Ka Ulu Hoi

Me he manu kamaʻāina lā ke Kanaka Maoli ma Hawaiʻi nei. Kākaʻikahi ka manu kamaʻāina ma ka Paeʻāina. ʻO kekahi ua pau, he hala mai koe kekahi. Pēlā pū nō hoʻi ko Hawaiʻi nei Lāhui Ponoʻī, kāna moʻolelo, kāna hana kuluma, kāna ʻōlelo, kona ʻike, a ʻoi aku. He wahi haʻi manaʻo kēia e kuhikuhi ai i kaʻu mau kuhi nei no ka hoʻohālikelike ʻia o ka nui manu kamaʻāina me ka nui manu ʻōiwi(Kanaka Maoli).

Ua hala ka nui manu kamaʻāina iā kākou. Ua pau ka wā i hoʻolaukanaka ʻia aʻela ke kulāiwi i ka leo nui o nā manu kamaʻāina. ʻAʻohe kula manu hou aʻe e like me ka wā ma mua. Ua pau ka ʻōʻō, ʻōʻū, ʻalauahio, ʻalawī, ʻo lākou a pau loa i ke ahuahu o nā mea malihini i lawe ʻia maila i Hawaiʻi nei. ʻUʻuku wale nō nā manu hulu wena i koe. ʻIke ʻia nō ka māhuahua o ka nui manu malihini ma ka Paeʻāina ʻoiai, kākaʻikahi wale nō ka ʻike ʻana i nā manu kamaʻāina. Aloha nō.

I hea aku nei ka manu kamaʻāina? ʻIkea ʻia paha ma ke kuahiwi o lākou e ʻōʻū aʻela? ʻOiai ua lilo ka ʻāina i ka māhuahua o ʻekelo mā, me he mea lā ua kipaku ka manu malihini i ka manu kamaʻāina i kahi e ʻōkuʻu mehameha ai i ʻike ʻole ʻia hoʻi. Koʻu noʻonoʻo no ia nui manu malihini, ʻo ia nā mea i pōpilika ai ka manu kamaʻāina, e laʻa, ka poʻe ʻiniseka, pōpoki, manakuke, ka poʻe aʻiaʻi, a ʻoi aku. ʻIke ʻia nō kekahi o nā manu hulu wena ma ke au nei. ʻIke ʻia ka ʻaeʻo ma kona kīkaha ʻana aʻe ma Kaʻelepulu. ʻIke ʻia ka ʻalae ʻula ma kona wahi malu i kahi kokoke i nā kakā ma Kawainui. ʻO ka manu o Kū, ʻike mau ʻia kona kīkaha ʻana ma ka lani o luna o Mānoa. Me he maʻa lā ko ia nei i kona wahi noho hou. I loko nō o ka paʻapū ʻana o ka ʻāina i ke kīpapa kimeki, i loko nō o ka lilo ʻana o ka ʻāina iā ʻekelo mā, ʻike ʻia nō ko ua mau manu kamaʻāina nei noke mau ʻana. Me kēlā nō ka hana a ke Kanaka, na ke Kanaka Maoli e noke mau.

Ua like me ia mau manu kamaʻāina, pilikia ke Kanaka Maoli i ka poʻe o waho. Ua pau nui kūpuna i nā maʻi i lawe wale ʻia mai. Ua heleleʻi ka ʻōlelo ma muli o ka nuku ʻoʻoleʻa i ka poʻe kūpuna. Kēnā ʻia kākou e aʻo, e hoʻopili paha i ko waho hana kuluma i hoʻokahi ka Hawaiʻi me ka haole. ʻAʻole nui nā hulu kūpuna i koe. Nui ʻino ka poʻe o waho e noho nei ma Hawaiʻi, nui ʻino hoʻi ka poʻe no ʻaneʻi e noho nei i waho. Pilikia maoli ke Kanaka Maoli i ka poʻe o waho. Piha kuʻi ko kākou ʻāina iā lākou manu malihini o waho, hala ka loaʻa ʻana o ka ʻāina i ka Hawaiʻi i ka ʻeleʻeleu o ka poʻe haole. Ua lilo ka ʻāina i ka poʻe o waho me kēnā. E aha ana ke Kanaka? I kuahiwi ana e hoʻolewa ai kona papālina māʻeʻele? Puhikole ana ka manu ʻōiwi ʻoiai hamuhamu ke kōlea me ka ʻānunu?

Māhuahua ʻo ʻekelo mā ma Hawaiʻi nei, ʻoiai akanoho ka nui manu kamaʻāina i nā wahi i ʻike ʻole ʻia. Noho nō hoʻi ka poʻe Kānaka ma nā wahi i hiki ai ke ola. Noho papa ʻo haʻi ma kona ili ʻāina, noho paha kekahi ma ka ʻāina hoʻopulapula, hoʻolimalima paha kekahi i ka hale pāpaʻi, ua neʻe paha kekahi i ka ʻāina ʻē, a ma ka hale paʻahao e noho ai kekahi! Ua hana ka poʻe me ka noʻonoʻo e pono ai kona ola. ʻAʻole i hiki ke ʻalo aʻe i ka uku nui i pono no ka noho ʻana ma Hawaiʻi nei. Lana ka ʻauwae i kahi hāiki. Mai pau ka pono o ko Hawaiʻi Lāhui i ka hoʻopaʻa ʻauʻa ʻia o ka Paeʻāina e nā manu malihini, eia naʻe, ʻo ka māihi ola akula nō ia a ke Kanaka. 

E ʻike i koʻu leo aloha i mua ou e kuʻu makamaka heluhelu. Ke hea aku nei i nā manu(Kānaka) mai ka moku o Keawe mai a Niʻihau i ka lā welo. Na ke Kanaka kēia ʻāina. Na ke Kanaka kēia ʻōlelo. E noho paʻa kākou ma Hawaiʻi nei. E mau ana ka nui manu o Hawaiʻi, e ola mau kākou a pau loa. ʻO Hawaiʻi nei ka pūnana milia no kona Lāhui Ponoʻī. Me he mau pūnua ʻīnana kākou, ʻo Hawaiʻi ko kākou pūnana a kākou e hoʻopūnana mau ai. Mai! Mai e kaʻapeha nā ʻēheu o kākou!

© Kalāhiki Aiwohi 2025