Māhie Beck < hoʻi hope ʻŌʻili Pulelo ke Ahi o Kamaile Māhie Beck 4 Kēkēmapa 2023 Mai ka wā mai i hōʻea mai ai nā malihini i Hawaiʻi nei, a hiki i kēia wā, ua mākaʻikaʻi ʻia he wahi pana i kapa ʻia ʻo Hāʻena, e nā malihini i ʻike ʻole i ke ʻano o ia wahi. E hōʻea mai ana lākou me ke kuko nui iā ia me he paredaiso lā, no ia mea e hoʻomāunauna ana lākou i ia wahi. Hāiki ia kahakai a me ke alanui kīkeʻekeʻe ʻo Kūhio, a pihakuʻi i nā malihini. I loko o ka lā hoʻokahi, he ʻelua kaukani malihini e kipa ana iā Hāʻena. No ka poʻe Hawaiʻi e noho ana ma laila, hana nui ka hōʻea ʻana aku i ko lākou home a me ka haʻalele ʻana mai. ʻAʻole kēia he mea hou. ʻOiai he mea maʻamau i ka poʻe Hawaiʻi ka hoʻokipa malihini me ke aloha, ʻaʻohe o kākou makemake e hōʻino wale aku. Akā, ua ahuwale kā lākou hana ʻino ʻana mai iā kākou a me ko kākou ʻāina. No nā kau ā kau, ua kiaʻi nā kānaka Hawaiʻi i kēlā wahi pana, a pēlā ana nō ka poʻe ʻōiwi o ia ʻāina. I ke au ʻana mai o ka manawa, e ʻaʻaiawā ʻia ana ke alanui i Hāʻena ma muli o nā hana kohu ʻole a ka poʻe mākaʻikaʻi. I ʻApelila o ka makahiki 2018, ua hiki mai ka ua loku me ka wai hālana pōʻino. Ua uhi ʻia ke alanui i ka hāneʻe ʻana iho o ka mauna, a ua paʻa maila ke alanui. Ua hana pū ke kaiāulu e hoʻoponopono i ko lākou ʻāina. Ua emi maila ka nui o nā malihini i komo i Hāʻena, mai ka ʻelua kaukani a hiki i ka ʻole. Ua hele a maikaʻi Kauaʻi, hemolele i ka mālie. A no laila, ʻo kēia ka manawa kūpono hou, e hāpai ai i ka nīnau: Pehea kākou e noho ʻoluʻolu ai me nā malihini? I ka manawa i paʻa ai kēia alanui, ua hoʻopaʻa pū ka Department of Land and Natural Resources i ka pāka ʻo Hāʻena. Ua hana pū ka DLNR me nā ʻoihana manawaleʻa o Haleleʻa i kekahi palapala ʻaelike no ke kahu ʻana i ia pāka mokuʻāina. Ma o ka palapala ʻaelike me ka Hawaiʻi State Parks, ua hoʻomaka ʻia kēia ʻōnaehana no ka hoʻopōmaikaʻi ʻana i nā kupa o ia ʻāina. He ʻōnaehana lawe ʻōhua kēia i hoʻokumu ʻia e hoʻēmi ai i ka nui o nā kaʻa a me nā malihini ma Hāʻena. ʻElua ʻoihana manawaleʻa i ʻauamo i kēia kuleana, ʻo ia hoʻi, ka Hanalei Initiative, no ka ʻāina e hoʻohiwahiwa ai i ka ua loku, lāua ʻo ka Hui Makaʻāinana o Makana, no ka pali ʻō ahi o Makana. Hoʻokō ʻia kēia ʻōnaehana no kekahi kumu kikoʻī, ʻo ia hoʻi, no ka mālama ʻana i kēia wahi no nā hana maoli. He ʻekolu koho a ka poʻe malihini. 1) E hoʻokū i ko lākou kaʻa ma Waipā he ʻāina uluwehi, ʻeono mau mile ma mua o ka pāka o Hāʻena. E kūʻai i kekahi likiki lā no ke kaʻa ʻōhua. He kanakolu kūmālima kālā no ka makua, a he iwakālua kūmālima kālā no ka ʻōpiopio. Hōʻea ke kaʻa ʻōhua i kēlā me kēia iwakālua minuke. I ka hōʻea ʻana ma ka pāka ʻo Hāʻena, e uku ʻia ʻelima kālā no ka uku komo a ka mokuʻāina. 2) E hoʻopaʻa i kekahi wahi hoʻokū kaʻa ma o ka pūnaewele. ʻO kēia kahua hoʻokū kaʻa, aia ma ka pāka ʻo Hāʻena. He ʻumi kālā no kēlā me kēia ʻeono hola. A e uku ʻia ʻelima kālā no ka uku komo a ka mokuʻāina. 3) E komo me ka ʻole o ke kaʻa e hoʻokū ai, a uku ʻia ʻelima kālā no ka uku komo o ka mokuʻāina. A pehea nā kamaʻāina? Ma hea lākou e hoʻokū ai i ke kaʻa? Ma nā wahi hoʻokū kaʻa ma ka pāka ʻo Hāʻena, aia ke komo ʻana a hōʻike ʻia aku ka laikini kalaiwa kaʻa ma ka ʻīpuka a manuahi ke komo ʻana. Ua kau palena ʻia ka nui o nā wahi hoʻokū kaʻa e kūʻai ʻia ana i nā malihini, i mea e lawa ai nā wahi hoʻokuʻu kaʻa o nā kamaʻāina. He akamai hoʻi kau! ʻO ka uku komo wale nō ke kālā e lilo ana i ka mokuʻāina. No laila, iā wai e lilo ai ke kālā keu? E hoʻolilo ʻia kēia kālā i ka Waipā Foundation no nā polokalamu pili ʻāina. E hoʻolilo ʻia kēia kālā i ka Hanalei Initiative no ke kaiāulu ʻo Hanalei, no ke kūkulu ʻana i kekahi kahua pāʻani, i kekahi kahua kinipōpō hīnaʻi, a pēlā aku. E hoʻokomo ʻia kēia kālā e ka Hui Makaʻāinana o Hāʻena i nā hana mālama ʻāina, e like me ka mahiʻai kalo a me nā polokalamu ʻōpio. Me kēia ʻōnaehana hou, piha ka pāka ʻo Hāʻena ke hiki mai nā malihini he 900, ʻaʻole e like me nā malihini 2,000 i hōʻike ʻia ma mua. Emi loa ka heluna o nā kaʻa, a ua hoʻokuʻu ʻia ke amo mai ka pāka aku. Eia kekahi, hoʻonui ʻia ka uku kaʻa he 200 kālā no ke kū kaʻa ʻana ma haʻi o ke alanui. A no laila, hiki i ka poʻe Hawaiʻi ke hele lanakila ma ko lākou ʻāina me ka pilikia ʻole. E paipai ʻia ke komo ʻana o ka poʻe Hawaiʻi i kēia wahi. Mai poina kākou, e hoʻomau i ke ola o kēia ʻāina. Kau mai ʻo Haleleʻa i ka mālie, Ke one pua rose aʻo Mahamoku, Nani wale Hīhīmanu kū kilakila, Kilakila Nāmolokama kau i ka ʻohu, He lei ʻohuʻohu ke kēhau o Māmalahoa, Pā mai ka ʻŌmaʻokaulehua, Heleleʻi nā wai maka o Lūpua, Pakika i ka limu o Manuʻakepa, Kūpaʻa kākou ma hope o Kilioe Pōhaku, I ola mau nā iwi o ka ʻāina. Ola nā iwi! E hoʻāʻo ʻia kēia ʻōnaehana i nā wahi ʻē aʻe mai ka piʻi ʻana o ka lā i Haʻehaʻe a i ka mole o Lehua! Koe aku ia, e nānā ana kākou. © Māhie Beck 2023 #alohaaina #aina #keaopolitika Mahalo a nui no ka noʻonoʻo a me nā manaʻo o Mehana Blaich Vaughn lāua ʻo Kamealoha Forrest i kākau ʻia ma kēia mau lālani mele. ko mua ko hope

Nāihe Paʻaluhi < hoʻi hope Lanakila ka Palapala ʻAelike Uniona i kā Kākou ʻŌlelo; Lanakila kā Kākou ʻŌlelo i ka Palapala ʻAelike Uniona Nāihe Paʻaluhi 15 Pepeluali 2022 E nā hoa aloha ʻōlelo ʻōiwi mai kahi pae a i kahi pae o ka pae ʻāina, no ka mole ʻolu o Lehua a i Haʻehaʻe, mai lalo lā o nā pua o ka honua a i luna lā o nā manu o ka lewa, ke aloha o ke ao Hawaiʻi iā kākou a pau. He ao nani nō hoʻi ko nā mea a pau e ola ana ma Hawaiʻi a, e like me nā manu o ka lewa, ke ola nei kā kākou ʻōlelo aloha i nā lani, ma luna hoʻi o ka mokulele. I kēlā me kēia mahina Pepeluali, hoʻolālā a mālama ʻia kekahi huakaʻi mokulele ʻōlelo Hawaiʻi i nā ʻāina like ʻole e lele ai ʻo Hawaiian Airlines, ka hui mokulele hoʻokahi nāna i hoʻōia kūhelu i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ke ʻano he ʻōlelo e uku keu ʻia ai nā kuene mokulele. No ia mau huakaʻi kūikawā, kuene ʻia ka mokulele e ka poʻe ʻōlelo Hawaiʻi a pēlā e mālama ʻia ai ka walaʻau ʻana me ka poʻe ʻōhua a me ka hoʻolaha ʻana ma ka ipu leo mokulele. Aia nā kuene o Hawaiian ma lalo o ka malu o ka uniona AFA, ʻo ia hoʻi ka Association of Flight Attendants. He uniona kēia e mālama ana i nā kuene he 2,100 a ʻoi iki aʻe o Hawaiian a me nā kuene o kekahi hui mokulele ʻē aʻe e laʻa ʻo Alaska Airlines, Jetblue, United Airlines, a pēlā aku nō. Ma kahi o ka makahiki 2017 i pau ai kā mākou palapala ʻaelike, he palapala e helu papa ana i nā koina a me nā lula like ʻole e hoʻokō ai nā kuene, nā luna, a me ka hui hoʻolālā i ka lele ʻana o ka poʻe hoʻokele mokulele. He ʻekolu makahiki ke kū ʻole ʻana o kekahi palapala ʻaelike hou. I loko o ia wā nele i ka ʻole o ka palapala ʻaelike hou, koho bālota akula mākou kuene e kūʻē. I ka makahiki 202, ua pōmaikaʻi mākou i ka paʻa ʻana maila o ka palapala ʻaelike hou ma waena o mākou a me nā luna o ka hui mokulele, ma mua pono nō o ka wā i pani ʻia ai nā uapo pae o ka honua holoʻokoʻa ma muli o ka maʻi ahulau. ʻO kekahi ʻōlelo paʻa o kā mākou palapala ʻaelike hou, ʻo ia hoʻi ka hōʻoia ʻana i ka ke kūlana o ka ʻōlelo Hawaiʻi a me nā kuene i wali iā lākou ka ʻōlelo. ʻO kēia mau kuene language qualified , uku hou ʻia no ka mākaukau i ka ʻōlelo Kanaka. ʻO ke kuene, inā paʻa iā ia ka ʻōlelo Palani, Kepanī, Kōlea, Pākē, a i ʻole ka ʻōlelo Kāmoa, he mea maʻamau ka hai ʻana aku a me ka uku hou ʻana aku iā ia no ka walewaha o kēia mau ʻōlelo. A, ʻakahi nō a komo ka ʻōlelo Hawaiʻi i ia huina kūhelu. A kauoha kūhelu ʻia kēlā ʻuku hou e kā mākou palapala ʻaelike. He keʻehina hou nō kēia no ka ʻōlelo a kākou. He mea minamina naʻe ke kūlana kūikawā o kēia ʻano uku a me kēia ʻano lele ʻana ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻoiai ʻaʻole mālama ʻia nā huakaʻi ʻōlelo Hawaiʻi ma waho o Pepeluali. Akā, ʻike ʻia ka pahuhopu, ʻo ia ke kū ʻana o ia mau huakaʻi ma nā mahina he 11 koe o ka makahiki. ʻAʻole ʻo Pepeluali ʻo ka mahina hoʻokahi e hoʻoheno ai a e ola ai nō hoʻi kā kākou ʻōlelo Kanaka aloha. I kēlā me kēia lā e pono ai ko kākou nohona Kanaka i ka ʻōlelo me he kaula ʻaha lā e pili ai ko kākou naʻau i ka naʻau a me ka mauli o ka ʻāina a me nā kūpuna. He lanakila liʻiliʻi naʻe kēia e waiho ai kākou a hahai nā hanauna e puka mai auaneʻi i kēia ao māʻamaʻama. E ola nō ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā ala a me nā ao a pau loa o ka nohona Kanaka. © Nāihe Paʻaluhi 2022 ko mua ko hope

Māhie Beck < hoʻi hope Me he ʻIwa lā i Kāʻili Waiwai Māhie Beck 5 ʻOkakopa 2023 E nā hoa aloha o kēia ʻāina, e ala mai! Mai kēlā peʻa o Haʻehaʻe i Kumukahi, a ka mauna kilakila ʻo Haleakalā, a i ka makani Lawakua e pāhili ana i nā pali o Kauaʻi, e loaʻa iā kākou nā makana o nā pūpū Kahelelani, a hōʻea auaneʻi i kawelo ʻana o ka lā i Lehua. Eia mai ka nūpepa a ka poʻe Hawaiʻi, ʻo Ka Ulu Hoi . ʻO ka hoʻopōmaikaʻi ʻana i nā kānaka Hawaiʻi a me nā wahi Hawaiʻi ke kumu o kēia nūpepa nei. Paipai mākou iā ʻoukou, e nā makamaka heluhelu, e noʻonoʻo i nā mea e hana ʻia nei ma Maui Komohana, a e nānā i nā hana a nā hui nui o laila. Ma loko o kēia pōpilikia kaumaha loa, ʻike mōakaaka ʻia, ʻaʻole hiki iā kākou ke hilinaʻi i ke aupuni, no ka mea, ʻaʻole lākou e mālama i ka pono o ka lehulehu, a i ka pono o Hawaiʻi. Hoʻolako mau ʻia nā hui nui i ka wai, no ke kumu hoʻokahi ʻo ke kālā a me nā pōmaikaʻi ʻē aʻe e loaʻa ana i ke aupuni. E noʻonoʻo pono kākou no ka pilina o nā hui nui lāua ʻo nā luna aupuni. Me he mea lā ke ʻae ʻia nei kēia mau hui nui e hana i ka mea a lākou e makemake ai, a eia nō lākou ke kāʻili nei i ka waiwai me he ʻiwa lā. I loko o kēia wā pōpilikia kaumaha, ke lana nei ko kākou manaʻo ʻaʻole e hoʻohana ana ke aupuni a me nā hui nui i kēia ʻīnea i kumu e hoʻoneʻe ai i nā ʻohana Hawaiʻi mai ko lākou mau kulāiwi aku. He ʻīnea hanauna kēia ma Hawaiʻi nei, i pilikia ai ka ʻohana mai kekahi hanauna a kekahi hanauna. ʻOiai he paʻakikī ka hoʻomau ikaika ʻana i kēia manawa, e hoʻopaʻa kākou i ko kākou mau kulāiwi no nā hanauna e hiki mai ana. ʻO ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka wai o Lāhainā ka mea koʻikoʻi no nā ʻohana a no ka ʻāina. Akā naʻe, ʻaʻole ia he mea nui no ka pōmaikaʻi politika a me ke kālā. I loko o nā makahiki he haneli i hala, ua hōʻaui ʻia ka wai ma kahi o Maui Komohana, no ka hoʻolako ʻana akula i nā ʻoihana kōlea. I ka hoʻopau ʻia ʻana o nā mahi kō a me nā mahi halakahiki, ʻaʻole nō i liʻuliʻu, hoʻohana akula nā mamo a kēia mau hui hoʻoilina i ka wai no ka hoʻokō ʻana i nā hoihoi o nā kōlea. ʻO West Maui Land Company, K ā ʻanapali Land Management, a me Maui Land & Pineapple Inc. kekahi o nā hui hoʻoilina. Ua kāʻili ihola ua mau hui nei i ka wai o ko Maui poʻe no ke kūkulu ʻana i nā hale nui, nā hōkele nani, a me nā kahua pāʻani kolepa. Mālama ʻia ka wai o ka Pae ʻĀina ma lalo o ka Public Trust o ka mokuʻāina o Hawaiʻi no ka pono o nā mamo Hawaiʻi, akā he mea politika nō ka hāʻawi ʻana i ka wai i nā mamo Hawaiʻi. No kēia kumu, he wai ʻole ma Lāhainā. I mea e hoʻoponopono ai i kēia pilikia, ua hoʻāʻo ka Hawaiʻi State Water Commission a me nā ʻohana o Maui e hoʻokumu i Water Management Area Designation no Lāhainā. Ma o ua Water Management Area Designation nei, nānā hou ʻia ke kahe ʻana o ke kahawai, i hoʻihoʻi ʻia ka wai i hōʻaui hewa ʻia. Ua hoʻomākaukau ʻia kēia Designation ma Iune 2022, koe wale nō ke noi ʻana. ʻO ka lā ʻehiku o ʻAukake ka lā palena pau no ka hoʻouna ʻana i nā palapala noi no ka hoʻokumu ʻana i ka Water Management Area Designation. Ma muli o kēia mau lula wai, ʻaʻole na kēia mau hui hoʻoilina e kāohi i ka waiwai ʻo ka wai. Ma ka lā ʻewalu o ʻAukake, ua hōlapu akula ke ahi a ʻai ʻia ke kūlana kauhale ʻo Lāhainā. Ma hope naʻe o kēia mau pōʻino, ʻemo ʻole, ua hoʻāʻo ka West Maui Land Company e hōʻaui i nā kahawai i hiki ke hoʻopihapiha i kā lākou luawai. Wahi a lākou, he pono ia wai hou no ke kinai ʻana i ke ahi nui ma Lāhainā. He wahaheʻe nō naʻe kēia ʻōlelo! ʻAʻole hiki i ka helikopa ke lele i kēlā manawa, no laila mea ʻole ka nui o ka wai i ka luawai - ʻaʻohe mea nāna e halihali aku. Ua kākau ʻo Glen Tremble mai West Maui Land Co. i leka iā Kaleo Manuel, ka Hope Alakaʻi o ka Hawaiʻi State Water Commision, i noi aku ai i wai. Pane akula ke Komisina, aia ka pono ʻo ke noi ʻana i ka ʻohana mahi kalo ma ke kahawai. ʻAʻole i ʻae wale aku ka Hawaiʻi State Water Commission i ke kuleana ʻo ka wai. A ua hoʻokuʻu ʻia ʻo Kaleo Manuel ma muli o kēia. A hala ʻelua hola ma hope o ke noi mua i wai, ʻae akula ka ʻohana mahi kalo. ʻAe ka ʻohana mahiʻai i ka hoʻohana i ka wai, inā hoʻihoʻi hou ʻia ka wai ma hope o ke ahi. A hiki i kēia lā, ʻaʻole i hoʻihoʻi hou ʻia ka wai i ka ʻohana. Maloʻo ke kahawai a ʻaʻohe wai i ka loʻi o ka ʻohana. ʻO kēia hui hoʻoilina, ke hoʻohana nei ia i kēia pōpilikia ma ke ʻano he ʻōlelo hōʻaloʻalo, a he kumu e kāʻili aku i wai hou. I ka lā ʻeiwa o ʻAukake, ua hoʻolaha ke kiaʻāina i ka Emergency Proclamation, a kāpae ʻia kēia palapala kūkala i ka Hawaiʻi State Water Code. ʻO nā mea i hiki ʻole i nā hui hoʻoilina ke hoʻokō ma o ka Hawaiʻi State Water Code, ua hiki i ke Kiaʻāina Josh Green ke hoʻokō ma o ka Emergency Proclamation. Wahi a ua kiaʻāina nei, "Eia kekahi mea e hoʻomaopopo ai ka lehulehu, a he keu aku ka poʻe noho mamao, ʻo ia kēia. Kala loa aku ke ʻāʻumeʻume ʻana no ka pono ʻo ka wai ma Maui. E ʻimi kākou i ka ʻoiaʻiʻo. No ka mea, eia kekahi poʻe e kūʻē ana i ka hoʻokuʻu ʻana i ka wai no ke kinai ahi. Nāu nō ʻoe e noiʻi nowelo aku." Ke ʻōlelo nei ke kiaʻāina ʻoi aku ka waiwai o kēia luawai ma mua o ka hoʻoulu ʻana i ke kalo no ka hānai ʻohana? Ua hoʻomaoe ia i ka paio ʻana o ka poʻe Hawaiʻi i ka hoʻokuʻu ʻana i ka wai no ke kinai ahi. Akā, ʻo ka ʻoiaʻiʻo, ke lawe ʻia nei ka wai mai kahi e noho ai nā kamaʻāina ā i nā hōkele nani, nā hale nui, a me nā kahua pāʻani kolepa. He manawa kūpono kēia e kūkulu hou ai iā Lāhainā. E maliu i ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka ʻāina a me ka wai. ʻAʻole na ke kālā e alakaʻi i ke kūkulu hou ʻana iā Lāhainā. Inā e hoʻi hou mai ana ka wai a me nā ulu lāʻau, pēlā e pale ai ʻo Lāhainā i ka pōʻino i kēia hope aku. ʻO kēia ka manawa kūpono no ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka waiwai o Lāhainā. E kūʻē kākou no ka pono o ka wai a hiki i ke aloha ʻāina hope loa. © Māhie Beck 2023 #kuikalono #aina #alohaaina #keaopolitika ko mua ko hope

Kahanu Cuban < hoʻi hope Ka ʻOni ʻana o ka Lāhui Kahanu Cuban 15 ʻOkakopa 2021 ʻAuhea ʻoukou e nā hoa kūpaʻa mau i ka moʻomeheu Hawaiʻi a me kā kākou ʻōlelo makuahine mai ka moku o Keawe a hiki i Kahelelani. Aloha nui kākou! Ma loko o kēia wā kūpilikiʻi, ua paʻakikī maila ke ola ʻana o kā kākou ʻōlelo kamahaʻo ʻoiai ʻaʻole nui ko kākou hui ʻana he alo a he alo me ke komo piha ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma muli o ka maʻi ahulau, emi mai nā hanana hoʻōla ʻōlelo a no laila paʻakikī aʻe ka hoʻoulu ʻana i ka ʻōlelo ma loko o nā ʻohana a me nā pōʻai o kākou. He koʻikoʻi a waiwai nō ko kākou ʻoni ʻana i hoʻokō ʻia ka pahuhopu nui a kākou, ʻo ia hoʻi ke ola o ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma mua o ka maʻi ahulau, ua nui nā hanana e hoʻoulu i ke kaiāulu ʻōlelo Hawaiʻi e like hoʻi me nā hana keaka, ka hana ʻana ma ka loʻi, ka hui ʻana o ka poʻe aloha ʻāina, a pēlā wale aku. I koʻu hele ʻana i ke kula kiʻekiʻe, hoʻomanaʻo wau i ka papahana hoʻōla ʻōlelo Hawaiʻi ʻo ke kāniwala. Ua leʻaleʻa nō ka launa pū ʻana me ka poʻe like ʻole ma ka ʻōlelo Hawaiʻi a me ka ʻike ʻana i ka nui o ka hoihoi o nā keiki. He pōmaikaʻi nō. ʻAʻole i nānā ʻia ka mākaukau me ka ʻole o ka ʻōlelo a haʻi. ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo hoʻokahi o ia pō a ua nui nā kānaka mākaukau i ka ʻōlelo i kōkua aku i nā kānaka ma ka pae pūnana o ka ʻōlelo. I ke kāniwala mākou i pili ai ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, i mea e lilo ai kā kākou ʻōlelo i ʻōlelo maʻamau ma Hawaiʻi. Me ia manaʻo au i hōʻākoakoa ai i kekahi o koʻu mau hoa papa ʻōlelo Hawaiʻi mai ke kula kiʻekiʻe ʻo Kamehameha ma Kapālama a me Ke Kula Kaiapuni ʻo Ānuenue e hoʻokumu i pāpaho launa kanaka i mea e hoʻoulu a kōkua ai i kā kākou ʻōlelo makuahine ma loko o kēia wā, i palekana a hopohopo ʻole kākou i ka maʻi ahulau. Ma ke kiʻiwawe mākou e hoʻouka ai i nā hua ʻōlelo hou o ka lā a me ka ʻōlelo noʻeau o ka pule i laha ka ʻōlelo ma ke kiʻiwawe. A laila, hai ʻia paha mākou e kōkua a kākoʻo i nā ʻoihana i ka hoʻokomo ʻana i ka ʻōlelo ma loko o kā lākou mau papahana i laha ka ʻōlelo ma nā wahi maʻamau. Eia hou, i ka Zoom mākou e keleaʻo piha ai ma ka ʻōlelo Hawaiʻi i maʻemaʻe a mākaukau no ka mahina ʻo Pepeluali (ka mahina ʻōlelo Hawaiʻi). I kēlā me kēia kakahiaka, e hoʻouka ʻia ana kekahi hua ʻōlelo hou i hoʻomaka koke ka poʻe i ka hoʻopuka ʻana i ka hua ʻōlelo ma ko lākou ola. Ke hoʻouka mākou i kekahi hua ʻōlelo hou, nui ko mākou paipai i ka mea heluhelu e waiho i laʻana ma ka māhele waiho manaʻo. Ma laila mākou e hoʻopololei ai i nā laʻana i hoʻouka ʻia e ka poʻe i maʻemaʻe a pololei ka ʻōlelo. Inā he mau nīnau kā ka poʻe, na mākou e pane koke iā lākou ma ka māhele kūkaʻi manaʻo. ʻO ka ʻōlelo noʻeau o ka pule, e hoʻouka ʻia ana ma ke kakahiaka nui ma nā pōʻakahi a pau. Ke hoʻouka ʻia ka ʻōlelo noʻeau ma nā pōʻakahi, e holo pono ana nō ko ka mea heluhelu pule ʻoiai ua hoʻomaka lākou i ka heluhelu ʻana i ka ʻōlelo noʻeau ma ka pōʻakahi. Manaʻolana mākou, na kēia ʻōlelo noʻeau e paipai iā lākou e holomua pono ma ko lākou ola. E nui ana ko mākou paipai i nā mea heluhelu e hoʻouka i kekahi kiʻi e wehewehe kūpono ʻia ka ʻōlelo noʻeau o ka pule ma kā lākou kiʻiwawe. He hana kēia e paipai ai i ka poʻe ʻē aʻe e komo pū i ka hana, aʻo pū i ke koʻikoʻi a me ka waiwai o ka manaʻo o ka ʻōlelo noʻeau, a paipai pū i ka poʻe e hoʻohana pono i ka ʻōlelo noʻeau ma ko lākou ola. ʻAʻole wale nō ke aʻo ʻana aku ma ke kiʻiwawe ʻo kā mākou e hana ai. Hai ʻia paha mākou e kōkua a kākoʻo aku i nā ʻoihana like ʻole ma Hawaiʻi i ka hoʻokomo ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma loko o kā lākou mau papahana. A no laila, na mākou paha e hoʻomākaukau i mau pelaha hoʻolaha, nā wikiō hoʻolaha kūʻai, nā hoʻolaha kiʻiwawe, a pēlā wale aku ma ka ʻōlelo Hawaiʻi i laha ka ʻōlelo ma nā wahi like ʻole. I ka makahiki 2019, ua kōkua au iā Zippy’s i ka hoʻokomo ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma loko o kā lākou wikiō hoʻolaha kūʻai. Ke laha ko mākou hana nui no kekahi ʻoihana, ke kuhi nei mākou e makemake nui ana nā ʻoihana ʻē aʻe e hana like. Nui ka poʻe makemake e aʻo i ka ʻōlelo Hawaiʻi i kēia mau lā. A no laila, e hoʻokumu pū ana mākou i mau papa ʻōlelo Hawaiʻi keleaʻo ma ka Zoom no ka poʻe ma ka pae pūnana o ka ʻōlelo a me ka poʻe mākaukau i ka ʻōlelo. He papa hoʻokahi kēia a kākou e aʻo pū ai a na ka poʻe mākaukau ke kōkua a kākoʻo i ka poʻe ma ka pae pūnana o ka ʻōlelo. Ma ia papa mākou e kamaʻilio nui ai ma ka ʻōlelo Hawaiʻi i ulu ai ka mākaukau a me ka poeko o ka ʻōlelo a me ka hoʻomaʻamaʻa i ka wehewehe ʻana i ko mākou manaʻo. ʻO kekahi māhele o nei papa, ʻo ia nā analula. E nānā nui ana mākou i nā analula o kā kākou ʻōlelo i mākaukau a maʻemaʻe ke kākau a me ka ʻōlelo. Aia kēia papa ʻōlelo Hawaiʻi keleaʻo ma nā ahiahi a pau o ka pule. Na mākou e kono i nā kumu ʻōlelo Hawaiʻi e aʻo iā kākou a hoʻomākaukau i mau haʻawina. Ma muli o ka maʻi ahulau, nui ko kākou ʻoni ʻana i holomua pono. He koʻikoʻi nō ko kākou ʻoni mau ʻana ke kupu aʻe kekahi pilikia nui ma mua o kākou. ʻO kēia kiʻiwawe, he kōkua nui kēia i maʻamau kā kākou ʻōlelo ma Hawaiʻi a i pinepine ka lohe ʻana i ka ʻōlelo ma nā wahi a pau. Ke pau kēia wā kūpilikiʻi, e mākaukau ka ʻōlelo no ka mohala ʻana ma nā wahi like ʻole o ka honua. ʻO kēia nō ka wā e ʻoni ai kākou a ʻimi i ala e hoʻoulu ai i ka lāhui Hawaiʻi. © Kahanu Cuban 2021 ko mua ko hope

Kēhaulani Greene < hoʻi hope Ke Aʻo ʻana mai i ka Lāʻau Lapaʻau Kēhaulani Greene 1 Kepakemapa 2020 Aloha mai e nā makamaka heluhelu e ʻono i ka hoi! Hoʻoulu ʻia ua hoi nei i ka ua Tuahine, ʻo ia ka ua nāna e hoʻoulu i ka manaʻo a me ka ʻike o ka poʻe e ʻimi naʻauao nei. Mahalo au i kēia ʻike aʻu i aʻo mai ai, ʻo ia hoʻi, he waiwai ke aʻo o nā kumu like ʻole, ka mea e ō mai ana i ka ʻōlelo noʻeau “ʻaʻole pau ka ʻike i ka hālau hoʻokahi.” I ka ʻike ʻana o nā kūpuna i nā ʻano maʻi i pilikia ai ka poʻe Hawaiʻi, ua ʻohi lākou i nā lāʻau ponoʻī no ka hoʻomākaukau ʻana i lāʻau e ola hou ai ua poʻe maʻi nei. ʻO ka waiwai o ka lāʻau lapaʻau, ʻo ia ke aʻo ʻana mai i ka ʻike o nā kūpuna no ka hoʻōla ʻana a me ka mālama ʻana i ke kino. I koʻu aʻo ʻana mai e pili ana i ka lāʻau lapaʻau, ua aʻo mai i ka ʻike o nā kumu ʻokoʻa, ʻo kekahi, he kumu ma ke kulanui ma Mānoa a ʻo kekahi hoʻi, ʻo koʻu makuakāne e aʻo ana ma koʻu home. Ma ke kulanui a ma ka papa aʻo mai ke kumu i kona ʻike ma kona ʻano kaila, a ma koʻu home aʻo mai koʻu makuakāne i ka ʻike o koʻu ʻohana. Ua ʻokoʻa kēia mau kumu o ke aʻo ʻana i ka lāʻau lapaʻau, eia naʻe, ʻo ka mea waiwai o kēia aʻo ʻana mai, ʻo ia hoʻi ka ʻike ʻana i nā pilina o nā hālau ʻelua. Ma ka ʻaoʻao kulanui ua aʻo mākou ma o ka heluhelu ʻana i nā moʻolelo ma mua o ka hoʻomākaukau ʻana i ka lāʻau lapaʻau. Aia kekahi o ia mau moʻolelo i ka puke ʻo Lāʻau Hawaiʻi: Traditional Hawaiian Uses of Plants. Na Isabella Aiona Abbott i haku i ia puke e wehewehe ana i ka waiwai o nā lāʻau like ʻole o Hawaiʻi. Ma ka heluhelu ʻana ua hoʻokamaʻāina au i nā lāʻau like ʻole a me nā waiwai o ia mau lāʻau no ke ola kino. ʻO ke koali ʻawa kekahi o ia mau lāʻau. He ʻano polū a me ʻakala ka pua o ke koali ʻawa. A hoʻohana ʻia ka ʻili no ka hoʻokōkō ʻana i ka iwi i haʻi ʻia. He mea nui ke kūkulu ʻana i kahua no ka hana lāʻau lapaʻau ma ke aʻo ʻana i nā moʻolelo i mea e maopopo ai ka mana o nā lāʻau e hoʻomākaukau ʻia ana. Ma hope o ka heluhelu ʻana ua hoʻomaʻamaʻa mākou i ka hana, ʻo ia nō ka ʻohi ʻana i nā lāʻau a me ka hoʻokō ʻana i nā ʻōlelo a ke kumu no ka hoʻomākaukau ʻana i ka lāʻau. ʻO ia mau hana, ʻo ka heluhelu moʻolelo a me ka hoʻomaʻamaʻa ʻana ma ka lima nā mea i kōkua mai iaʻu i ke kūkulu ʻana i koʻu kahua no ka lāʻau lapaʻau. Ma ka hale naʻe, ua ʻike maka au i ka hana lāʻau lapaʻau a koʻu makuakāne i nā manawa i ʻeha ʻia ai kekahi o mākou. Eia he laʻana, i koʻu wā ʻōpio ua hāʻule koʻu kupuna wahine a ua haʻi kona iwi kuʻekuʻe. A ua ʻohi koʻu makuakāne i ke Koali a ua hoʻomākaukau ʻia ka lāʻau Koali me ka paʻakai ma ke ʻano he kāpaʻi, ʻo ia hoʻi ke ʻano o ka lāʻau i kuʻi ʻia a kau ʻia ma ka ʻili a i ʻole kahi ʻeha. Ua wahī ʻia ia kāpaʻi ma ke kuʻekuʻe i ka lau lāʻī. A laila ua hoʻomākaukau koʻu makuakāne i ka wai kī Koʻokoʻolau no koʻu kupuna wahine e inu ai i kēlā me kēia lā. I ia wā ʻaʻole i maopopo kāna hana iaʻu. Eia nō naʻe, i kēia wā, maopopo iaʻu ke kumu o kona hoʻohana ʻana i ke Koali no ka iwi i haʻi ʻia. Ua heluhelu au ma ka papa e pili ana i nā hana like ʻole no ke Koali a me ka hoʻohana ʻia ʻana o ke Koali no ia ʻano ʻeha. Ua ʻike au i ka pilina o ka hana a koʻu makuakāne ma ka hale a me kaʻu mau aʻo ma ka papa, a ua ʻike ʻia ke kumu no kā koʻu makuakāne hana.ʻO ia nō, he ʻano hoʻokaulike ʻana ka heluhelu a me ka hoʻopaʻa haʻawina ʻana ma ke kulanui a me ka ʻike ʻia ʻana o ke aʻo mai ka haʻawina ma ka hana ma ka hale. A no kēia kūkulu ʻia ʻana o ke kahua ma ka ʻaoʻao o ke kulanui, ua maikaʻi aʻe koʻu hoʻomaopopo ʻana i ka hana lāʻau lapaʻau a koʻu ʻohana ma ka hale ma ia ʻaoʻao. ʻO ka mea nui i aʻo ʻia mai mai nā kumu ʻelua, ʻo ia ke kulanui a me ka ʻohana, ʻo ia nō ka pule. Ua aʻo ʻia e nā kumu ʻelua ka mana o ka pule ma ka hana lāʻau lapaʻau. He mea nui ka pule ʻana ma ka ʻohi ʻana i ka lāʻau, ma ka hoʻomākaukau ʻana i ka lāʻau, a laila ka pule ʻana no ke kanaka e hoʻōla ʻia aku. A i koʻu aʻo ʻana mai i kēia māhele no ka hana lāʻau lapaʻau, ua paʻa i ka mana o ka pule koʻu kahua e kūkulu nei no ke aʻo ʻana mai i ka lāʻau lapaʻau. ʻOiai ua ʻokoʻa ka hālau o ke kulanui a me ka hālau o ka hale, ua hiki iaʻu ke ʻike i ka pilina ma waena o nā kumu ʻelua i mea e hoʻoikaika ai i koʻu kahua no ke aʻo ʻana mai a me koʻu hana ʻana i ka lāʻau lapaʻau. A ua waiwai kēia hoʻoikaika ʻana a me ke kūkulu ʻana aʻe i koʻu ʻike i mea e mālama ai i koʻu ola kino a me nā keiki aʻu e hānai ai i kekahi lā. A i ka wā kūpono, e hoʻīli au i nei ʻike i kaʻu mau keiki, kekahi. E paipai ana au i kaʻu keiki e aʻo pū mai ma ke kulanui i mea e hoʻoikaika ai i ka ʻike. Eia au ke paipai nei iā ʻoukou e aʻo i ka lāʻau lapaʻau, ma nā wahi a me nā kumu waiwai, a inā he ʻike lāʻau lapaʻau ko kou ʻohana, e hoʻomau i ka ʻike o lākou. © Kēhaulani Green 2020 ko mua ko hope

Kaleilehuaohaililani < hoʻi hope E Ola ke Kani Hone o nā Manu Kaleilehuaohaililani 30 ʻApelila 2022 I loko o nā makahiki he ʻelua a ʻoi iki aku nō paha e hiki koke mai nei, ke mahuʻi iho nei ka poʻe ʻepekema o kēia au, e pau loa aku ana kekahi o nā manu maoli o Hawaiʻi nei. Wahi a ua noiʻina hou nei o ka Department of Land and Natural Resources, ke mahuʻi ʻia nei ka nalowale pau ʻana o nā ʻohana manu he ʻehā: ʻo ka ʻakikiki, ʻo ke kiwikiu, ʻo ka ʻākohekohe, a ʻo ke akekeʻe. A i loko nō hoʻi paha o ke kekeke, ke mahuʻi ʻia nei e pau ana he 11 hou aku ʻohana manu mai Hawaiʻi nei. He aha nā kumu e pilikia nei ke ola o kēia mau ʻohana manu maoli Hawaiʻi? ʻO kekahi ka maʻi avian malaria i halihali ʻia e ka poʻe makika. Ua like nō paha ka maʻi avian malaria me ka maʻi Kolona, ʻo ia hoʻi, he maʻi kēia i maʻa ʻole i ke kino o ke kanaka. No laila, he maʻi nō ia e laha koke nei ma waena o nā lāhui like ʻole o ke ao e kāʻili aku nei i ka hanu hope loa o nā kānaka he nui wale. I kēia mau lā naʻe, ua lako kākou kānaka i ka lāʻau ʻō Kolona, i pale no ko kākou mau kino kanaka. Pēlā nō ka maʻi avian malaria. ʻO ka poʻe manu nō naʻe, ʻaʻohe o lākou lāʻau ʻō, ʻaʻohe pale ʻana o lākou. A ua lawa ka nahu hoʻokahi ʻana a kekahi makika no ka hoʻomake ʻana i ia manu hoʻokahi. No laila, no nā makahiki he nui wale, ʻo ka poʻe makika e halihali nei i ka maʻi avian malaria ke kumu helu ʻekahi nāna e hoʻopau nei i ka poʻe manu maoli Hawaiʻi. ʻO kekahi kumu hou aku, ʻo ia hoʻi ka wāwahi ʻia o nā nahele e noho nei kēia poʻe manu maoli no ke kūkulu hale ʻana o kānaka. No ia kumu, ʻaʻohe wahi o kēia poʻe manu e noho ai a ʻo ko lākou piʻi hou ʻana aku nō ia i uka i kahi hou e noho ai. Eia hoʻi, ke pau ʻē aku nei nā nahele ʻōhiʻa o Hawaiʻi i ka maʻi Rapid ʻŌhiʻa Death. Ua pilikia ʻē ka poʻe manu i ka nele i ka inu wai lehua ʻole i kēia maʻi ROD, a eia nō ke wāwahi ʻia nei nā nahele e koe nei i wahi e noho ai ʻo kānaka? Auē kā hoʻi ē! ʻAʻole anei i lawa nā palena o ke kūkulu hale? Āhea lā kākou e hiki aku ai i ka palena o uka? Ua ʻōlelo ʻia nō hoʻi, ʻo ka loli o ke ao a me ka wela ʻana mai o ka honua kekahi mea e pilikia nei nā manu maoli. Ma muli o ka wela ʻana mai o ka honua a me ka piʻi ʻana mai o ke kai, ke piʻi aʻe nei nō hoʻi nā manu Hawaiʻi i uka e ʻimi ai i kahi kūpono ma ka waokele e noho pūnana ai. Pehea lā kākou e mālama ai i kēia honua i ʻole hoʻi e piʻi ai ka wela o ka ʻāina a e piʻi aʻe ai hoʻi ke kai? ʻO ka poʻe puaʻa ʻāhiu nō hoʻi kekahi pilikia e emi nei ka heluna o ka poʻe manu maoli. I ka holo ʻana o ka poʻe puaʻa i ʻō a i ʻaneʻi e noho ai, ʻeli mau aku lākou i mau lua e noho ai. I ko lākou haʻalele ʻana i ia lua i ʻeli ʻia, lilo ia lua i wahi kūpono no ka poʻe makika e hānau ai i kā lākou mau hua. A ma laila nō e pilikia hou ai ka poʻe manu i ka maʻi avian malaria i halihali ʻia e ua poʻe makika nei. E nā kānaka o kēia Lāhui, ua hiki mai kēia poʻe manu Hawaiʻi ma mua loa o ka hehi mua ʻana mai o ke kanaka ma kēia pae ʻāina nei. Ua noho pū kākou me kēia poʻe manu Hawaiʻi no nā hanauna mai iō kikilo mai. Ua wili pono ʻia kēia poʻe manu i loko o ko kākou mau moʻokūʻauhau, ko kākou mau moʻolelo, a me ko kākou mau mele. He aha ana lā kā kākou hana e mālama ai i kēia mau manu maoli no nā hanauna ma hope aku e ʻike maka ai? I kēia mau lā, ke nui aʻe nei nō nā papahana e mālama nei i ke ola o kēia mau manu. ʻO kekahi ka ʻō ʻana aku o ka poʻe ʻepekema i nā makika kāne i kekahi lāʻau e kāohi ai i ka hoʻohānau ʻana aku i nā hua makika. Ua ʻōlelo ʻia, he mea nō kēia e hoʻēmi ai i ka heluna makika i mea e laha ʻole ai ka maʻi avian malaria ma waena o ka poʻe manu. Ke hoʻolaha aʻe nei nō hoʻi nā kalana pākahi i nā lula me nā ʻōlelo aʻoaʻo e makaʻala ai nā kānaka ke piʻi aʻe i uka a i ka nahele paha. E holoi pono ʻia nā kāmaʻa a me nā lole i ʻole e halihali ʻia nā makika a me nā ʻano maʻi like ʻole e pilikia nei nā manu maoli. ʻAʻole e ʻauana wale aku i nā wahi i hoʻokapu ʻia no ka hoʻopūnana ʻana o ka poʻe manu. A e waiho i nā lāʻau o ka nahele i kona wahi mau a i ʻole e hoʻihoʻi aku i kahi i kiʻi ʻia ai, i ʻole e laha ai kekahi maʻi o nā lāʻau ma ʻō a ma ʻaneʻi. E mau aku nō i ka hoʻolaha a me ka hoʻomaopopo ʻana i nā kānaka o kēia ʻāina e pili ana i kēia mau pilikia a hihia paha. Ma o ka hoʻolaha ʻana i kēia ʻike e alulike pū ai kākou i ka ʻauamo ʻana i kēia kuleana mālama manu. I ola nā manu maoli no nā hanauna ma hope loa aku. E ola mau loa aku nō ke kani hone o nā manu! © Kaleilehuaohaililani 2022 na ABC ko mua ko hope

Kamāhie Baricuatro < hoʻi hope Hū! Keu a ka Wela! E Hele Kākou i Waikomo! Kamāhie Baricuatro 1 Nowemapa 2022 I Hawaiʻi nei, nui nā mea leʻaleʻa ā kākou e hana ai i nā lā wela loa. Hele paha kākou i ka ʻauʻau wai a me ka ʻaukai, a i ʻole, kiʻi paha kākou i kekahi mea ʻono huʻihuʻi. No Lahaina mai au, a ʻaʻole nui nā kahawai i ia wahi no ka mea i ka wā mahi kō ua ʻoki ʻia nā kahawai no ka hānai kō. No laila, inā makemake au e ʻauʻau i ka wai, e kalaiwa aku au a hiki i Wailuku no ke komo ʻana i ke kahawai ʻo Kepaniwai ā ʻo ʻĪao. ‘Olu‘olu ka wai hu‘ihu‘i i ka la wela loa. I ka manawa oʻu i ʻauʻau ʻole ai, e kiʻi ana au i ka haukōhi! Nui nā hale kūʻai e kūʻai aku i ka haukōhi, akā i kēia mau lā e hele ana au i Waikomo! ʻO Waikomo ka inoa o ʻelua mau mea, ʻo ia hoʻi kekahi kahawai i Kauaʻi, a me kekahi kalaka kūʻai haukōhi ma Maui. He aha ka pilina o ia mau mea? Eia, ʻo Jonathan ke kāne nāna i wehe i ke kalaka haukōhi ʻo Waikomo. No Kauaʻi mai ʻo ia, a ʻo Waikomo kahi i hānai ʻia ai ʻo ia ma kona wā kamaliʻi. Nani ka pilina o ka inoa ʻo Waikomo i ka manaʻo o ke komo ʻana i ka wai, ʻoiai he mea ia a kākou e hana ai i nā lā wela loa. Nolaila, maikaʻi ka hāʻawi ʻana i kēia inoa i ke kalaka haukōhi. Ua wehe ʻia ʻekolu mau kalaka haukōhi e Jonathan. ʻO LocoCoco ke kalaka mua āna i wehe mua ai i Kauaʻi, aia ka lua o ke kalaka ma Las Vegas, akā ua kūʻai ʻia aku kēia kalaka i kekahi mau kānaka ʻē aʻe na lākou e mālama. A ʻo Waikomo ke kolu o ke kalaka, aiama Maui. Akamai loa ua kanaka nei i ka wehe ʻana i nā kalaka kūʻai haukōhi i nā wahi wela loa. ʻOi aku nō ke emi o kēia ʻano o kahi kūʻai mea ʻai ma mua o ka wehe ʻana i hale paʻa.. Aia ke kalaka haukōhi ʻo Waikomo i Honokawai, ma Maui. ʻAno ʻokoʻa ko Waikomo haukōhi, ʻokoʻa ka haukōhi maʻamau. Hana ʻo ia i ka waihua ʻoiaʻiʻo, ʻaʻole ka malakeke, a ma luna o ka puʻu haukōhi, ninini ʻo ia i ka hone, ka waiū niu, a me ka hua poke liʻiliʻi. ʻOno loa kēia ʻano o ka haukōhi! Ua koho ‘o ia e hana i ka waihua ‘oia‘i‘o i kāna haukōhi no ka mea, makemake ‘o ia e kāko‘o i ka nohona ola maika‘i o ka lāhui kanaka. I ka ‘ai ‘ana i ka haukōhi a Waikomo, ho‘ānu a ho‘onanea ʻia ke kino, ‘a‘ole kēia haukōhi he keu a ka momona. He he‘e nalu ‘o Jonathan, no laila, i nā lā wela loa a hūia ke kai, e kalaiwa ana ‘o ia i kona kalaka haukōhi ʻo Waikomo i kahakai no ka poʻe heʻe nalu! Nui wale kona hauʻoli i ka ‘ike ʻana i nā minoʻaka o ka poʻe e ‘ai ana i kāna haukōhi! I kona hāʻawi ‘ana i ka haukōhi i kekahi kanaka, paʻi wikiō na ‘o ia i kona ho‘ā‘o ‘ana i ka haukōhi a hoʻouka ‘ia ka wikiō ma ka ʻaoʻao Kiʻiwawe ‘o Waikomo. Ma ia ʻaoʻao Kiʻiwawe, hāʻawi makana ʻo Jonathan i nā mea e hahai ana iā ia. Puni ʻo Jonathan i ka minoʻaka ʻana o kona mau hoa, a i kāna hana i Waikomo, hāʻawi nō ʻo ia i nā minoʻaka nui i ka lāhui Hawaiʻi. Ke hoʻoulu nei ʻo Jonathan i ka hauʻoli a me ka ʻoluʻolu o kona home ʻo Waikomo i Kauaʻi i loko o kāna hana. I ka lā wela loa, hiki iā kākou ke komo i ka wai ʻoluʻolu a kiʻi i ka haukōhi mai Waikomo mai, a laila, he minoʻaka ko kākou i ke kiʻi ʻana i ka haukōhi. I Waikomo kākou e ʻolu ai! © Kamāhie Baricuatro 2022 ko mua ko hope

Hiʻilei Patoc < hoʻi hope Hāloa ke Kalo, Hāloa ke Kanaka Hiʻilei Patoc 29 Kepakemapa 2025 E nā hoa heluhelu o kēia nūpepa ʻo Ka Ulu Hoi , he wahi nīnau kaʻu e nīnau aku ai iā ʻoukou. ʻO ke ʻano mahiʻai kalo hea ka mea pololei? Ma ka loʻi kalo paha? Ma ka māla kalo paha? ʻIke maʻamau ʻia ka mahiʻai kalo ma ka loʻi, akā naʻe ʻike pinepine ʻia nō hoʻi ka mahiʻai kalo ma ka māla. No laila, pehea e ka mea heluhelu, loʻi a i ʻole māla? Noʻu iho, ʻaʻole kēia he mea pohihihi ʻoiai ʻo ka mea nui ka ulu ʻana o ke kalo. He mea ʻole paha kahi ona e ulu ai. He kuleana kā ke kalo e ʻauamo ai, ʻo ia hoʻi ka hānai ʻana i ke kanaka i mea e ulu ai ke kanaka i ke kalo a i ka ʻāina hoʻi. ʻAʻole kaupalena ʻia ke kuleana o ke kalo i hoʻokahi ʻano mahi. Ua like paha kēia me ka nohona Hawaiʻi. E like me ka ulu ʻana o ke kalo i ka loʻi a i ʻole i ka māla, pēlā nō hoʻi ke kanaka Hawaiʻi e ulu ana i loko o ke ʻano nohona Hawaiʻi i maʻa iā ia. ʻAʻole kaupalena ʻia ke kanaka ma kona ʻano nohona Hawaiʻi ʻoiai he Hawaiʻi ka Hawaiʻi. ʻAʻole kālele nui ʻia kou nui Hawaiʻi ma ka hiki iā ʻoe ke ʻōlelo Hawaiʻi, hula, mahiʻai kalo, kilo hōkū, a pēlā wale aku. ʻO ka mea nui ka ʻauamo ʻana o ka Hawaiʻi i kēia mau kuleana i mea e paʻa mau ai ka nohona Hawaiʻi i nā Hawaiʻi. No laila, hiki i kēlā me kēia kanaka ke hoʻokō i ka nohona Hawaiʻi ma kona ala ponoʻī, ʻo ia hoʻi ma nā ʻano like ʻole e like me nā ʻano o ka ulu ʻana o ke kalo. Nui nā ala e neʻe ai, akā naʻe he hoʻokahi wale nō ka pahuhopu. I kaʻu huakaʻi ʻana i Waimea, Kauaʻi i ke kauwela nei i mea e hana ai i ka loʻi, ua ʻike wau i ka ʻokoʻa o kā lākou ʻano nohona Hawaiʻi, ʻokoʻa kaʻu ma Oʻahu. Eia kaʻu moʻolelo e waiho aku i mua o ʻoukou . He ʻāina ʻo Peʻe, Kauaʻi ma ka ʻaoʻao Kekaha o ke kahawai ‘o Kawaiʻulailiahi, he mau ʻeka ia o nā māla kalo. He ʻāina ʻo Kakalaea i uka hoʻi ʻo Peʻe, a ma waena o nā kahawai ʻelua o Waimea. He mau ʻeka ia o nā loʻi kalo. He ʻāina ʻo Māhaʻihaʻi ma ka ʻaoʻao ʻEleʻele o ke kahawai, he mau ʻeka ia me ka manaʻolana e lilo i mau loʻi kalo a i loko iʻa nō hoʻi. Ma kēia mau ʻāina kahi a ka ʻohana Makua e hana ai. Ala koke lākou i ke kakahiaka nui e hoʻomaka ai i ka hana, i ka mahiʻai kalo hoʻi. Paʻa ka ʻike o ka mahiʻai ʻana i ka ʻohana Makua, ʻo ia hoʻi ʻo ʻAnakala Kaina a me kāna mau keiki ʻeono. Mālama pono lākou a pau i kēia kuleana. Ua paʻa nā oli, nā hula, ka hoe waʻa, a me nā mea Hawaiʻi like ʻole iā lākou. Ua kamaʻāina a maʻa pū ka ʻōlelo Hawaiʻi iā lākou, a he puka nō mai ka waha mai. He nohona Hawaiʻi kēia aʻu i ʻike ai ma Kauaʻi, kahi i hoʻopaʻa ʻia ai ka nohona Hawaiʻi i ka ʻohana, ka mahiʻai, a me nā hana kuʻuna. I Oʻahu nei, he nohona ʻokoʻa nō. ʻIke wau i mau haumāna poeko loa i ka ʻōlelo ma muli o ka hele kula ʻana. Aia ko lākou ikaika nui i ka ʻōlelo a me nā moʻolelo mai ka puke a me ka nūpepa paha. Akā naʻe ʻaʻole paha i paʻa loa iā lākou nā hana Hawaiʻi e like me ka hula, ke oli, ka hoe waʻa, ka mahiʻai, a pēlā aku. He nohona Hawaiʻi kēia aʻu i ʻike ai i Oʻahu nei, kahi e loaʻa ai ka mana nui i ka ʻōlelo. I koʻu wā ma Kauaʻi, ua aʻo pū wau i nā ʻano kalo like ʻole. He ʻehā haneli a ʻoi ʻano kalo like ʻole. ʻO ka moi ʻoe, ʻo ka mana ʻōpelu ʻoe, ʻo ka lauloa ʻeleʻele ʻōmaʻo ʻoe, ʻo ka ʻeleʻele mākoko ʻoe, a pelā wale aku. ʻOkoʻa nā ʻano kalo like ʻole, a maikaʻi nā ʻano kalo like ʻole no nā mea like ʻole, ʻo ka lūʻau ʻoe, ʻo ke kalo paʻa ʻoe, ʻo ka poi ʻoe, a pēlā aku. Me he ʻeleʻele mākoko lā kākou, ʻo ia hoʻi, hoʻohuipū ʻia nā kalo makua like ʻole i mea e ikaika ai a e ola ai ka pulapula. ʻAʻole kākou he Hawaiʻi piha, a pēlā pū ka ʻeleʻele mākoko. Akā, mau nō kona mālama ʻana i ke kuleana ʻo ka ulu ʻana i mea e hānai i ke kanaka. Hāloa ke kalo, hāloa ke kanaka, ʻaʻole like nā ala e ulu ai a māhuahua, akā hoʻokahi ka pahuhopu. © Hiʻilei Patoc 2025 ko mua ko hope

Māhie Beck < hoʻi hope Me he ʻIwa lā i Kāʻili Waiwai Māhie Beck 5 ʻOkakopa 2023 E nā hoa aloha o kēia ʻāina, e ala mai! Mai kēlā peʻa o Haʻehaʻe i Kumukahi, a ka mauna kilakila ʻo Haleakalā, a i ka makani Lawakua e pāhili ana i nā pali o Kauaʻi, e loaʻa iā kākou nā makana o nā pūpū Kahelelani, a hōʻea auaneʻi i kawelo ʻana o ka lā i Lehua. Eia mai ka nūpepa a ka poʻe Hawaiʻi, ʻo Ka Ulu Hoi . ʻO ka hoʻopōmaikaʻi ʻana i nā kānaka Hawaiʻi a me nā wahi Hawaiʻi ke kumu o kēia nūpepa nei. Paipai mākou iā ʻoukou, e nā makamaka heluhelu, e noʻonoʻo i nā mea e hana ʻia nei ma Maui Komohana, a e nānā i nā hana a nā hui nui o laila. Ma loko o kēia pōpilikia kaumaha loa, ʻike mōakaaka ʻia, ʻaʻole hiki iā kākou ke hilinaʻi i ke aupuni, no ka mea, ʻaʻole lākou e mālama i ka pono o ka lehulehu, a i ka pono o Hawaiʻi. Hoʻolako mau ʻia nā hui nui i ka wai, no ke kumu hoʻokahi ʻo ke kālā a me nā pōmaikaʻi ʻē aʻe e loaʻa ana i ke aupuni. E noʻonoʻo pono kākou no ka pilina o nā hui nui lāua ʻo nā luna aupuni. Me he mea lā ke ʻae ʻia nei kēia mau hui nui e hana i ka mea a lākou e makemake ai, a eia nō lākou ke kāʻili nei i ka waiwai me he ʻiwa lā. I loko o kēia wā pōpilikia kaumaha, ke lana nei ko kākou manaʻo ʻaʻole e hoʻohana ana ke aupuni a me nā hui nui i kēia ʻīnea i kumu e hoʻoneʻe ai i nā ʻohana Hawaiʻi mai ko lākou mau kulāiwi aku. He ʻīnea hanauna kēia ma Hawaiʻi nei, i pilikia ai ka ʻohana mai kekahi hanauna a kekahi hanauna. ʻOiai he paʻakikī ka hoʻomau ikaika ʻana i kēia manawa, e hoʻopaʻa kākou i ko kākou mau kulāiwi no nā hanauna e hiki mai ana. ʻO ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka wai o Lāhainā ka mea koʻikoʻi no nā ʻohana a no ka ʻāina. Akā naʻe, ʻaʻole ia he mea nui no ka pōmaikaʻi politika a me ke kālā. I loko o nā makahiki he haneli i hala, ua hōʻaui ʻia ka wai ma kahi o Maui Komohana, no ka hoʻolako ʻana akula i nā ʻoihana kōlea. I ka hoʻopau ʻia ʻana o nā mahi kō a me nā mahi halakahiki, ʻaʻole nō i liʻuliʻu, hoʻohana akula nā mamo a kēia mau hui hoʻoilina i ka wai no ka hoʻokō ʻana i nā hoihoi o nā kōlea. ʻO West Maui Land Company, K ā ʻanapali Land Management, a me Maui Land & Pineapple Inc. kekahi o nā hui hoʻoilina. Ua kāʻili ihola ua mau hui nei i ka wai o ko Maui poʻe no ke kūkulu ʻana i nā hale nui, nā hōkele nani, a me nā kahua pāʻani kolepa. Mālama ʻia ka wai o ka Pae ʻĀina ma lalo o ka Public Trust o ka mokuʻāina o Hawaiʻi no ka pono o nā mamo Hawaiʻi, akā he mea politika nō ka hāʻawi ʻana i ka wai i nā mamo Hawaiʻi. No kēia kumu, he wai ʻole ma Lāhainā. I mea e hoʻoponopono ai i kēia pilikia, ua hoʻāʻo ka Hawaiʻi State Water Commission a me nā ʻohana o Maui e hoʻokumu i Water Management Area Designation no Lāhainā. Ma o ua Water Management Area Designation nei, nānā hou ʻia ke kahe ʻana o ke kahawai, i hoʻihoʻi ʻia ka wai i hōʻaui hewa ʻia. Ua hoʻomākaukau ʻia kēia Designation ma Iune 2022, koe wale nō ke noi ʻana. ʻO ka lā ʻehiku o ʻAukake ka lā palena pau no ka hoʻouna ʻana i nā palapala noi no ka hoʻokumu ʻana i ka Water Management Area Designation. Ma muli o kēia mau lula wai, ʻaʻole na kēia mau hui hoʻoilina e kāohi i ka waiwai ʻo ka wai. Ma ka lā ʻewalu o ʻAukake, ua hōlapu akula ke ahi a ʻai ʻia ke kūlana kauhale ʻo Lāhainā. Ma hope naʻe o kēia mau pōʻino, ʻemo ʻole, ua hoʻāʻo ka West Maui Land Company e hōʻaui i nā kahawai i hiki ke hoʻopihapiha i kā lākou luawai. Wahi a lākou, he pono ia wai hou no ke kinai ʻana i ke ahi nui ma Lāhainā. He wahaheʻe nō naʻe kēia ʻōlelo! ʻAʻole hiki i ka helikopa ke lele i kēlā manawa, no laila mea ʻole ka nui o ka wai i ka luawai - ʻaʻohe mea nāna e halihali aku. Ua kākau ʻo Glen Tremble mai West Maui Land Co. i leka iā Kaleo Manuel, ka Hope Alakaʻi o ka Hawaiʻi State Water Commision, i noi aku ai i wai. Pane akula ke Komisina, aia ka pono ʻo ke noi ʻana i ka ʻohana mahi kalo ma ke kahawai. ʻAʻole i ʻae wale aku ka Hawaiʻi State Water Commission i ke kuleana ʻo ka wai. A ua hoʻokuʻu ʻia ʻo Kaleo Manuel ma muli o kēia. A hala ʻelua hola ma hope o ke noi mua i wai, ʻae akula ka ʻohana mahi kalo. ʻAe ka ʻohana mahiʻai i ka hoʻohana i ka wai, inā hoʻihoʻi hou ʻia ka wai ma hope o ke ahi. A hiki i kēia lā, ʻaʻole i hoʻihoʻi hou ʻia ka wai i ka ʻohana. Maloʻo ke kahawai a ʻaʻohe wai i ka loʻi o ka ʻohana. ʻO kēia hui hoʻoilina, ke hoʻohana nei ia i kēia pōpilikia ma ke ʻano he ʻōlelo hōʻaloʻalo, a he kumu e kāʻili aku i wai hou. I ka lā ʻeiwa o ʻAukake, ua hoʻolaha ke kiaʻāina i ka Emergency Proclamation, a kāpae ʻia kēia palapala kūkala i ka Hawaiʻi State Water Code. ʻO nā mea i hiki ʻole i nā hui hoʻoilina ke hoʻokō ma o ka Hawaiʻi State Water Code, ua hiki i ke Kiaʻāina Josh Green ke hoʻokō ma o ka Emergency Proclamation. Wahi a ua kiaʻāina nei, "Eia kekahi mea e hoʻomaopopo ai ka lehulehu, a he keu aku ka poʻe noho mamao, ʻo ia kēia. Kala loa aku ke ʻāʻumeʻume ʻana no ka pono ʻo ka wai ma Maui. E ʻimi kākou i ka ʻoiaʻiʻo. No ka mea, eia kekahi poʻe e kūʻē ana i ka hoʻokuʻu ʻana i ka wai no ke kinai ahi. Nāu nō ʻoe e noiʻi nowelo aku." Ke ʻōlelo nei ke kiaʻāina ʻoi aku ka waiwai o kēia luawai ma mua o ka hoʻoulu ʻana i ke kalo no ka hānai ʻohana? Ua hoʻomaoe ia i ka paio ʻana o ka poʻe Hawaiʻi i ka hoʻokuʻu ʻana i ka wai no ke kinai ahi. Akā, ʻo ka ʻoiaʻiʻo, ke lawe ʻia nei ka wai mai kahi e noho ai nā kamaʻāina ā i nā hōkele nani, nā hale nui, a me nā kahua pāʻani kolepa. He manawa kūpono kēia e kūkulu hou ai iā Lāhainā. E maliu i ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka ʻāina a me ka wai. ʻAʻole na ke kālā e alakaʻi i ke kūkulu hou ʻana iā Lāhainā. Inā e hoʻi hou mai ana ka wai a me nā ulu lāʻau, pēlā e pale ai ʻo Lāhainā i ka pōʻino i kēia hope aku. ʻO kēia ka manawa kūpono no ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka waiwai o Lāhainā. E kūʻē kākou no ka pono o ka wai a hiki i ke aloha ʻāina hope loa. © Māhie Beck 2023 #kuikalono #aina #alohaaina #keaopolitika ko mua ko hope

Keʻalahoʻoipoleimaile Cabanilla < hoʻi hope Hoʻi mai ʻo Makanikeoe Keʻalahoʻoipoleimaile Cabanilla 1 Nowemapa 2022 E ka mea i heluhelu i kēia moʻolelo hālikelike, e pale ʻia kāua e nā akua, nā ʻaumākua a me nā kūpuna i ke aloha mai ka piko o ke poʻo a ka poli o ka wāwae a laʻa ma nā kihi ʻehā o ke kino. I ka makahiki 1820 i hōʻea mua mai ai nā mikionali, ʻo ko lākou kāpae akula nō ia i nā ʻike a me nā hana Hawaiʻi. ʻO ka hua o kā lākou hana ʻino, ʻo ia ko kākou hoʻomaopopo ʻole ʻana a mālama ʻole ʻana iā kākou iho, ʻo nā ʻōiwi ponoʻī o Hawaiʻi. ʻO ka hoʻoponopono kekahi mea i hoʻomaopopo ʻole ʻia paha i kēia wā a poina paha iā kākou ka mālama maoli ʻana iā kākou iho nō. E hoʻomaopopo ʻia iho, he pule ka hoʻoponopono, he ʻaha nui nō, he kalana, a he hana hoʻokahi nō. Mai nā ʻike i hoʻolaha ʻia i kā Mary Kawena Pukui puke ʻo Nānā i ke kumu: Vol. 1 , hōʻike ʻia ke kuanaʻike Hawaiʻi a me ka hana ponoʻī o ka hoʻoponopono. Eia i loko o kēia pepa he moʻolelo no ka ʻohana i pilikia, a hemo ka pilikia i ka hoʻoponopono. E ʻimi ana kāua, e ka mea heluhelu, i kā lākou hoʻomau maoli ʻana i ka hoʻoponopono. E nānā pono kāua i ka hoʻoponopono ʻana o ka ʻohana ʻo Lama. ʻO Hulili ke kāne. ʻO Kukui ka wahine. Noho pū lāua a hānau ʻia ʻo Keao, he wahine, ʻo Laʻakea, he kāne. Eia hoʻi ka ʻohana ʻo Lama. He pilikia ko ka ʻohana a na ua wahi pilikia nei e hōʻino iho nei i ko lākou nohona. Ma muli o ke noi a Kukui, hui pū ka ʻohana no ka hoʻoponopono. ʻO ka hui ʻana o nā lālā āpau o ke kumu, he mea nui hoʻi. Aia a noho pū ka ʻohana holoʻokoʻa, ua pono. ʻAʻole naʻe he pono ke komo ʻana mai o kekahi leo ʻokoʻa. Pili pono ka hoʻoponopono ʻana i ka hale ponoʻī wale nō a me nā kānaka i ʻike maka i ka pilikia. ʻAʻohe kahuna o ka ʻohana Lama, no laila, ʻo ko Hulili māmā ka mea i alakaʻi aku i ka hālāwai. I ka māhele mua loa, hāpai aʻe lākou nei i ka pule wehe . Pule aʻe lākou i nā akua, nā ʻaumākua, a me nā kūpuna. Eia hoʻi ka hoʻomaka ʻana o ka hoʻoponopono. Ma hope mai o ka pale ʻana i ka ʻohana, ʻo ke kūkulu kumuhana ka hana. Eia ka hana, ʻo ka hāpai manaʻo, ʻo ka hoʻolohe pono, a me ka haʻi ʻana i ka pilikia. Eia ka pilikia, he wāwae pehu ko Laʻakea. He maʻi hou kēia no waho . Nīnau aku ko Hulili māmā i nā ʻōpio ʻelua no ka pilikia, a hōʻike ʻia ā maka ko Keao huhū ʻana iho iā Laʻakea. E kūkākūkā pū lāua i ke kumu o kona paio ʻana. Mōhala auaneʻi ka ʻoiaʻiʻo — ʻo Laʻakea kai hana kolohe aku iā Keao. Ua mihi ʻo Laʻakea iā Keao no kona hōʻino ʻana aku iā ia. Nīnau aku ko Hulili māmā, ke alakaʻi o ka hoʻoponopono ʻana, "E Keao, hiki paha iā ʻoe ke kala aku iā Laʻakea?" Kū haʻa ka ʻula ahi a lāua. ʻAe nō ʻo Keao i ke kala ʻana iho i ka hewa. Ua hoʻohāmau ʻia ka makani paio a hoʻi mai ʻo Makanikeoe. E like me ka hoʻomaka ʻana o ka hoʻoponopono, e ʻāmama a noa aku ka pule . ʻAʻole hoʻi kēia ʻo ka hopena, e noho pū lākou i ka wā hoʻomalu no ka noʻonoʻo a hoʻomaha i ka malu. I ia pule aʻe hoʻi, hoʻōla ʻia ko Laʻakea wāwae a me ka ʻohana ʻo Lama. Aloha wale hoʻi e ka mea heluhelu, ua hōʻea kāua i ka hopena pono no ka hoʻoponopono ʻana i ka ʻohana. Eia nā manaʻo nui e hoʻomanaʻo pono ai kāua no ka hoʻoponopono, ʻo ka ʻohana wale nō a me nā kānaka i pili i ka pilikia, ʻo ka mālama ʻana i nā māhele āpau o ka hana pono, ʻo ka mihi, kekala, a me ka hoʻomanawanui ʻana. Mai ka piko o ke poʻo a ka poli o ka wāwae a laʻa ma nā kihi ʻehā o ke kino, e hoʻi paha kāua me ka maluhia. ʻĀmama, ua noa. © Keʻalahoʻoipoleimaile Cabanilla 2022 ko mua ko hope

Kahanu Cuban < hoʻi hope A Hiki i ke Aloha ʻĀina Hope Loa Kahanu Cuban 15 Pepeluali 2023 Waipuna lau ke aloha e nā pua hālupa i nā ʻike o nā kūpuna. Eia hoʻi he wikiō no ka poʻe aloha ʻāina e mākaʻikaʻi ʻana mai Mauna ʻAla a hiki i ka hale aliʻi ʻo ʻIolani no ka piha ʻana he 130 makahiki ma hope mai o ka hoʻokahuli aupuni. I ka lā 17 o ʻIanuali i mākaʻikaʻi ai ua poʻe nei no ko kākou aliʻi wahine aloha, ʻo Liliʻuokalani. Ua lāhui mākou i ke kakahiaka nui a ua ʻālana ʻia he hoʻokupu no ko kākou mau aliʻi ma Mauna ʻAla. A laila, neʻepapa akula mākou me ka lōkahi i ka hale aliʻi ʻo ʻIolani. Nui koʻu haʻaheo i ka ʻike ʻana ka nui o nā hui aloha ʻāina e hōʻea ana i mua o Mauna ʻAla. Ma mua o ke komo ʻana, na mākou i hāpai i oli kāhea, a na Kumu Hina i pane mai i ke oli komo. A laila, ma ka mākaʻikaʻi i kaʻi like ai ka lehulehu me ke kūpaʻa. Ua hīmeni ʻia nā mele aloha ʻāina, ua welo nā hae Hawaiʻi, a ua naue pū me ka haʻaheo. I ka hōʻea ʻana o ka huakaʻi i ka Hale Aliʻi ʻo ʻIolani, hāpai hou ʻia ke oli kāhea no ke komo ʻana i loko o ka pā. Na ka hālau hula ʻo Pua Aliʻi ʻIlima ke oli komo. A ʻo ka hoʻolauleʻa nō ia o ka lehulehu nui ma mua o ka hale ʻaliʻi ʻo ʻIolani me ka hanohano. He wahi leo mahalo kēia e kuʻu lāhui Hawaiʻi no ko ʻoukou hoʻomau ʻana i ke aloha ʻāina, ka hoʻomau ʻana i kā kākou ʻōlelo kamahaʻo, a me ka hoʻomau ʻana i nā moʻomeheu o ko kākou mau kūpuna. E like me ka ʻōlelo a ko kākou mōʻī wahine aloha nui ʻia, e ʻonipaʻa kākou! E mau ka ʻoni, e mau ka paʻa, a hiki i ke aloha ʻāina hope loa. © Kahanu Cuban 2023 ko mua ko hope

Maile Wong < hoʻi hope Aia ka ʻAi i ka Ulu Lāʻau Maile Wong 1 ʻOkakopa 2022 I ka wā kahiko, ua hānai ʻia ka lehulehu e ka “ulu lāʻau ʻai”. He ʻano mahi ʻai kēia, ʻo ia hoʻi ke kānu pū ʻana i nā kumu lāʻau a me laʻalāʻau like ʻole i mea e kākoʻo ai kekahi i kekahi. ʻAne like kēia wahi me ka ulu lāʻau a i ʻole ka ulu nāhelehele ke ʻike mua ʻia. Akā naʻe, mahi ʻia nō hoʻi ka ulu lāʻau i mea e hānai ʻia ai ka lehulehu. ʻO ia koʻu kumu nui e kapa ai i kēia hua ʻōlelo “ulu lāʻau ʻai.” Eia naʻe, ʻaʻole wale nō he ʻai ʻo ka mea e hoʻoulu ʻia i loko o kēia mau ulu lāʻau ʻai i kekahi manawa, he mau lāʻau ʻē aʻe e pono ai kānaka. Ua kapa ʻia kēia ʻano mahi ʻai he agroforestry e ka poʻe akeakamai a me nā mahiʻai haole. No kēia ʻatikala, e kapa ʻia ana ka inoa “ulu lāʻau ʻai” a e kāpae ʻia ka hua ʻōlelo agroforestry. Akā naʻe, ʻaʻole nō he hua ʻōlelo kuʻuna ʻo “ulu lāʻau ʻai.” He hua ʻōlelo wehewehe wale i ke ʻano laulā o kēia mau ulu lāʻau. ʻO ka poʻe Hawaiʻi, ʻaʻole loaʻa hoʻokahi wale iho nō hua ʻōlelo maikaʻi iā kākou no kēia ʻano mahi ʻai, akā nui nā hua ʻōlelo kikoʻī no kēia mahi ʻai ʻana ma na ʻāina like ʻole. Eia kekahi mau laʻana kaulana loa, ʻo ia hoʻi, ʻo “Ka Malu ʻUlu o Lele” i Lahaina, Maui a me “Ka Maha ʻUlu o Koholālele” i Hāmākua, Hawaiʻi. ʻOi aku nō paha ka nui o ka poʻe i hānai ʻia e kēia ʻano mahi ʻai ʻana ma mua o ka poʻe i hānai ʻia e ka loʻi kalo. Hoʻokahi paha miliona kānaka i hānai ʻia e nā ulu lāʻau ʻai. ʻĀnō iho nei, ua ʻupu aʻe ka hoihoi o nā papahana like ʻole no ka hoʻōla hou ʻana i kēia hana i Hawaiʻi nei. Aia paha ka meheu o kēia ʻano mahi ʻai i ka moʻolelo kahiko i paʻi ʻia i ka nūpepa Ka Na'i Aupuni ma ka lā 3 o Mei 1906, ʻo ia ka Mokuna III o ka “Moolelo o Wakea.” Ma ia moʻolelo, wehewehe ʻia kā Wākea kiʻi ʻana aʻe i ka mea ʻai i ka nahele. Ua kapa ʻia kēia ʻai he “lau-nahele.” Ua kiʻi ʻo ia i ka maiʻa, ka uhi, ka hōʻiʻo, a me nā mea ʻē aʻe e ʻai ai. Ma hope o kona ʻoki ana i ka “maia-nahele”, ua hopu ʻia ihola ʻo Wākea e nā kiaʻi o ke aliʻi o ia ʻāina, ʻo hoʻi ʻo Kumuhonua. Wahi a ua kiaʻi ala, na ke aliʻi iho nō nā maiʻa a me nā lāʻau i kiʻi ʻia e Wākea. I ka nāhelehele ʻo Wākea i ʻoki ai i ka maiʻa, akā naʻe, ʻaʻole paha i ulu wale ka lāʻau ma laila. Maliʻa nō paha ua kanu ʻia ka maiʻa. Hōʻike paha kēia ʻāpana liʻiliʻi o ka moʻolelo o Wākea i kekahi laʻana o ka ulu lāʻau ʻai. He ʻano mahi ʻai maikaʻi kēia no ka hānai ʻana aʻe i nā kānaka a me ka hānai ʻana aʻe i ka ʻāina. ʻAʻole ʻoki ʻia ke kumu lāʻau, ʻaʻole waele ʻia nā lāʻau liʻiliʻi. Waiho hoʻi ke karabona i ka lepo, māhuahua nō hoʻi nā mea māiki i ka lepo, a pēlā aku. Ke māhuahua ka ulu lāʻau ʻai, ʻaʻole nui ka hana a nā kānaka. ʻO ka mahi ʻai maʻamau naʻe, ʻaʻole o kana mai ka paʻakikī o ka hana! I kēia mau lā, nui hou aku nō ka paʻakikī, no ka mea, nele nā kānaka maoli i ka ʻāina ʻole ma muli o nā malihini a me kā ʻAmelika Hui Pūʻia naʻi ʻemepela ʻana mai. Eia naʻe, e noke nā mahi ʻai i ka hana, a, e holomua nō hoʻi lākou ma kēia ala pōhihihi no ka hoʻōla ʻana i kēia ʻike a me ko lākou ʻāina aloha. ʻAʻole wale nō ka lāʻau ʻai ʻo ka mea i kanu ʻia i ka ulu lāʻau ʻai. Maikaʻi ke kanu pū ʻia nā lāʻau e pono ai no ka loina a me ka hana Hawaiʻi. I mea e hoʻākāka ai, e ka mea heluhelu, e hoʻolauna kāua i kekahi papahana ma Oʻahu nei e hoʻōla nei i kēia ʻano mahi ʻai “ulu lāʻau ʻai.” ʻO ia hoʻi, kekahi ulu lāʻau ʻai kamaʻāina loa iaʻu. Ma ke ahupuaʻa ʻo Heʻeia, Oʻahu, ma uka aʻe o Kawahaokamanō, ma laila e kū nei ʻo Puʻulani. I ka wā o ka Māhele, ua noho ka poʻe ʻōiwi ma ua ʻāina nei. Akā nāʻe, i ka wā ma hope o ka hoʻokahuli aupuni, ua lilo ʻo Puʻulani a me ka ʻāina ma uka aʻe i ka poʻe ʻē no ka hānai ʻana i nā pipi. Ua lilo nō hoʻi nā loʻi i ka poʻe ʻē no ke kanu ʻana i ka laiki. I ia wā, ua lilo ʻo Puʻulani i nāhelehele ʻē, pau pū me ka nāhelehele a puni ʻo Heʻeia. Uhi ʻia ua ʻāina nei i nā lāʻau ʻē, e laʻa hoʻi ka octopus tree (Schefflera actinophylla), ka java plum (Syzygium cumini), a me ka fiddlewood (Citharexylum spinosum). I ka makahiki 2010, ua hoʻokumu ʻia ka papahana ʻo Kākoʻo ʻŌiwi a loaʻa iā lākou nā ʻeka he 405 ma Heʻeia. ʻO ka pahuhopu o ua papahana nei, ʻo ia ka hoʻōla hou ʻana i nā loʻi kalo a me ka nāhelehele a loaʻa hou ka momona mua o ua ʻāina ala. Ua hana nui nā mahiʻai o Kākoʻo ʻŌiwi i mea e māhuahua ai ka loʻi kalo, akā ʻo ka ʻupu aʻela nō ia o ka ʻiʻini no ka hoʻōla ʻana i ka nāhelehele i uka aʻe. Ma ke kau hoʻoilo 2018 ua kua ʻia nā lāʻau ʻē like ʻole i kupu aʻela ma Puʻulani. Na nā limahana o Kākoʻo ʻŌiwi a me kekahi hui ʻimi noiʻi o ke Kula Nui o Hawaiʻi i Mānoa i alakaʻi i ka hoʻōla ʻāina ma Puʻulani. Ma laila e kanu ʻia ai nā kumu lāʻau Hawaiʻi a me nā lāʻau kolo Hawaiʻi koʻikoʻi nō hoʻi no ka moʻomeheu Hawaiʻi i loko o kekahi “ulu lāʻai ʻai”. ʻO ke koa, ka wiliwili, ka pūhala, ka pua aloalo, ka ʻāweoweo, ka milo, a me ka maiʻa iholena kekahi o nā kumu lāʻau i kanu ʻia i kahi like. ʻO ka ʻilieʻe, ke ahuʻawa, ka māmaki, ka ʻuala, a me ka nanea kekahi o nā mea kanu haʻahaʻa i kanu ʻia ma laila. E ka mea heluhelu, ʻike paha kāua ʻaʻohe nui ka ʻai o kēia mau kumulāʻau, ʻeā? Inā pēlā, no ke aha i kanu ʻia ai i kēia ulu lāʻau ʻai? ʻOkoʻa iki ka ʻiʻini no ka ʻulu lāʻau ʻai ʻo Puʻulani, ʻokoʻa ko nā papahana ʻē aʻe. ʻO ka pahuhopu nui o ka hapa nui o ka papahana “ʻulu lāʻau ʻai”, ʻo ia ka hoʻoulu ʻana aʻe i nā kumu lāʻau koʻikoʻi no ka hānai ʻai ʻana i ka ʻōpū. Ua ʻokoʻa ka papahana ma Puʻulani no ka mea hoʻoulu ʻia ka lāʻau koʻikoʻi no ka hānai ʻana i ka naʻauao. Ua hana pēlā i mea e hoʻohanohano ai i ka inoa ʻo Puʻulani. Ua kuhikuhi ka inoa i ke koʻikoʻi o ua wahi nei no ka poʻe kūpuna i Heʻeia. ʻOiai ʻaʻole i loaʻa iā mākou ko Puʻulani moʻolelo, loaʻa nō ka inoa a me kona manaʻo. Pili paha ka hua ʻōlelo “lani” me nā wahi noho o nā akua (e laʻa me Waolani). Pili hoʻi kēia hua ʻōlelo me ka naʻauao. ʻO ia ke kumu a mākou i koho aku ai i nā lāʻau a mākou e kanu ai, ʻo ia nō hoʻi ka hānai ʻana i ka naʻauao o ko mākou kaiāulu. Ua kanu ʻia nō hoʻi nā kinolau o nā akua like ʻole a me nā lāʻau e pono ai ka poʻe lāʻau lapaʻau, ka poʻe hula, ka poʻe ulana, a pēlā aku. Ua kanu ʻia nō hoʻi nā lāʻau e pono ai no ke kūkulu hale ʻana a me nā kinolau e pono ai no nā ʻaha koʻikoʻi e mālama ʻia no Ke Ala Polohiwa a Kāne, Ke Ala Polohiwa a Kanaloa, a me ka Piko o Wākea. ʻO kekahi pahuhopu ʻē ʻaʻe o ka papahana ma Puʻulani, ʻo ia hoʻi ka hikiwale o ke ala e hiki ai i Puʻulani. Kākaʻikahi nā wahi e ulu ai nā kinolau a me nā lāʻau Hawaiʻi no ke komo ʻana a me ka ʻākoakoa ʻana o kānaka. Eia hou, aia ka hapanui o nā papahana hoʻōla ulu lāʻau i uka loa i ka wao akua, e laʻa Oʻahu Army Natural Resources Partnership, Puʻu Kukui Watershed Preserve, Three Mountain Alliance, a pēlā wale aku. Maikaʻi ko lākou hana, akā, paʻakikī ke komo ʻana o ka poʻe kaiāulu. ʻO ka ʻiʻini o ka “ulu lāʻau ʻai” ma Puʻulani, ʻo ia ka hoʻolako ʻana i kekahi wahi i uhi ʻia i nā lāʻau Hawaiʻi no ke aʻo ʻana mai, no ka haʻi moʻolelo ʻana, a no ka hana ʻana i ka hana Hawaiʻi like ʻole. He moemoeā a he pahuhopu like ʻole ko nā papahana ulu lāʻau ʻai like ʻole. A nui nā papahana like ʻole mai ʻō a ʻō i ko Hawaiʻi pae ʻāina e hoʻōla nei i kēia ʻano mahi ʻai. ʻO Waipā ma Kauaʻi, ʻo Hoʻoulu ʻĀina a me MAʻO farms ma Oʻahu, a ʻo Hui Mālama i ke Ala ʻŪlili ma Hawaiʻi kekahi. Inā i ulu ka hoi e ka mea heluhelu, e ʻimi paha ʻoe i kekahi papahana ma kou ʻāina a e kākoʻo iā lākou me kou hana a me kou mana ponoʻī. © Maile Wong 2022 ko mua ko hope