia kāpaʻi ma ke kuʻekuʻe i ka lau lāʻī. A laila ua hoʻomākaukau koʻu makuakāne i ka wai kī Koʻokoʻolau no koʻu kupuna wahine e inu ai i kēlā me kēia lā. I ia wā ʻaʻole i maopopo kāna hana iaʻu. Eia nō naʻe, i kēia wā, maopopo iaʻu ke kumu o kona hoʻohana ʻana i ke Koali no ka iwi i haʻi ʻia. Ua heluhelu au ma ka papa e pili ana i nā hana like ʻole no ke Koali a me ka hoʻohana ʻia ʻana o ke Koali no ia ʻano ʻeha. Ua ʻike au i ka pilina o ka hana a koʻu makuakāne ma ka hale a me kaʻu mau aʻo ma ka papa, a ua ʻike ʻia ke kumu no kā koʻu makuakāne hana.ʻO ia nō, he ʻano hoʻokaulike ʻana ka heluhelu a me ka hoʻopaʻa haʻawina ʻana ma ke kulanui a me ka ʻike ʻia ʻana o ke aʻo mai ka haʻawina ma ka hana ma ka hale. A no kēia kūkulu ʻia ʻana o ke kahua ma ka ʻaoʻao o ke kulanui, ua maikaʻi aʻe koʻu hoʻomaopopo ʻana i ka hana lāʻau lapaʻau a koʻu ʻohana ma ka hale ma ia ʻaoʻao. ʻO ka mea nui i aʻo ʻia mai mai nā kumu ʻelua, ʻo ia ke kulanui a me ka ʻohana, ʻo ia nō ka pule. Ua aʻo ʻia e nā kumu ʻelua ka mana o ka pule ma ka hana lāʻau lapaʻau. He mea nui ka pule ʻana ma ka ʻohi ʻana i ka lāʻau, ma ka hoʻomākaukau ʻana i ka lāʻau, a laila ka pule ʻana no ke kanaka e hoʻōla ʻia aku. A i koʻu aʻo ʻana mai i kēia māhele no ka hana lāʻau lapaʻau, ua paʻa i ka mana o ka pule koʻu kahua e kūkulu nei no ke aʻo ʻana mai i ka lāʻau lapaʻau. ʻOiai ua ʻokoʻa ka hālau o ke kulanui a me ka hālau o ka hale, ua hiki iaʻu ke ʻike i ka pilina ma waena o nā kumu ʻelua i mea e hoʻoikaika ai i koʻu kahua no ke aʻo ʻana mai a me koʻu hana ʻana i ka lāʻau lapaʻau. A ua waiwai kēia hoʻoikaika ʻana a me ke kūkulu ʻana aʻe i koʻu ʻike i mea e mālama ai i koʻu ola kino a me nā keiki aʻu e hānai ai i kekahi lā. A i ka wā kūpono, e hoʻīli au i nei ʻike i kaʻu mau keiki, kekahi. E paipai ana au i kaʻu keiki e aʻo pū mai ma ke kulanui i mea e hoʻoikaika ai i ka ʻike. Eia au ke paipai nei iā ʻoukou e aʻo i ka lāʻau lapaʻau, ma nā wahi a me nā kumu waiwai, a inā he ʻike lāʻau lapaʻau ko kou ʻohana, e hoʻomau i ka ʻike o lākou. © Kēhaulani Green 2020 ko mua ko hope

Kaleilehuaohaililani < hoʻi hope E Ola ke Kani Hone o nā Manu Kaleilehuaohaililani 30 ʻApelila 2022 I loko o nā makahiki he ʻelua a ʻoi iki aku nō paha e hiki koke mai nei, ke mahuʻi iho nei ka poʻe ʻepekema o kēia au, e pau loa aku ana kekahi o nā manu maoli o Hawaiʻi nei. Wahi a ua noiʻina hou nei o ka Department of Land and Natural Resources, ke mahuʻi ʻia nei ka nalowale pau ʻana o nā ʻohana manu he ʻehā: ʻo ka ʻakikiki, ʻo ke kiwikiu, ʻo ka ʻākohekohe, a ʻo ke akekeʻe. A i loko nō hoʻi paha o ke kekeke, ke mahuʻi ʻia nei e pau ana he 11 hou aku ʻohana manu mai Hawaiʻi nei. He aha nā kumu e pilikia nei ke ola o kēia mau ʻohana manu maoli Hawaiʻi? ʻO kekahi ka maʻi avian malaria i halihali ʻia e ka poʻe makika. Ua like nō paha ka maʻi avian malaria me ka maʻi Kolona, ʻo ia hoʻi, he maʻi kēia i maʻa ʻole i ke kino o ke kanaka. No laila, he maʻi nō ia e laha koke nei ma waena o nā lāhui like ʻole o ke ao e kāʻili aku nei i ka hanu hope loa o nā kānaka he nui wale. I kēia mau lā naʻe, ua lako kākou kānaka i ka lāʻau ʻō Kolona, i pale no ko kākou mau kino kanaka. Pēlā nō ka maʻi avian malaria. ʻO ka poʻe manu nō naʻe, ʻaʻohe o lākou lāʻau ʻō, ʻaʻohe pale ʻana o lākou. A ua lawa ka nahu hoʻokahi ʻana a kekahi makika no ka hoʻomake ʻana i ia manu hoʻokahi. No laila, no nā makahiki he nui wale, ʻo ka poʻe makika e halihali nei i ka maʻi avian malaria ke kumu helu ʻekahi nāna e hoʻopau nei i ka poʻe manu maoli Hawaiʻi. ʻO kekahi kumu hou aku, ʻo ia hoʻi ka wāwahi ʻia o nā nahele e noho nei kēia poʻe manu maoli no ke kūkulu hale ʻana o kānaka. No ia kumu, ʻaʻohe wahi o kēia poʻe manu e noho ai a ʻo ko lākou piʻi hou ʻana aku nō ia i uka i kahi hou e noho ai. Eia hoʻi, ke pau ʻē aku nei nā nahele ʻōhiʻa o Hawaiʻi i ka maʻi Rapid ʻŌhiʻa Death. Ua pilikia ʻē ka poʻe manu i ka nele i ka inu wai lehua ʻole i kēia maʻi ROD, a eia nō ke wāwahi ʻia nei nā nahele e koe nei i wahi e noho ai ʻo kānaka? Auē kā hoʻi ē! ʻAʻole anei i lawa nā palena o ke kūkulu hale? Āhea lā kākou e hiki aku ai i ka palena o uka? Ua ʻōlelo ʻia nō hoʻi, ʻo ka loli o ke ao a me ka wela ʻana mai o ka honua kekahi mea e pilikia nei nā manu maoli. Ma muli o ka wela ʻana mai o ka honua a me ka piʻi ʻana mai o ke kai, ke piʻi aʻe nei nō hoʻi nā manu Hawaiʻi i uka e ʻimi ai i kahi kūpono ma ka waokele e noho pūnana ai. Pehea lā kākou e mālama ai i kēia honua i ʻole hoʻi e piʻi ai ka wela o ka ʻāina a e piʻi aʻe ai hoʻi ke kai? ʻO ka poʻe puaʻa ʻāhiu nō hoʻi kekahi pilikia e emi nei ka heluna o ka poʻe manu maoli. I ka holo ʻana o ka poʻe puaʻa i ʻō a i ʻaneʻi e noho ai, ʻeli mau aku lākou i mau lua e noho ai. I ko lākou haʻalele ʻana i ia lua i ʻeli ʻia, lilo ia lua i wahi kūpono no ka poʻe makika e hānau ai i kā lākou mau hua. A ma laila nō e pilikia hou ai ka poʻe manu i ka maʻi avian malaria i halihali ʻia e ua poʻe makika nei. E nā kānaka o kēia Lāhui, ua hiki mai kēia poʻe manu Hawaiʻi ma mua loa o ka hehi mua ʻana mai o ke kanaka ma kēia pae ʻāina nei. Ua noho pū kākou me kēia poʻe manu Hawaiʻi no nā hanauna mai iō kikilo mai. Ua wili pono ʻia kēia poʻe manu i loko o ko kākou mau moʻokūʻauhau, ko kākou mau moʻolelo, a me ko kākou mau mele. He aha ana lā kā kākou hana e mālama ai i kēia mau manu maoli no nā hanauna ma hope aku e ʻike maka ai? I kēia mau lā, ke nui aʻe nei nō nā papahana e mālama nei i ke ola o kēia mau manu. ʻO kekahi ka ʻō ʻana aku o ka poʻe ʻepekema i nā makika kāne i kekahi lāʻau e kāohi ai i ka hoʻohānau ʻana aku i nā hua makika. Ua ʻōlelo ʻia, he mea nō kēia e hoʻēmi ai i ka heluna makika i mea e laha ʻole ai ka maʻi avian malaria ma waena o ka poʻe manu. Ke hoʻolaha aʻe nei nō hoʻi nā kalana pākahi i nā lula me nā ʻōlelo aʻoaʻo e makaʻala ai nā kānaka ke piʻi aʻe i uka a i ka nahele paha. E holoi pono ʻia nā kāmaʻa a me nā lole i ʻole e halihali ʻia nā makika a me nā ʻano maʻi like ʻole e pilikia nei nā manu maoli. ʻAʻole e ʻauana wale aku i nā wahi i hoʻokapu ʻia no ka hoʻopūnana ʻana o ka poʻe manu. A e waiho i nā lāʻau o ka nahele i kona wahi mau a i ʻole e hoʻihoʻi aku i kahi i kiʻi ʻia ai, i ʻole e laha ai kekahi maʻi o nā lāʻau ma ʻō a ma ʻaneʻi. E mau aku nō i ka hoʻolaha a me ka hoʻomaopopo ʻana i nā kānaka o kēia ʻāina e pili ana i kēia mau pilikia a hihia paha. Ma o ka hoʻolaha ʻana i kēia ʻike e alulike pū ai kākou i ka ʻauamo ʻana i kēia kuleana mālama manu. I ola nā manu maoli no nā hanauna ma hope loa aku. E ola mau loa aku nō ke kani hone o nā manu! © Kaleilehuaohaililani 2022 na ABC ko mua ko hope

Kamāhie Baricuatro < hoʻi hope Hū! Keu a ka Wela! E Hele Kākou i Waikomo! Kamāhie Baricuatro 1 Nowemapa 2022 I Hawaiʻi nei, nui nā mea leʻaleʻa ā kākou e hana ai i nā lā wela loa. Hele paha kākou i ka ʻauʻau wai a me ka ʻaukai, a i ʻole, kiʻi paha kākou i kekahi mea ʻono huʻihuʻi. No Lahaina mai au, a ʻaʻole nui nā kahawai i ia wahi no ka mea i ka wā mahi kō ua ʻoki ʻia nā kahawai no ka hānai kō. No laila, inā makemake au e ʻauʻau i ka wai, e kalaiwa aku au a hiki i Wailuku no ke komo ʻana i ke kahawai ʻo Kepaniwai ā ʻo ʻĪao. ‘Olu‘olu ka wai hu‘ihu‘i i ka la wela loa. I ka manawa oʻu i ʻauʻau ʻole ai, e kiʻi ana au i ka haukōhi! Nui nā hale kūʻai e kūʻai aku i ka haukōhi, akā i kēia mau lā e hele ana au i Waikomo! ʻO Waikomo ka inoa o ʻelua mau mea, ʻo ia hoʻi kekahi kahawai i Kauaʻi, a me kekahi kalaka kūʻai haukōhi ma Maui. He aha ka pilina o ia mau mea? Eia, ʻo Jonathan ke kāne nāna i wehe i ke kalaka haukōhi ʻo Waikomo. No Kauaʻi mai ʻo ia, a ʻo Waikomo kahi i hānai ʻia ai ʻo ia ma kona wā kamaliʻi. Nani ka pilina o ka inoa ʻo Waikomo i ka manaʻo o ke komo ʻana i ka wai, ʻoiai he mea ia a kākou e hana ai i nā lā wela loa. Nolaila, maikaʻi ka hāʻawi ʻana i kēia inoa i ke kalaka haukōhi. Ua wehe ʻia ʻekolu mau kalaka haukōhi e Jonathan. ʻO LocoCoco ke kalaka mua āna i wehe mua ai i Kauaʻi, aia ka lua o ke kalaka ma Las Vegas, akā ua kūʻai ʻia aku kēia kalaka i kekahi mau kānaka ʻē aʻe na lākou e mālama. A ʻo Waikomo ke kolu o ke kalaka, aiama Maui. Akamai loa ua kanaka nei i ka wehe ʻana i nā kalaka kūʻai haukōhi i nā wahi wela loa. ʻOi aku nō ke emi o kēia ʻano o kahi kūʻai mea ʻai ma mua o ka wehe ʻana i hale paʻa.. Aia ke kalaka haukōhi ʻo Waikomo i Honokawai, ma Maui. ʻAno ʻokoʻa ko Waikomo haukōhi, ʻokoʻa ka haukōhi maʻamau. Hana ʻo ia i ka waihua ʻoiaʻiʻo, ʻaʻole ka malakeke, a ma luna o ka puʻu haukōhi, ninini ʻo ia i ka hone, ka waiū niu, a me ka hua poke liʻiliʻi. ʻOno loa kēia ʻano o ka haukōhi! Ua koho ‘o ia e hana i ka waihua ‘oia‘i‘o i kāna haukōhi no ka mea, makemake ‘o ia e kāko‘o i ka nohona ola maika‘i o ka lāhui kanaka. I ka ‘ai ‘ana i ka haukōhi a Waikomo, ho‘ānu a ho‘onanea ʻia ke kino, ‘a‘ole kēia haukōhi he keu a ka momona. He he‘e nalu ‘o Jonathan, no laila, i nā lā wela loa a hūia ke kai, e kalaiwa ana ‘o ia i kona kalaka haukōhi ʻo Waikomo i kahakai no ka poʻe heʻe nalu! Nui wale kona hauʻoli i ka ‘ike ʻana i nā minoʻaka o ka poʻe e ‘ai ana i kāna haukōhi! I kona hāʻawi ‘ana i ka haukōhi i kekahi kanaka, paʻi wikiō na ‘o ia i kona ho‘ā‘o ‘ana i ka haukōhi a hoʻouka ‘ia ka wikiō ma ka ʻaoʻao Kiʻiwawe ‘o Waikomo. Ma ia ʻaoʻao Kiʻiwawe, hāʻawi makana ʻo Jonathan i nā mea e hahai ana iā ia. Puni ʻo Jonathan i ka minoʻaka ʻana o kona mau hoa, a i kāna hana i Waikomo, hāʻawi nō ʻo ia i nā minoʻaka nui i ka lāhui Hawaiʻi. Ke hoʻoulu nei ʻo Jonathan i ka hauʻoli a me ka ʻoluʻolu o kona home ʻo Waikomo i Kauaʻi i loko o kāna hana. I ka lā wela loa, hiki iā kākou ke komo i ka wai ʻoluʻolu a kiʻi i ka haukōhi mai Waikomo mai, a laila, he minoʻaka ko kākou i ke kiʻi ʻana i ka haukōhi. I Waikomo kākou e ʻolu ai! © Kamāhie Baricuatro 2022 ko mua ko hope

Hiʻilei Patoc < hoʻi hope Hāloa ke Kalo, Hāloa ke Kanaka Hiʻilei Patoc 29 Kepakemapa 2025 E nā hoa heluhelu o kēia nūpepa ʻo Ka Ulu Hoi , he wahi nīnau kaʻu e nīnau aku ai iā ʻoukou. ʻO ke ʻano mahiʻai kalo hea ka mea pololei? Ma ka loʻi kalo paha? Ma ka māla kalo paha? ʻIke maʻamau ʻia ka mahiʻai kalo ma ka loʻi, akā naʻe ʻike pinepine ʻia nō hoʻi ka mahiʻai kalo ma ka māla. No laila, pehea e ka mea heluhelu, loʻi a i ʻole māla? Noʻu iho, ʻaʻole kēia he mea pohihihi ʻoiai ʻo ka mea nui ka ulu ʻana o ke kalo. He mea ʻole paha kahi ona e ulu ai. He kuleana kā ke kalo e ʻauamo ai, ʻo ia hoʻi ka hānai ʻana i ke kanaka i mea e ulu ai ke kanaka i ke kalo a i ka ʻāina hoʻi. ʻAʻole kaupalena ʻia ke kuleana o ke kalo i hoʻokahi ʻano mahi. Ua like paha kēia me ka nohona Hawaiʻi. E like me ka ulu ʻana o ke kalo i ka loʻi a i ʻole i ka māla, pēlā nō hoʻi ke kanaka Hawaiʻi e ulu ana i loko o ke ʻano nohona Hawaiʻi i maʻa iā ia. ʻAʻole kaupalena ʻia ke kanaka ma kona ʻano nohona Hawaiʻi ʻoiai he Hawaiʻi ka Hawaiʻi. ʻAʻole kālele nui ʻia kou nui Hawaiʻi ma ka hiki iā ʻoe ke ʻōlelo Hawaiʻi, hula, mahiʻai kalo, kilo hōkū, a pēlā wale aku. ʻO ka mea nui ka ʻauamo ʻana o ka Hawaiʻi i kēia mau kuleana i mea e paʻa mau ai ka nohona Hawaiʻi i nā Hawaiʻi. No laila, hiki i kēlā me kēia kanaka ke hoʻokō i ka nohona Hawaiʻi ma kona ala ponoʻī, ʻo ia hoʻi ma nā ʻano like ʻole e like me nā ʻano o ka ulu ʻana o ke kalo. Nui nā ala e neʻe ai, akā naʻe he hoʻokahi wale nō ka pahuhopu. I kaʻu huakaʻi ʻana i Waimea, Kauaʻi i ke kauwela nei i mea e hana ai i ka loʻi, ua ʻike wau i ka ʻokoʻa o kā lākou ʻano nohona Hawaiʻi, ʻokoʻa kaʻu ma Oʻahu. Eia kaʻu moʻolelo e waiho aku i mua o ʻoukou . He ʻāina ʻo Peʻe, Kauaʻi ma ka ʻaoʻao Kekaha o ke kahawai ‘o Kawaiʻulailiahi, he mau ʻeka ia o nā māla kalo. He ʻāina ʻo Kakalaea i uka hoʻi ʻo Peʻe, a ma waena o nā kahawai ʻelua o Waimea. He mau ʻeka ia o nā loʻi kalo. He ʻāina ʻo Māhaʻihaʻi ma ka ʻaoʻao ʻEleʻele o ke kahawai, he mau ʻeka ia me ka manaʻolana e lilo i mau loʻi kalo a i loko iʻa nō hoʻi. Ma kēia mau ʻāina kahi a ka ʻohana Makua e hana ai. Ala koke lākou i ke kakahiaka nui e hoʻomaka ai i ka hana, i ka mahiʻai kalo hoʻi. Paʻa ka ʻike o ka mahiʻai ʻana i ka ʻohana Makua, ʻo ia hoʻi ʻo ʻAnakala Kaina a me kāna mau keiki ʻeono. Mālama pono lākou a pau i kēia kuleana. Ua paʻa nā oli, nā hula, ka hoe waʻa, a me nā mea Hawaiʻi like ʻole iā lākou. Ua kamaʻāina a maʻa pū ka ʻōlelo Hawaiʻi iā lākou, a he puka nō mai ka waha mai. He nohona Hawaiʻi kēia aʻu i ʻike ai ma Kauaʻi, kahi i hoʻopaʻa ʻia ai ka nohona Hawaiʻi i ka ʻohana, ka mahiʻai, a me nā hana kuʻuna. I Oʻahu nei, he nohona ʻokoʻa nō. ʻIke wau i mau haumāna poeko loa i ka ʻōlelo ma muli o ka hele kula ʻana. Aia ko lākou ikaika nui i ka ʻōlelo a me nā moʻolelo mai ka puke a me ka nūpepa paha. Akā naʻe ʻaʻole paha i paʻa loa iā lākou nā hana Hawaiʻi e like me ka hula, ke oli, ka hoe waʻa, ka mahiʻai, a pēlā aku. He nohona Hawaiʻi kēia aʻu i ʻike ai i Oʻahu nei, kahi e loaʻa ai ka mana nui i ka ʻōlelo. I koʻu wā ma Kauaʻi, ua aʻo pū wau i nā ʻano kalo like ʻole. He ʻehā haneli a ʻoi ʻano kalo like ʻole. ʻO ka moi ʻoe, ʻo ka mana ʻōpelu ʻoe, ʻo ka lauloa ʻeleʻele ʻōmaʻo ʻoe, ʻo ka ʻeleʻele mākoko ʻoe, a pelā wale aku. ʻOkoʻa nā ʻano kalo like ʻole, a maikaʻi nā ʻano kalo like ʻole no nā mea like ʻole, ʻo ka lūʻau ʻoe, ʻo ke kalo paʻa ʻoe, ʻo ka poi ʻoe, a pēlā aku. Me he ʻeleʻele mākoko lā kākou, ʻo ia hoʻi, hoʻohuipū ʻia nā kalo makua like ʻole i mea e ikaika ai a e ola ai ka pulapula. ʻAʻole kākou he Hawaiʻi piha, a pēlā pū ka ʻeleʻele mākoko. Akā, mau nō kona mālama ʻana i ke kuleana ʻo ka ulu ʻana i mea e hānai i ke kanaka. Hāloa ke kalo, hāloa ke kanaka, ʻaʻole like nā ala e ulu ai a māhuahua, akā hoʻokahi ka pahuhopu. © Hiʻilei Patoc 2025 ko mua ko hope

Māhie Beck < hoʻi hope Me he ʻIwa lā i Kāʻili Waiwai Māhie Beck 5 ʻOkakopa 2023 E nā hoa aloha o kēia ʻāina, e ala mai! Mai kēlā peʻa o Haʻehaʻe i Kumukahi, a ka mauna kilakila ʻo Haleakalā, a i ka makani Lawakua e pāhili ana i nā pali o Kauaʻi, e loaʻa iā kākou nā makana o nā pūpū Kahelelani, a hōʻea auaneʻi i kawelo ʻana o ka lā i Lehua. Eia mai ka nūpepa a ka poʻe Hawaiʻi, ʻo Ka Ulu Hoi . ʻO ka hoʻopōmaikaʻi ʻana i nā kānaka Hawaiʻi a me nā wahi Hawaiʻi ke kumu o kēia nūpepa nei. Paipai mākou iā ʻoukou, e nā makamaka heluhelu, e noʻonoʻo i nā mea e hana ʻia nei ma Maui Komohana, a e nānā i nā hana a nā hui nui o laila. Ma loko o kēia pōpilikia kaumaha loa, ʻike mōakaaka ʻia, ʻaʻole hiki iā kākou ke hilinaʻi i ke aupuni, no ka mea, ʻaʻole lākou e mālama i ka pono o ka lehulehu, a i ka pono o Hawaiʻi. Hoʻolako mau ʻia nā hui nui i ka wai, no ke kumu hoʻokahi ʻo ke kālā a me nā pōmaikaʻi ʻē aʻe e loaʻa ana i ke aupuni. E noʻonoʻo pono kākou no ka pilina o nā hui nui lāua ʻo nā luna aupuni. Me he mea lā ke ʻae ʻia nei kēia mau hui nui e hana i ka mea a lākou e makemake ai, a eia nō lākou ke kāʻili nei i ka waiwai me he ʻiwa lā. I loko o kēia wā pōpilikia kaumaha, ke lana nei ko kākou manaʻo ʻaʻole e hoʻohana ana ke aupuni a me nā hui nui i kēia ʻīnea i kumu e hoʻoneʻe ai i nā ʻohana Hawaiʻi mai ko lākou mau kulāiwi aku. He ʻīnea hanauna kēia ma Hawaiʻi nei, i pilikia ai ka ʻohana mai kekahi hanauna a kekahi hanauna. ʻOiai he paʻakikī ka hoʻomau ikaika ʻana i kēia manawa, e hoʻopaʻa kākou i ko kākou mau kulāiwi no nā hanauna e hiki mai ana. ʻO ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka wai o Lāhainā ka mea koʻikoʻi no nā ʻohana a no ka ʻāina. Akā naʻe, ʻaʻole ia he mea nui no ka pōmaikaʻi politika a me ke kālā. I loko o nā makahiki he haneli i hala, ua hōʻaui ʻia ka wai ma kahi o Maui Komohana, no ka hoʻolako ʻana akula i nā ʻoihana kōlea. I ka hoʻopau ʻia ʻana o nā mahi kō a me nā mahi halakahiki, ʻaʻole nō i liʻuliʻu, hoʻohana akula nā mamo a kēia mau hui hoʻoilina i ka wai no ka hoʻokō ʻana i nā hoihoi o nā kōlea. ʻO West Maui Land Company, K ā ʻanapali Land Management, a me Maui Land & Pineapple Inc. kekahi o nā hui hoʻoilina. Ua kāʻili ihola ua mau hui nei i ka wai o ko Maui poʻe no ke kūkulu ʻana i nā hale nui, nā hōkele nani, a me nā kahua pāʻani kolepa. Mālama ʻia ka wai o ka Pae ʻĀina ma lalo o ka Public Trust o ka mokuʻāina o Hawaiʻi no ka pono o nā mamo Hawaiʻi, akā he mea politika nō ka hāʻawi ʻana i ka wai i nā mamo Hawaiʻi. No kēia kumu, he wai ʻole ma Lāhainā. I mea e hoʻoponopono ai i kēia pilikia, ua hoʻāʻo ka Hawaiʻi State Water Commission a me nā ʻohana o Maui e hoʻokumu i Water Management Area Designation no Lāhainā. Ma o ua Water Management Area Designation nei, nānā hou ʻia ke kahe ʻana o ke kahawai, i hoʻihoʻi ʻia ka wai i hōʻaui hewa ʻia. Ua hoʻomākaukau ʻia kēia Designation ma Iune 2022, koe wale nō ke noi ʻana. ʻO ka lā ʻehiku o ʻAukake ka lā palena pau no ka hoʻouna ʻana i nā palapala noi no ka hoʻokumu ʻana i ka Water Management Area Designation. Ma muli o kēia mau lula wai, ʻaʻole na kēia mau hui hoʻoilina e kāohi i ka waiwai ʻo ka wai. Ma ka lā ʻewalu o ʻAukake, ua hōlapu akula ke ahi a ʻai ʻia ke kūlana kauhale ʻo Lāhainā. Ma hope naʻe o kēia mau pōʻino, ʻemo ʻole, ua hoʻāʻo ka West Maui Land Company e hōʻaui i nā kahawai i hiki ke hoʻopihapiha i kā lākou luawai. Wahi a lākou, he pono ia wai hou no ke kinai ʻana i ke ahi nui ma Lāhainā. He wahaheʻe nō naʻe kēia ʻōlelo! ʻAʻole hiki i ka helikopa ke lele i kēlā manawa, no laila mea ʻole ka nui o ka wai i ka luawai - ʻaʻohe mea nāna e halihali aku. Ua kākau ʻo Glen Tremble mai West Maui Land Co. i leka iā Kaleo Manuel, ka Hope Alakaʻi o ka Hawaiʻi State Water Commision, i noi aku ai i wai. Pane akula ke Komisina, aia ka pono ʻo ke noi ʻana i ka ʻohana mahi kalo ma ke kahawai. ʻAʻole i ʻae wale aku ka Hawaiʻi State Water Commission i ke kuleana ʻo ka wai. A ua hoʻokuʻu ʻia ʻo Kaleo Manuel ma muli o kēia. A hala ʻelua hola ma hope o ke noi mua i wai, ʻae akula ka ʻohana mahi kalo. ʻAe ka ʻohana mahiʻai i ka hoʻohana i ka wai, inā hoʻihoʻi hou ʻia ka wai ma hope o ke ahi. A hiki i kēia lā, ʻaʻole i hoʻihoʻi hou ʻia ka wai i ka ʻohana. Maloʻo ke kahawai a ʻaʻohe wai i ka loʻi o ka ʻohana. ʻO kēia hui hoʻoilina, ke hoʻohana nei ia i kēia pōpilikia ma ke ʻano he ʻōlelo hōʻaloʻalo, a he kumu e kāʻili aku i wai hou. I ka lā ʻeiwa o ʻAukake, ua hoʻolaha ke kiaʻāina i ka Emergency Proclamation, a kāpae ʻia kēia palapala kūkala i ka Hawaiʻi State Water Code. ʻO nā mea i hiki ʻole i nā hui hoʻoilina ke hoʻokō ma o ka Hawaiʻi State Water Code, ua hiki i ke Kiaʻāina Josh Green ke hoʻokō ma o ka Emergency Proclamation. Wahi a ua kiaʻāina nei, "Eia kekahi mea e hoʻomaopopo ai ka lehulehu, a he keu aku ka poʻe noho mamao, ʻo ia kēia. Kala loa aku ke ʻāʻumeʻume ʻana no ka pono ʻo ka wai ma Maui. E ʻimi kākou i ka ʻoiaʻiʻo. No ka mea, eia kekahi poʻe e kūʻē ana i ka hoʻokuʻu ʻana i ka wai no ke kinai ahi. Nāu nō ʻoe e noiʻi nowelo aku." Ke ʻōlelo nei ke kiaʻāina ʻoi aku ka waiwai o kēia luawai ma mua o ka hoʻoulu ʻana i ke kalo no ka hānai ʻohana? Ua hoʻomaoe ia i ka paio ʻana o ka poʻe Hawaiʻi i ka hoʻokuʻu ʻana i ka wai no ke kinai ahi. Akā, ʻo ka ʻoiaʻiʻo, ke lawe ʻia nei ka wai mai kahi e noho ai nā kamaʻāina ā i nā hōkele nani, nā hale nui, a me nā kahua pāʻani kolepa. He manawa kūpono kēia e kūkulu hou ai iā Lāhainā. E maliu i ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka ʻāina a me ka wai. ʻAʻole na ke kālā e alakaʻi i ke kūkulu hou ʻana iā Lāhainā. Inā e hoʻi hou mai ana ka wai a me nā ulu lāʻau, pēlā e pale ai ʻo Lāhainā i ka pōʻino i kēia hope aku. ʻO kēia ka manawa kūpono no ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka waiwai o Lāhainā. E kūʻē kākou no ka pono o ka wai a hiki i ke aloha ʻāina hope loa. © Māhie Beck 2023 #kuikalono #aina #alohaaina #keaopolitika ko mua ko hope