Nāinoa Alefaio < hoʻi hope He Aloha no Miloliʻi Nāinoa Alefaio 1 ʻOkakopa 2022 Aia i Kona Hema ma ka ʻokana ʻo Kapalilua i ka mokupuni ʻo Hawaiʻi, ma laila kekahi kauhale kaulana loa i ka lawaiʻa. Mai ka wā kahiko a i kēia mau lā noho nā ʻohana ʻōiwi ma Miloliʻi ma ke ʻano o ko lākou mau kūpuna lawaiʻa. Piha kēia wahi pana ʻo Miloliʻi i nā lawaiʻa ʻōiwi o Hawaiʻi nei i kaulana i ka hānai a lawe ʻōpelu ʻana. Hānai kēia mau lawaiʻa i nā ʻōpelu ma o ke kuʻu ʻana i ka ʻai palupalu. ʻAi nā ʻōpelu i ua palupalu nei a hoʻoulu lāhui lākou i hiki i nā lawaiʻa ke lawe i ka iʻa me ka pono a me ka hōʻeha ʻole i ka lāhui ʻōpelu. He mea koʻikoʻi ke ʻano o ka palupalu, ʻaʻole loa makemake ko Miloliʻi i ka ʻiʻo ma loko o ka palupalu. Hoʻopuka ʻia ka ʻōlelo "ʻAʻole Chop Chop," no ka makemake ʻole i ka ʻiʻo a i ʻole ka iʻa ma loko o ka ʻai palupalu. He hana aloha ʻāina kēia na ko Miloliʻi. ʻO ka iki hāwaʻe ihola nō ia o Miloliʻi. I kēia mau lā, he kumu hou e kaulana ai ua ʻāina nei ʻo Miloliʻi ma laila i hoʻokumu ʻia iho nei he CBSFA hou. ʻO ka CBSFA (Community-based Subsistence Fishing Area) o Miloliʻi, he kūlana ia no ke kaiāulu o laila, nāna e hoʻoholo i mau polokolamu e mālama ai i ko lākou ʻāina. ʻO ka pahuhopu o kēia ʻano mea he CBSFA ʻo ka mālama ʻana i nā iʻa a me nā mea waiwai o ka poʻe ʻōiwi o laila. Ua hoʻokumu ʻia kēia kūlana CBSFA ma muli o ka ʻike ʻana o ka poʻe o Miloliʻi i ka hoʻēmi ʻia ʻana o nā iʻa o ia kaha ma muli o ka lawe nui ʻia ʻana e nā lawaiʻa. He hihia nui ka lilo nui ʻana o ka iʻa i nā lawaiʻa naʻaupō, a he hihia nui loa ke hoʻomau ʻia ka lilo loa ʻana no nā makahiki he nui. ʻO ka makemake o ke kaiāulu ʻo ka mālama pono wale ʻana nō i ko lākou home a me kā lākou pahu hau, ʻo ia hoʻi ke kai me nā iʻa o loko. ʻO Kalanihale ka hui aloha ʻāina e alakaʻi a e hoʻoholomua ana i ka moʻomeheu Hawaiʻi ma o ke aʻo ʻana i ke ʻano o ka lawaiʻa ʻōiwi i nā ʻōpio o Miloliʻi. Ua hoʻokumu ʻia ua hui nei i ka makahiki 2012 me ka pahuhopu ʻo ke aʻo ʻana aku i ka ʻike o nā kūpuna o Miloliʻi e pili ana i ka lawaiʻa pono ʻana a me ka moʻomeheu Hawaiʻi. Mālama ua hui hanohano nei i nā kumuwaiwai o ke kai o Miloliʻi, a hoʻoholo lākou i mau polokolamu e aʻo ai i ka lawaiʻa ʻana i nā ʻōpio o Miloliʻi a me nā ʻohana o Kona Hema. I kēia mau lā ʻo lākou ka hui alakaʻi o ke kaiāulu a me ka CBSFA o Miloliʻi. Ma muli o ke kūlana CBSFA, hiki i ka hui Kalanihale a me ke kaiāulu o Miloliʻi ke mālama i nā kumuwaiwai o ka ʻāina ma o ke kau ʻana i mau kapu e mālama ai i ka iʻa a me ke kai o Miloliʻi. Hana ka hui Kalanihale me ka ʻahahui DLNR (Department of Land and Natural Resources) a me ka DAR (Department of Aquatic Resources) me he mau konohiki lā, e kilo ana i nā iʻa a ʻāpono ana i nā rula hou ke pilikia kekahi mea, akā ʻo Kalanihale a me ke kaiāulu o Miloliʻi nā alakaʻi maoli o kēia hana. Ke ʻike ka poʻe o Miloliʻi i kekahi hihia ma ke kai, hoʻoholo ʻia ke kilo nui ʻana i nā kumuwaiwai o kai. Inā ʻike ʻia ke emi ʻana o kekahi lāhui iʻa, e hoʻoholo ana ka hui Kalanihale i kapu nāna e pāpā i ka poʻe kānaka, ʻaʻole e lawe i kēlā ʻano iʻa no kekahi manawa. Inā ʻike ke kaiāulu i ka loli ʻana o ka wā e māhuahua ai kekahi lāhui iʻa e kuapo ana i ka manawa no ka hoʻoulu ʻana i kō lākou lāhui, e kuapo ana nā alakaʻi o ka CBSFA i ka manawa e hōʻolepāpā ai i ka lawe ʻana i kēlā iʻa. Ma muli o nā rula e mālama ana i nā kumuwaiwai o Miloliʻi, hiki i ka hui Kalanihale ke aʻo aku i ka hanauna hou i ka ʻike o nā kūpuna a mālama i ke ʻano o ka lawaiʻa ʻōiwi me ke kākoʻo o DLNR a me DAR. Wahi a kūpuna he mea koʻikoʻi loa ka mālama ʻana i nā lāhui iʻa. Mālama ka Hawaiʻi i nā iʻa ma o ka hānai ʻana i nā iʻa i ka ʻai palupalu, a me ke kilo ʻana i nā mea e pono ai ka lāhui iʻa a me ka hoʻololi ʻana i nā rula o ka ʻāina inā he pono. He wahi kupanaha ʻo Miloliʻi, a ʻike ʻia ke kupanaha o lākou ma o ka hana nui a ke kaiāulu e mālama ai i kākō lākou pahu hau. Aia i Miloliʻi kahi a kākou e ʻike ai i ke ola maoli ʻana o ka moʻomeheu Hawaiʻi ma ke au hou. No kēia mau rula e haku ʻia ana e Kalanihale mā, ke ʻike ʻia kekahi mea hou e pono ai nā lāhui iʻa o ke kai, hoʻolale ka hui i nā keʻena ʻoihana o ka mokuʻāina a ʻāpono ʻia nā rula. ʻO nā hui o nā keʻena mokuʻāina nā mea e hoʻokō i nā rula, akā noho ka hui Kalanihale ma ke ʻano he kiaʻi no ke kai a me ka ʻāina o Miloliʻi. Hiki ke ʻāpono ʻia nā rula e ke kiaʻāina ma o ka pūlima ʻana i palapala e lilo ai nā rula i mau kānāwai. I ka lā 2 o ʻAukake o kēia makahiki 2022, ua pūlima ke kiaʻāina Ige i ka palapala e lilo ai nā lula a ka CBSFA i mau kānāwai. Ke ʻike nei ke aupuni mokuʻāina o Hawaiʻi i ke koʻikoʻi o nā wahi e like me Miloliʻi. Ua kapa ʻia ʻo Miloliʻi ʻo ia "ke kaiāulu?kauhale lawaiʻa hope loa o Hawaiʻi nei." E aho kākou e ʻike i ka mana o kēia ʻāina, a hahai paha kekahi mau kaiāulu ʻē aʻe o Hawaiʻi i kēia ʻano hana. ʻO ia hoʻi, e hoʻokō i ke aloha ʻāina, ka mālama ʻāina, a me ka mālama moʻomeheu ʻōiwi, a e hoʻokumu i mau CBSFA hou. E lilo kākou i mau alakaʻi no ka hanauna hou ia ola ai me ka pono o nā akua a me ka ʻāina, e like me ko Miloliʻi. He aloha nō iā ʻoe e Miloliʻi. © Nāinoa Alefaio 2022 ko mua ko hope

Puke 21 . Helu 3 . 15 Pepeluali 2023 Top Stories Check back soon Once posts are published, you’ll see them here. Check back soon Once posts are published, you’ll see them here. Opinion Check back soon Once posts are published, you’ll see them here. Climate Change Read More Check back soon Once posts are published, you’ll see them here. Urban Read More Check back soon Once posts are published, you’ll see them here. Video Play Video Play Video Magnificent Desert or Escalating Drought? Landscapes are not always what they seem. Play Video Play Video Vigil Brings to Light Environmental Crisis Collective expressions of solidarity are the key to long lasting change. Play Video Play Video Melting Away Glaciers and rising water levels in our oceans.

Ka-pupu-i-hoihoiia-i-ka-aina < hoʻi hope Na Inoa Aina o Ewa e Lohe Ole ia Nei Ka-pupu-i-hoihoiia-i-ka-aina 1 Kepakemapa 2020 I ka wa mamua, he umikumakolu ahupuaa o Ewa. Aka i keia au nei o kakou, ke ninauia na kanaka e noho ana mao maanei o Ewa, o wai ka inoa o kona ahupuaa? aohe ona manao. Ua uhiia keia mau inoa i na inoa kulanakauhale a me na inoa “moku” hou o keia wa, e laa me Kapolei, Waipahu, Pearl City, Pearl Harbor, a pela wale aku. I ka manao o keia mea kakau nei, he mea minamina nui kela, ina poina wale aku na inoa maoli o keia mau aina, poina pu ko lakou waiwai, oia no na moolelo like ole pili i ua mau wahi nei. E na makamaka heluhelu o nei nupepa o Ka Ulu Hoi, e huakai pu kakou ma o keia wahi moolelo uuku i ka aina e hoopuni nei i ke awa lau o Puuloa, kahi i ulu ae ai ka ia hamau leo, oia no o Ewa, i mea e ola hou ai keia mau inoa aina e lohe ole ia nei i keia mau la. E like me ka puka ana ae o ka la i ka hikina a me kona kau ana aku i ka mole o Lehua, pela pu ke ano o ka kakou huakai. Hoomaka keia huakai ma Halawa, oia ke ahupuaa ma ka palena hikina o Ewa, ma laila no i lawaiaia’i ke akule ma Kapakule. He loko i-a o Kapakule i kukuluia e Kane laua o Kanaloa i ko laua wa e nanea ana i Halawa, aia no ia ma kahi o ka nuku o ke awa lau o Puuloa. E maalo aku kakou ia Aiea a i ka hoea ana aku i Kalauao, ikeia ke kalo e ulu ana ma ka ili aina o Kaonohi a me na i-a e holo ana i kai ma ka loko o Paaiau. A Holo aku a hala o Waimalu, ka aina i noho alii ai o Kalanimanuia i ka wa kahiko, a hoea aku i Waiau e ike maka ai i ke kiowai o Honokawailani, ka wai auau o ka wa i hala, kahi i lilo ai ke kaikamahine i wahine hiu i-a. A hiki ka kakou huakai i Waimano a me Manana. Ma Manana no ka aina i kapaia o Paauau, he aina momona no ia a oia kahi i ulu ai ka i-a hamau leo. Oiai pau ua mau i-a la i ka laweia aku i Kahiki, mau no kona nani, a oia ke kumu a John Iosepa i haku ai i keia mau lalani mele: Pau ole ko’u hoohihi I ka nani o Paauau Na wai e ole ka iini Ua noho a kupa i laila. Holo aku a hoea ma Waiawa a kuhi aku i kai i ka i-a o waho a me ka limu o loko. E na makamaka heluhelu e huakai pu nei me a’u, i keia mau la, o keia mau ahupuaa eha a’u i helu aku nei, mai Waiau a hiki i Waiawa, ua uhiia ko lakou mau inoa ma lalo o ka inoa o Pearl City, aka nae he mau inoa maoli lakou pakahi apau. A holo aku kakou mai Waiawa a hoea i Waipio, a hoomanao mai la i na lehua i haule iho ma Kipapa. Holo aku a hoea ma Waikele, kahi i kapaia i keia mau la o Waipahu. O Waipahu, he inoa kela no kekahi punawai a ili aina hoi. Oiai he wai kaulana no o Waipahu i ke kipa pinepineia ana e Kaahupahau, o Waikele ka inoa o ke ahupuaa. A hoea aku kakou i Hoaeae, oia no ka aina hanau o keia mea kakau nei, a me ke kahawai o Kahoaaiai i kahe iho i ka wa kahiko. A pau ka kakou huakai ma Honouliuli, i ka home a Kamaunuaniho i noho ai ma hope o ka lanakila ana o Kamapuaa ma luna o Olopana, ma Puuokapolei e noho ana ia kupuna wahine mana nui a hiki i keia wa o kakou. No laila e na makamaka heluhelu, aole e poina na inoa kahiko o Ewa, a pela pu na inoa kahiko o ko oukou aina ponoi. No ka mea, ina kaheaia na inoa maoli o kela me keia wahi, ola no ua mau aina la. Ola hoi na moolelo o ia aina a me na kupuna e noho ana i laila. © Kama Kaaikaula 2020 na Kama Kaaikaula ko mua ko hope

Kamalani Moriguchi < hoʻi hope He aha ka Waiwai o ka Inoa? Kamalani Moriguchi 15 ʻOkakopa 2021 ʻAnoʻai kākou e nā hoa welo like o Hawaiʻi nei. Me ka puʻuwai hāmama a me ka naʻau haʻahaʻa au e hāpai nei i kēia nīnau iā ʻoukou pākahi a pau: ua waiwai anei ka inoa? ʻAe, waiwai loa ka inoa. ʻO nā inoa ʻāina, nā inoa o nā kānaka, a pēlā wale aku. He mana ko ia mau mea, a he waiwai nui kekahi. No laila, inā ua nalowale nā inoa pana a me nā moʻolelo pili i kekahi ʻāina, he mana anei ko ia ʻāina? ʻAe, he mana ko laila. Inā he mana ko kekahi mea, he waiwai hoʻi ko kēlā mea. Lua ʻole ke koʻikoʻi o ka ʻimi hou ʻana i nā inoa ʻāina pili i ko kākou mau one hānau ponoʻī. ʻOiai au e holo nei i koʻu wā kula, mau nō koʻu ʻapo ʻana i nā mea maʻamau mai ka wā o ko kākou mau kūpuna, a ʻo kekahi o nā mea koʻikoʻi aʻu i ʻapo ai, ʻo ia ke koʻikoʻi o nā inoa. Ua noho au i ke ahupuaʻa ʻo Honouliuli no iwakāluakūmākahi mau makahiki a i ka hapanui o ia mau makahiki, ʻaʻole maopopo iaʻu nā moʻolelo pili i kēia ʻāina, nā inoa, a pēlā wale aku. I kēlā makahiki aku nei, ua hāʻawi ʻia maila kekahi haʻawina, ʻo ia nō ka haku ʻana i mele no koʻu one hānau. Ua makaʻu loa au i ia hana, no ka mea, ʻaʻohe oʻu ʻike e pili ana i koʻu ʻāina ponoʻī, a ʻano hilahila nō au i kēlā wā. Akā, ua holomua au a ua ʻimi hoʻi i mau kānaka i noho a kupa i ia ʻāina ʻo Honouliuli a ua noi akula iā lākou e kaʻana i ko lākou manaʻo me aʻu. Ua aʻo ʻia au nā mea he nui. ʻO Kupuna Shad Kāne lāua ʻo Kumu Mikiʻala Lidstone kekahi o nā kānaka i kōkua mai iaʻu. Ke noho nei au i Kapolei, akā, ʻo ka inoa pololei o kēia māhele o ka ʻāina, ʻo ia nō ʻo Kaupeʻa, he kula loa e ʻauana nei nā ʻuhane. Aia ʻekolu mau puʻu kau i ka hano i Honouliuli: ʻo Puʻuokapolei, Puʻupālailai, a me Puʻuomakakilo. He mau moʻolelo ko ia mau puʻu a eia kekahi: ua hoʻopuka ʻia ka inoa ʻo Puʻupālailai i ka moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele, a ma laila i kapa ʻia ai ʻo Puʻupālailai he “anaina na ka wahine”. He pilina ko ia mau puʻu, a aia ka waiwai i ka pilina i huki ʻia ma muli o ka ʻimi noiʻi ʻana i nā inoa pololei o ia mau puʻu. I ka loku ʻana o ka ua i Hanalei (ka inoa pololei no Makakilo), kahe iho ka wai i Puʻupālailai a laila, kahe mau ka wai i ke kumu o Puʻuokapolei a wahi a nā kupa o ia wahi, waiwai loa ka ʻāina ma ke ke o Puʻuokapolei i ke kanu ʻana. Aia i ʻaneʻi ka waiwai. I ko kākou ʻimi ʻana i nā inoa pololei o nā ʻāina i ʻike ʻia, aʻo hoʻi kākou i ka pilina o kēlā ʻāina me ka ʻāina a puni ona. Inā maopopo iā kākou ka pilina o ka ʻāina, hiki iā kākou ke mālama pono i ko kākou ʻāina ma muli o nā mea i aʻo ʻia. Mau nō koʻu aʻo ʻana e pili ana i koʻu one hānau, akā, he hana kēia na ke aloha. He kuleana ko kākou e ʻimi hou ai i nā inoa pana a me nā moʻolelo pili i ia mau wahi. ʻAʻole kēia he hana maʻalahi, he hana mau nō ia, akā, waiwai loa ka hana. No laila, e oʻu mau hoa heluhelu, e holomua! E ʻaʻa kākou i ka ʻimi ʻana i nā inoa i hūnā ʻia, nā inoa i hele a nalowale ma muli o ka holoi ʻia ʻana o kā kākou ʻōlelo a me ko kākou mau moʻolelo. E ʻaʻa kākou i ka hana nui! © Kamalani Moriguchi 2021 na Kamalani Moriguchi ko mua ko hope

Kauhi Gample < hoʻi hope ʻAʻole Lawa ka Papa Kamaʻilio Hoʻokahi ma ke Kulanui Kauhi Gample 28 Pepeluali 2021 ʻAuhea ʻoukou e nā ʻōpuʻu lehua e uluwehi ai nā paia o Kawaihuelani. ʻO au kekahi i hoʻomanawanui i ka paka ua o Waʻahila. Lōʻihi ka huakaʻi ʻana o ko kākou waʻa e pae ai i Kapaʻa, a ua hōʻea nō. No laila, ʻo kēia ka manawa e hoʻoponopono ai i ia waʻa no nā pōkiʻi. ʻO ka pahuhopu a nā haumāna e aʻo ana i ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo ia nō ka walewaha. Eia naʻe ka pilikia: ʻaʻole lawa ka papa kamaʻilio hoʻokahi no ka hoʻokō ʻana i ia pahuhopu. He kuleana nui ko Kawaihuelani, ʻo ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi. Na lākou ka hoʻokumu ʻana i nā papa ʻōlelo Hawaiʻi a me nā moʻohaʻawina, nā papa koina, nā papa koho, a pēlā aku i mea e paʻa pono ai ko kākou waʻa. Akā, nāwaliwali ka māhele o ke kamaʻilio ʻana. Hoʻokahi wale nō papa kamaʻilio i ke kekelē lae pua ʻōlelo Hawaiʻi, a he papa ʻekolu haneli ia. Inā pēlā, i hea e hoʻomaʻamaʻa ai nā haumāna ma nā pae ʻē aʻe i ka ʻōlelo ʻana? Aia ka pono ʻo ka hoʻokumu ʻana i nā papa kamaʻilio ma nā pae a pau. A eia kahi mea e ulu ai ka hoi. ʻOkoʻa nā pono o nā haumāna pākahi. ʻO kekahi o nā haumāna, maʻa lākou i kekahi ʻano o ka ʻōlelo ʻana, no ka hele ʻana paha i ke kula kiʻekiʻe i aʻo aku i ka ʻōlelo Hawaiʻi, no ka hele ʻana paha i ke Kula Kaiapuni, a i ʻole no ka noho ʻana me nā mākua ʻōlelo Hawaiʻi. A ʻo ke koena, ʻakahi nō ā hoʻomaka i ke aʻo ʻana mai i ka ʻōlelo Hawaiʻi. He hōlona nō. ʻO ka hana maʻa mau, hui pū nā haumāna āpau i ka lumi papa like i ka makahiki ʻekolu. Akā ke hui pū lākou, ʻokoʻa loa ke kūlana o ka maʻamaʻa o ua mau haumāna lā i ka ʻōlelo ʻana. Penei e hoʻokumu ʻia ai ka hilahila a me ka manaʻo kānalua i nā haumāna maʻa ʻole i ka ʻōlelo, a manaʻo ihola, “ ʻAʻole wau mākaukau.” Me he ʻōpuʻu lehua lā ka ʻiʻini e ulu ana i loko o ka haumāna i maʻa ʻole i ka ʻōlelo. ʻO kēia ka ʻiʻini a ka haumāna e hoʻomau ai i ke aʻo ʻana. He mea haki wale ia, a aia nō a mālama ʻia, mohala nō ka lehua i ke keʻekehi ʻia e ka ua. Aia hoʻi i kēia wā o ke kānalua a me ka haki wale, aia ka pono ʻo ka mālama. I mea e kākoʻo ai a e kīpaipai ai iā lākou e holomua, ua pono ka hoʻolako ʻana i ka manawa kūpono no lākou e hoʻāʻo ai, e kāpae i ka manaʻo kānalua a e waiho i ka hilahila a e hoʻoikaika i ko lākou waʻa. No laila, e hoʻokumu paha ʻo Kawaihuelani i kekahi mau papa kamaʻilio hou, kahi a nā haumāna e hoʻomaʻamaʻa ai i nā mea i aʻo ʻia i ko lākou mau pae ponoʻī. ʻEhā mau papa ʻōlelo Hawaiʻi hōlona mai ka papa 101 ā i ka papa 202. Akā naʻe, ʻaʻohe papa kamaʻilio hōlona o ka makahiki ʻekahi a me ʻelua. I ka hui ʻana o kēia mau haumāna i kā lākou papa ponoʻī, hoʻēmi ʻia ke kānalua o loko. ʻO ka hopena ka hoʻomaka ʻana o ka haumāna i ka hoʻopuka ʻana i ka ʻōlelo. ʻO ia ka māhele ʻoi aku o ka paʻakikī no nā haumāna i maʻa ʻole i ka ʻōlelo. A, ke puka kāna ʻōlelo, he kai malino e holo ai kona waʻa. I kēia manawa, loaʻa ka papa kamaʻilio i ka makahiki ʻekolu wale nō a nele hou nā haumāna makahiki ʻehā i ka papa kamaʻilio ʻole. A pehea e mahuʻi ai i ka mākaukau o nā haumāna no ka ʻōlelo ʻana ma mua a ma hope o kēlā papa kamaʻilio hoʻokahi? No ka mea inā ʻo ka walewaha ka pahuhopu, aia nō a hoʻokumu ʻia nā papa kamaʻilio i kēlā me kēia pae e loaʻa ai ia pahuhopu. © Kauhi Gample 2021 ko mua ko hope

Leikuluwaimaka Meleiseā < hoʻi hope Ka Piha Makahiki o Kawailiʻulā Leikuluwaimaka Meleiseā 1 Kepakemapa 2020 ʻO William Makaneole ke kāne, ʻo Sarah Esther Pahuʻanui Kaʻuhane ka wahine, noho pū lāua a hānau ʻia ʻo Dianne Juana Kawailiʻulā Makaneole. Ua hānau ʻia ʻo kuʻu Tūtū aloha i ka lā 3 o Kepakemapa i ka makahiki 1944 ma ka haukapila ʻo Kuakini. Ma uka aʻe o ka haukapila i noho ai ka ʻohana ma 102 i ke alanui ʻo Prospect ma Pūowaina. Na John Kalāhoʻokahi i kūkulu i ka hale, a ma laila i noho ai ʻo ia me kāna wahine ʻo Emily Kūʻaihelemoku Paʻakikī a hiki i ka wā o lāua i hele ai i ke ala hoʻi ʻole mai. Ma ka lā 3 o Kepakemapa i ka makahiki 2020 i piha ai nā makahiki he 76 i kuʻu Tūtū. He Hawaiʻi piha ʻo ia, he ʻūlei kolo ʻo ia, a he lālā kamahele ʻo ia no ka lāʻau kū i ka pali. I kona wā liʻiliʻi, ka wā hoʻi e hūpēkole ana, hele ʻo ia i ke kula haʻahaʻa ʻo Pauoa. Iho ʻo ia mai uka o Pūowaina me kona kaikunāne a me nā kaikuaʻana, a hele wāwae ma o nā pā ilina. He ala holo papa ia ma luna o ke kahawai ʻo Pauoa i kaʻikaʻi pololei ʻia i ke kula ʻo Pauoa. I ia manawa, uluāhewa ka ʻōhiʻa lehua a me ka ʻilima i laila. No nā papa ʻehiku a ʻewalu, hele ʻo ia i ke kula waena ʻo Kawānanakoa. ʻO ka mea maʻamau, hele nā kamaliʻi o Pūowaina me Papakōlea i ke kula kiʻekiʻe ʻo Roosevelt. Hele naʻe kuʻu Tūtū, a me kona kaikunāne ʻo William Jr., i ke kula ʻo McKinley, ke kula i kapa pono ʻia ʻo Honolulu. Ma hope pono o ko ʻAnakala Jr. puka ʻana mai ke kula kiʻekiʻe, komo pono ʻo ia i ka ʻoihana moku. A ma laila nō i hui ai me kona hoaaloha, me John Russell Robinson, he selamoku mai Maryland mai. Kono ʻia ʻo John Robinson e ʻAnakala Jr. i kona home, nā pāʻina, a me nā ʻahaʻaina. A pēlā nō i hui mua ai kuʻu mau kūpuna. Ua pili lāua i ke aloha, a iā lāua ka lei i kau, ka lei i hoʻoilo i ke aloha a i ka wā e poʻohina nei. Pōmaikaʻi nui au i ka lohe ʻana aku i nā moʻolelo mai ka waha mai o kuʻu Tūtū. ʻO ka nui o nā moʻolelo aʻu i lohe ai, nā moʻolelo Hawaiʻi hoʻi, ua lohe mua ʻia ma ka hale, a ma laila nō i paʻa ai i kēia kahua aʻu e kū nei. He keiki mea kupuna wau, a ʻo ka hana a nā kūpuna, ʻo ka hana nō ia a nā keiki. Iaʻu e kamaliʻi ana, ua puni wau i nā moʻolelo a me nā moʻokūʻauhau, a ua nanea mākou i ka lawaiʻa kole. Iaʻu iho, ʻaʻole wau he keiki i nānā kātuna, ua lohe wale i nā moʻolelo mai nā kūpuna mai. A inā nānā kīwī wau ma ka hale, ʻo nā polokalamu o ka wā 1950-1960 kaʻu mea punahele e nānā aku ai, e like me ʻo “I Love Lucy” a ʻo “Andy Griffith Show”, ʻoiai ʻo ia ke ʻano o nā polokalamu i makemake nui ʻia e kuʻu mau kūpuna! Ma ka wā i ʻōpiopio ai ko kākou mau kūpuna, he mea maʻamau nō ka hoʻolohe i nā moʻolelo ma ka nohona ʻohana. ʻO nā pilina o ke kupuna a me ka moʻopuna nā mea koʻikoʻi. ʻIke kākou i kēia loina kupuna ma loko o ka moʻolelo ʻo Kamapuaʻa me kona kupunahine ʻo Kamaunuaniho. Iā Tūtū e kamaliʻi ana, ua lohe akula ʻo ia i kā Kaluaikoʻolau moʻolelo i hāʻule ihola mai ka lehelehe mai o kona Tūtū Kūʻaihelemoku. No Wainiha, Kauaʻi mai ʻo Tūtū Kūʻaihelemoku. A ʻo kona makuakāne, a me kāna keikikāne, ua loaʻa lāua i ka maʻi lepera. Ua kauoha ʻia lāua e ke aupuni e hele i Kalawao, kahi hoʻi i kapa ʻia ʻo ka luakupapaʻu kanu ola. A pēlā nō ka ʻoiaʻiʻo, ʻoiai ma laila nō lāua i hoʻi ai i ka pō, a mau nō ko lāua moe loa ʻana i laila ma nā pā ilina o ka Hale Boloina. Mai ia wā i kōkua aku ai ʻo Tūtū Kūʻaihelemoku iā Kaluaikoʻolau a me nā poʻe lepera o Kalalau. I kekahi mau lā, haʻalele ʻo Tūtū Kūʻaihelemoku no Wainiha i Hāʻena a piʻi aʻela i uka o Kalalau e hāʻawi ai iā lākou i ka mea ʻai. ʻO kēia ka wā o ka maʻi kaʻawale. Eia kākou ke holomua nei i kēia wā kūpilikiʻi e lele ai ka maʻi ahulau ʻo COVID-19 a puni ka honua. A he ʻano maʻi hoʻokaʻawale nō ia. Noʻu iho, ʻaʻole wau i noʻonoʻo iki, e noho kaʻawale au mai kuʻu mau kūpuna aku. Ua nui aʻe nā pōmaikaʻi i loaʻa iaʻu i koʻu nohona me kuʻu Tūtū i koʻu ola holoʻokoʻa. Hahai au iā ia i nā wahi a pau ona i hehi aku ai, a noho māua i nā wahi like ʻole ma kēlā kapa kēia kapa o Oʻahu nei. Ma kuʻu wā liʻiliʻi, he mea maʻamau iā māua ʻo kuʻu Tūtū ka holoholo i nā moku ʻē aʻe e kipa aku ai i kona mau kaikuaʻana, kona kaikaina, a me na kaikunāne. ʻO kaʻu mea punahele naʻe, ʻo ia ko māua mākaʻikaʻi ʻana iā Monikahāʻae, kahi i kapa ʻia nei ʻo Chinatown i kēia mau lā. Kalaiwa kuʻu Tūtū mai Lāʻiewai a hiki aku i Honolulu, kipa aku i nā kālepa kui lei, kūʻai hele ma Oʻahu Market, a ʻai aku i ka mea ʻono puaʻa me ka palaoa mokumoku. Mau nō koʻu nohona me kuʻu Tūtū, a i nā lā a pau, ke hoʻi au i ka home i ke ahiahi, aia ʻo ia e noho ana ma kona noho punahele. Ke ʻike ʻo ia iaʻu, ʻaʻole i ʻū, hoʻomākaukau ʻo ia i ka mea ʻai. Pū paʻakai a pāʻina māua ma ke pākaukau, a kolekole māua no koʻu lā ma ke kula a me ka hana. I kuʻu wā kamaliʻi a hiki i kēia lā, loaʻa kuʻu Tūtū i nā maʻi like ʻole. ʻO ka maʻi ʻaʻai ʻoe, ʻo ke kauhola ʻoe, ʻo ka mimikō ʻoe, a pēlā wale aku. Ua hanuʻu ke kai i Mokuola, a ua ola hou i ke aloha o ke Akua a me nā pule i ka poʻe kūpuna. No laila, he mea nui kona piha makahiki he 76! Palena ʻole kuʻu mahalo i ke Akua, kona aloha, a me nā pōmaikaʻi e kahe mau ana i kēia ʻohana. I kēia mau lā, emi ihola nā kūpuna piha Hawaiʻi, a ua loli nā pilina o ke kupuna me kāna moʻopuna. E ka mea heluhelu, he leo paipai kēia, mai noho ʻoe a hoʻopoina i nā lawena kūpono i aʻo mai ai mai ko kākou mau kūpuna mai, o nalowale auaneʻi. E mau ana ko kākou moʻolelo, a ʻai kole kākou ma ka hale. ʻO ka nui o nā haumāna i kēia lā, hele mākou i ke kula e aʻo mai ai i ka ʻōlelo makuahine, a ma ke kula i aʻo mai nā moʻolelo o ko kākou kūpuna. Me kuʻu Tūtū, a me kuʻu ʻohana kuʻu mahalo, ʻoiai ʻo ia kuʻu wahi kumu mua. Ma ka hale i paʻa ai nei kahua, a kūkulu ʻia aʻela e ka ʻōlelo, ka moʻolelo, a me nā moʻokūʻauhau hoʻi. Inā hoʻopalaleha a noho ʻōkuʻu kākou ma ka hale, ma hea lā ko kākou ʻike kūpuna? A pehea ʻo ia e ola ai? E noke ana, e mau ana i ka ʻike o ko kākou mau kūpuna. Na wai hoʻi ka ʻole o ke akamai, he alanui i maʻa i ka hele ʻia e oʻu mau mākua? He Mele Hua Inoa No Kawailiʻulā K au ka makani Lūpua A ʻaʻala i ka tubarose W ahine holo moku mikiʻala lā A lahula Pūowaina I ka uʻi o ka māmane L ei ana i ka waimaka I wili ʻia me ke aloha ʻ Elua i ke anu māʻeʻele, ʻekolu i ka hau huʻihuʻi U hinu a ka hinahina L aʻelaʻe ʻo Kaʻala i ka laʻi Ā kea ka umauma kū i ke aloha na Kualauikekaiaka © Leikuluwaimaka Meleiseā 2020 ko mua ko hope

Keʻalahoʻoipoleimaile Cabanilla < hoʻi hope Hoʻi mai ʻo Makanikeoe Keʻalahoʻoipoleimaile Cabanilla 1 Nowemapa 2022 E ka mea i heluhelu i kēia moʻolelo hālikelike, e pale ʻia kāua e nā akua, nā ʻaumākua a me nā kūpuna i ke aloha mai ka piko o ke poʻo a ka poli o ka wāwae a laʻa ma nā kihi ʻehā o ke kino. I ka makahiki 1820 i hōʻea mua mai ai nā mikionali, ʻo ko lākou kāpae akula nō ia i nā ʻike a me nā hana Hawaiʻi. ʻO ka hua o kā lākou hana ʻino, ʻo ia ko kākou hoʻomaopopo ʻole ʻana a mālama ʻole ʻana iā kākou iho, ʻo nā ʻōiwi ponoʻī o Hawaiʻi. ʻO ka hoʻoponopono kekahi mea i hoʻomaopopo ʻole ʻia paha i kēia wā a poina paha iā kākou ka mālama maoli ʻana iā kākou iho nō. E hoʻomaopopo ʻia iho, he pule ka hoʻoponopono, he ʻaha nui nō, he kalana, a he hana hoʻokahi nō. Mai nā ʻike i hoʻolaha ʻia i kā Mary Kawena Pukui puke ʻo Nānā i ke kumu: Vol. 1 , hōʻike ʻia ke kuanaʻike Hawaiʻi a me ka hana ponoʻī o ka hoʻoponopono. Eia i loko o kēia pepa he moʻolelo no ka ʻohana i pilikia, a hemo ka pilikia i ka hoʻoponopono. E ʻimi ana kāua, e ka mea heluhelu, i kā lākou hoʻomau maoli ʻana i ka hoʻoponopono. E nānā pono kāua i ka hoʻoponopono ʻana o ka ʻohana ʻo Lama. ʻO Hulili ke kāne. ʻO Kukui ka wahine. Noho pū lāua a hānau ʻia ʻo Keao, he wahine, ʻo Laʻakea, he kāne. Eia hoʻi ka ʻohana ʻo Lama. He pilikia ko ka ʻohana a na ua wahi pilikia nei e hōʻino iho nei i ko lākou nohona. Ma muli o ke noi a Kukui, hui pū ka ʻohana no ka hoʻoponopono. ʻO ka hui ʻana o nā lālā āpau o ke kumu, he mea nui hoʻi. Aia a noho pū ka ʻohana holoʻokoʻa, ua pono. ʻAʻole naʻe he pono ke komo ʻana mai o kekahi leo ʻokoʻa. Pili pono ka hoʻoponopono ʻana i ka hale ponoʻī wale nō a me nā kānaka i ʻike maka i ka pilikia. ʻAʻohe kahuna o ka ʻohana Lama, no laila, ʻo ko Hulili māmā ka mea i alakaʻi aku i ka hālāwai. I ka māhele mua loa, hāpai aʻe lākou nei i ka pule wehe . Pule aʻe lākou i nā akua, nā ʻaumākua, a me nā kūpuna. Eia hoʻi ka hoʻomaka ʻana o ka hoʻoponopono. Ma hope mai o ka pale ʻana i ka ʻohana, ʻo ke kūkulu kumuhana ka hana. Eia ka hana, ʻo ka hāpai manaʻo, ʻo ka hoʻolohe pono, a me ka haʻi ʻana i ka pilikia. Eia ka pilikia, he wāwae pehu ko Laʻakea. He maʻi hou kēia no waho . Nīnau aku ko Hulili māmā i nā ʻōpio ʻelua no ka pilikia, a hōʻike ʻia ā maka ko Keao huhū ʻana iho iā Laʻakea. E kūkākūkā pū lāua i ke kumu o kona paio ʻana. Mōhala auaneʻi ka ʻoiaʻiʻo — ʻo Laʻakea kai hana kolohe aku iā Keao. Ua mihi ʻo Laʻakea iā Keao no kona hōʻino ʻana aku iā ia. Nīnau aku ko Hulili māmā, ke alakaʻi o ka hoʻoponopono ʻana, "E Keao, hiki paha iā ʻoe ke kala aku iā Laʻakea?" Kū haʻa ka ʻula ahi a lāua. ʻAe nō ʻo Keao i ke kala ʻana iho i ka hewa. Ua hoʻohāmau ʻia ka makani paio a hoʻi mai ʻo Makanikeoe. E like me ka hoʻomaka ʻana o ka hoʻoponopono, e ʻāmama a noa aku ka pule . ʻAʻole hoʻi kēia ʻo ka hopena, e noho pū lākou i ka wā hoʻomalu no ka noʻonoʻo a hoʻomaha i ka malu. I ia pule aʻe hoʻi, hoʻōla ʻia ko Laʻakea wāwae a me ka ʻohana ʻo Lama. Aloha wale hoʻi e ka mea heluhelu, ua hōʻea kāua i ka hopena pono no ka hoʻoponopono ʻana i ka ʻohana. Eia nā manaʻo nui e hoʻomanaʻo pono ai kāua no ka hoʻoponopono, ʻo ka ʻohana wale nō a me nā kānaka i pili i ka pilikia, ʻo ka mālama ʻana i nā māhele āpau o ka hana pono, ʻo ka mihi, kekala, a me ka hoʻomanawanui ʻana. Mai ka piko o ke poʻo a ka poli o ka wāwae a laʻa ma nā kihi ʻehā o ke kino, e hoʻi paha kāua me ka maluhia. ʻĀmama, ua noa. © Keʻalahoʻoipoleimaile Cabanilla 2022 ko mua ko hope

Kahanu Cuban < hoʻi hope A Hiki i ke Aloha ʻĀina Hope Loa Kahanu Cuban 15 Pepeluali 2023 Waipuna lau ke aloha e nā pua hālupa i nā ʻike o nā kūpuna. Eia hoʻi he wikiō no ka poʻe aloha ʻāina e mākaʻikaʻi ʻana mai Mauna ʻAla a hiki i ka hale aliʻi ʻo ʻIolani no ka piha ʻana he 130 makahiki ma hope mai o ka hoʻokahuli aupuni. I ka lā 17 o ʻIanuali i mākaʻikaʻi ai ua poʻe nei no ko kākou aliʻi wahine aloha, ʻo Liliʻuokalani. Ua lāhui mākou i ke kakahiaka nui a ua ʻālana ʻia he hoʻokupu no ko kākou mau aliʻi ma Mauna ʻAla. A laila, neʻepapa akula mākou me ka lōkahi i ka hale aliʻi ʻo ʻIolani. Nui koʻu haʻaheo i ka ʻike ʻana ka nui o nā hui aloha ʻāina e hōʻea ana i mua o Mauna ʻAla. Ma mua o ke komo ʻana, na mākou i hāpai i oli kāhea, a na Kumu Hina i pane mai i ke oli komo. A laila, ma ka mākaʻikaʻi i kaʻi like ai ka lehulehu me ke kūpaʻa. Ua hīmeni ʻia nā mele aloha ʻāina, ua welo nā hae Hawaiʻi, a ua naue pū me ka haʻaheo. I ka hōʻea ʻana o ka huakaʻi i ka Hale Aliʻi ʻo ʻIolani, hāpai hou ʻia ke oli kāhea no ke komo ʻana i loko o ka pā. Na ka hālau hula ʻo Pua Aliʻi ʻIlima ke oli komo. A ʻo ka hoʻolauleʻa nō ia o ka lehulehu nui ma mua o ka hale ʻaliʻi ʻo ʻIolani me ka hanohano. He wahi leo mahalo kēia e kuʻu lāhui Hawaiʻi no ko ʻoukou hoʻomau ʻana i ke aloha ʻāina, ka hoʻomau ʻana i kā kākou ʻōlelo kamahaʻo, a me ka hoʻomau ʻana i nā moʻomeheu o ko kākou mau kūpuna. E like me ka ʻōlelo a ko kākou mōʻī wahine aloha nui ʻia, e ʻonipaʻa kākou! E mau ka ʻoni, e mau ka paʻa, a hiki i ke aloha ʻāina hope loa. © Kahanu Cuban 2023 ko mua ko hope

Maile Wong < hoʻi hope Aia ka ʻAi i ka Ulu Lāʻau Maile Wong 1 ʻOkakopa 2022 I ka wā kahiko, ua hānai ʻia ka lehulehu e ka “ulu lāʻau ʻai”. He ʻano mahi ʻai kēia, ʻo ia hoʻi ke kānu pū ʻana i nā kumu lāʻau a me laʻalāʻau like ʻole i mea e kākoʻo ai kekahi i kekahi. ʻAne like kēia wahi me ka ulu lāʻau a i ʻole ka ulu nāhelehele ke ʻike mua ʻia. Akā naʻe, mahi ʻia nō hoʻi ka ulu lāʻau i mea e hānai ʻia ai ka lehulehu. ʻO ia koʻu kumu nui e kapa ai i kēia hua ʻōlelo “ulu lāʻau ʻai.” Eia naʻe, ʻaʻole wale nō he ʻai ʻo ka mea e hoʻoulu ʻia i loko o kēia mau ulu lāʻau ʻai i kekahi manawa, he mau lāʻau ʻē aʻe e pono ai kānaka. Ua kapa ʻia kēia ʻano mahi ʻai he agroforestry e ka poʻe akeakamai a me nā mahiʻai haole. No kēia ʻatikala, e kapa ʻia ana ka inoa “ulu lāʻau ʻai” a e kāpae ʻia ka hua ʻōlelo agroforestry. Akā naʻe, ʻaʻole nō he hua ʻōlelo kuʻuna ʻo “ulu lāʻau ʻai.” He hua ʻōlelo wehewehe wale i ke ʻano laulā o kēia mau ulu lāʻau. ʻO ka poʻe Hawaiʻi, ʻaʻole loaʻa hoʻokahi wale iho nō hua ʻōlelo maikaʻi iā kākou no kēia ʻano mahi ʻai, akā nui nā hua ʻōlelo kikoʻī no kēia mahi ʻai ʻana ma na ʻāina like ʻole. Eia kekahi mau laʻana kaulana loa, ʻo ia hoʻi, ʻo “Ka Malu ʻUlu o Lele” i Lahaina, Maui a me “Ka Maha ʻUlu o Koholālele” i Hāmākua, Hawaiʻi. ʻOi aku nō paha ka nui o ka poʻe i hānai ʻia e kēia ʻano mahi ʻai ʻana ma mua o ka poʻe i hānai ʻia e ka loʻi kalo. Hoʻokahi paha miliona kānaka i hānai ʻia e nā ulu lāʻau ʻai. ʻĀnō iho nei, ua ʻupu aʻe ka hoihoi o nā papahana like ʻole no ka hoʻōla hou ʻana i kēia hana i Hawaiʻi nei. Aia paha ka meheu o kēia ʻano mahi ʻai i ka moʻolelo kahiko i paʻi ʻia i ka nūpepa Ka Na'i Aupuni ma ka lā 3 o Mei 1906, ʻo ia ka Mokuna III o ka “Moolelo o Wakea.” Ma ia moʻolelo, wehewehe ʻia kā Wākea kiʻi ʻana aʻe i ka mea ʻai i ka nahele. Ua kapa ʻia kēia ʻai he “lau-nahele.” Ua kiʻi ʻo ia i ka maiʻa, ka uhi, ka hōʻiʻo, a me nā mea ʻē aʻe e ʻai ai. Ma hope o kona ʻoki ana i ka “maia-nahele”, ua hopu ʻia ihola ʻo Wākea e nā kiaʻi o ke aliʻi o ia ʻāina, ʻo hoʻi ʻo Kumuhonua. Wahi a ua kiaʻi ala, na ke aliʻi iho nō nā maiʻa a me nā lāʻau i kiʻi ʻia e Wākea. I ka nāhelehele ʻo Wākea i ʻoki ai i ka maiʻa, akā naʻe, ʻaʻole paha i ulu wale ka lāʻau ma laila. Maliʻa nō paha ua kanu ʻia ka maiʻa. Hōʻike paha kēia ʻāpana liʻiliʻi o ka moʻolelo o Wākea i kekahi laʻana o ka ulu lāʻau ʻai. He ʻano mahi ʻai maikaʻi kēia no ka hānai ʻana aʻe i nā kānaka a me ka hānai ʻana aʻe i ka ʻāina. ʻAʻole ʻoki ʻia ke kumu lāʻau, ʻaʻole waele ʻia nā lāʻau liʻiliʻi. Waiho hoʻi ke karabona i ka lepo, māhuahua nō hoʻi nā mea māiki i ka lepo, a pēlā aku. Ke māhuahua ka ulu lāʻau ʻai, ʻaʻole nui ka hana a nā kānaka. ʻO ka mahi ʻai maʻamau naʻe, ʻaʻole o kana mai ka paʻakikī o ka hana! I kēia mau lā, nui hou aku nō ka paʻakikī, no ka mea, nele nā kānaka maoli i ka ʻāina ʻole ma muli o nā malihini a me kā ʻAmelika Hui Pūʻia naʻi ʻemepela ʻana mai. Eia naʻe, e noke nā mahi ʻai i ka hana, a, e holomua nō hoʻi lākou ma kēia ala pōhihihi no ka hoʻōla ʻana i kēia ʻike a me ko lākou ʻāina aloha. ʻAʻole wale nō ka lāʻau ʻai ʻo ka mea i kanu ʻia i ka ulu lāʻau ʻai. Maikaʻi ke kanu pū ʻia nā lāʻau e pono ai no ka loina a me ka hana Hawaiʻi. I mea e hoʻākāka ai, e ka mea heluhelu, e hoʻolauna kāua i kekahi papahana ma Oʻahu nei e hoʻōla nei i kēia ʻano mahi ʻai “ulu lāʻau ʻai.” ʻO ia hoʻi, kekahi ulu lāʻau ʻai kamaʻāina loa iaʻu. Ma ke ahupuaʻa ʻo Heʻeia, Oʻahu, ma uka aʻe o Kawahaokamanō, ma laila e kū nei ʻo Puʻulani. I ka wā o ka Māhele, ua noho ka poʻe ʻōiwi ma ua ʻāina nei. Akā nāʻe, i ka wā ma hope o ka hoʻokahuli aupuni, ua lilo ʻo Puʻulani a me ka ʻāina ma uka aʻe i ka poʻe ʻē no ka hānai ʻana i nā pipi. Ua lilo nō hoʻi nā loʻi i ka poʻe ʻē no ke kanu ʻana i ka laiki. I ia wā, ua lilo ʻo Puʻulani i nāhelehele ʻē, pau pū me ka nāhelehele a puni ʻo Heʻeia. Uhi ʻia ua ʻāina nei i nā lāʻau ʻē, e laʻa hoʻi ka octopus tree (Schefflera actinophylla), ka java plum (Syzygium cumini), a me ka fiddlewood (Citharexylum spinosum). I ka makahiki 2010, ua hoʻokumu ʻia ka papahana ʻo Kākoʻo ʻŌiwi a loaʻa iā lākou nā ʻeka he 405 ma Heʻeia. ʻO ka pahuhopu o ua papahana nei, ʻo ia ka hoʻōla hou ʻana i nā loʻi kalo a me ka nāhelehele a loaʻa hou ka momona mua o ua ʻāina ala. Ua hana nui nā mahiʻai o Kākoʻo ʻŌiwi i mea e māhuahua ai ka loʻi kalo, akā ʻo ka ʻupu aʻela nō ia o ka ʻiʻini no ka hoʻōla ʻana i ka nāhelehele i uka aʻe. Ma ke kau hoʻoilo 2018 ua kua ʻia nā lāʻau ʻē like ʻole i kupu aʻela ma Puʻulani. Na nā limahana o Kākoʻo ʻŌiwi a me kekahi hui ʻimi noiʻi o ke Kula Nui o Hawaiʻi i Mānoa i alakaʻi i ka hoʻōla ʻāina ma Puʻulani. Ma laila e kanu ʻia ai nā kumu lāʻau Hawaiʻi a me nā lāʻau kolo Hawaiʻi koʻikoʻi nō hoʻi no ka moʻomeheu Hawaiʻi i loko o kekahi “ulu lāʻai ʻai”. ʻO ke koa, ka wiliwili, ka pūhala, ka pua aloalo, ka ʻāweoweo, ka milo, a me ka maiʻa iholena kekahi o nā kumu lāʻau i kanu ʻia i kahi like. ʻO ka ʻilieʻe, ke ahuʻawa, ka māmaki, ka ʻuala, a me ka nanea kekahi o nā mea kanu haʻahaʻa i kanu ʻia ma laila. E ka mea heluhelu, ʻike paha kāua ʻaʻohe nui ka ʻai o kēia mau kumulāʻau, ʻeā? Inā pēlā, no ke aha i kanu ʻia ai i kēia ulu lāʻau ʻai? ʻOkoʻa iki ka ʻiʻini no ka ʻulu lāʻau ʻai ʻo Puʻulani, ʻokoʻa ko nā papahana ʻē aʻe. ʻO ka pahuhopu nui o ka hapa nui o ka papahana “ʻulu lāʻau ʻai”, ʻo ia ka hoʻoulu ʻana aʻe i nā kumu lāʻau koʻikoʻi no ka hānai ʻai ʻana i ka ʻōpū. Ua ʻokoʻa ka papahana ma Puʻulani no ka mea hoʻoulu ʻia ka lāʻau koʻikoʻi no ka hānai ʻana i ka naʻauao. Ua hana pēlā i mea e hoʻohanohano ai i ka inoa ʻo Puʻulani. Ua kuhikuhi ka inoa i ke koʻikoʻi o ua wahi nei no ka poʻe kūpuna i Heʻeia. ʻOiai ʻaʻole i loaʻa iā mākou ko Puʻulani moʻolelo, loaʻa nō ka inoa a me kona manaʻo. Pili paha ka hua ʻōlelo “lani” me nā wahi noho o nā akua (e laʻa me Waolani). Pili hoʻi kēia hua ʻōlelo me ka naʻauao. ʻO ia ke kumu a mākou i koho aku ai i nā lāʻau a mākou e kanu ai, ʻo ia nō hoʻi ka hānai ʻana i ka naʻauao o ko mākou kaiāulu. Ua kanu ʻia nō hoʻi nā kinolau o nā akua like ʻole a me nā lāʻau e pono ai ka poʻe lāʻau lapaʻau, ka poʻe hula, ka poʻe ulana, a pēlā aku. Ua kanu ʻia nō hoʻi nā lāʻau e pono ai no ke kūkulu hale ʻana a me nā kinolau e pono ai no nā ʻaha koʻikoʻi e mālama ʻia no Ke Ala Polohiwa a Kāne, Ke Ala Polohiwa a Kanaloa, a me ka Piko o Wākea. ʻO kekahi pahuhopu ʻē ʻaʻe o ka papahana ma Puʻulani, ʻo ia hoʻi ka hikiwale o ke ala e hiki ai i Puʻulani. Kākaʻikahi nā wahi e ulu ai nā kinolau a me nā lāʻau Hawaiʻi no ke komo ʻana a me ka ʻākoakoa ʻana o kānaka. Eia hou, aia ka hapanui o nā papahana hoʻōla ulu lāʻau i uka loa i ka wao akua, e laʻa Oʻahu Army Natural Resources Partnership, Puʻu Kukui Watershed Preserve, Three Mountain Alliance, a pēlā wale aku. Maikaʻi ko lākou hana, akā, paʻakikī ke komo ʻana o ka poʻe kaiāulu. ʻO ka ʻiʻini o ka “ulu lāʻau ʻai” ma Puʻulani, ʻo ia ka hoʻolako ʻana i kekahi wahi i uhi ʻia i nā lāʻau Hawaiʻi no ke aʻo ʻana mai, no ka haʻi moʻolelo ʻana, a no ka hana ʻana i ka hana Hawaiʻi like ʻole. He moemoeā a he pahuhopu like ʻole ko nā papahana ulu lāʻau ʻai like ʻole. A nui nā papahana like ʻole mai ʻō a ʻō i ko Hawaiʻi pae ʻāina e hoʻōla nei i kēia ʻano mahi ʻai. ʻO Waipā ma Kauaʻi, ʻo Hoʻoulu ʻĀina a me MAʻO farms ma Oʻahu, a ʻo Hui Mālama i ke Ala ʻŪlili ma Hawaiʻi kekahi. Inā i ulu ka hoi e ka mea heluhelu, e ʻimi paha ʻoe i kekahi papahana ma kou ʻāina a e kākoʻo iā lākou me kou hana a me kou mana ponoʻī. © Maile Wong 2022 ko mua ko hope

Kalaninuiahi Wilson < hoʻi hope No Kamakaʻeha Kalaninuiahi Wilson 1 Kepakemapa 2020 I mea e hoʻokō ai i kekahi pahuhopu ʻo Ka Ulu Hoi, ʻo ia ka hoʻopili ʻana i ka poʻe ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi, e aʻo ʻia nā mea nui o nā moʻolelo o ka wā i hala. Ma ia mau manaʻo nui o ka wā i hala e hiki ai iā kākou ke hoʻoulu i kā mākou mau manaʻo e hoʻopili i ka poʻe Hawaiʻi ma o ke kākoʻo ʻana i nā nūpepa Hawaiʻi a pēlā wale aku. He mau hana na kūpuna mā i hana i ka wā i hala – ʻo ke kūpaʻa ʻoe ma ka wā paʻakikī, ʻo ke kākau nūpepa Hawaiʻi ʻoe, ʻo ka hoʻopahū ʻoe i nā ālaina i mua o ke ala, ʻo ka hoʻoulu ʻana ʻoe i ka hoi ma loko o ka poʻe kanaka ma ke au ʻoʻoleʻa, a pēlā wale aku. Like ia ka pahuhopu o nā nūpepa Hawaiʻi kahiko me kā mākou pahuhopu ma Ka Ulu Hoi, ʻo ia ka hoʻopili ʻana i ka poʻe Hawaiʻi. I kēia pahuhopu, e mahalo aku kākou i kekahi aliʻi Hawaiʻi i kūpaʻa ma kona wā paʻakikī ʻo ka hoʻokahuli aupuni, no ka pono o ko kākou lāhui a me ke ola mau ʻana o ka poʻe Hawaiʻi me ka ʻōlelo Hawaiʻi. He mahalo kēia ʻatikala i kēia wahine i kū ikaika no ko kākou lāhui, ʻo ia ʻo Lydia Liliʻu Loloku Walania Kamakaʻeha, ka pua i Paoakalani. Eia ka moʻolelo no kona ola mai kona wā i hānau ʻia ai a hiki i kona hoʻopaʻahao ʻia ʻana ma ʻIolani. I ka makahiki ʻumi kūmamāwalu kanakolu kūmamāwalu [1838], lā ʻelua o Kepakemapa, ua hānau ʻo Liliʻuokalani ma ka hale pili o kona kupunakāne i Pūowaina ma Oʻahu. ʻO Analea Keohokālole kona makuahine a ʻo Caesar Kapaʻakea kona makuakāne. I kona hānau ʻana ua lawe hānai ʻia ʻo ia i kaikaimahine na Abner Pākī lāua ʻo Laura Kōnia. No ia kumu, ua lilo ʻo Liliʻu i hoapili mau no ke kaikamahine ponoʻī a lāua ʻo Bernice Pauahi. Ma ke ola ʻana o nei aliʻiwahine, ua hana ʻo ia i nā mea like ʻole. Ua huakaʻi ʻo ia i ʻEulopa a ʻike aku i ka poni mōʻī o Kuini Vikolia, ua male ʻo ia me John Dominis, a ua hoʻokumu ʻo ia i ka Waiwai Noho Kahu o Liliʻuokalani i mea e mālama ai i ka poʻe keiki Hawaiʻi mai kēlā wā a me kēia wā ʻānō. Ua haku nō hoʻi ʻ o ia i nā mele no ke aloha a me ka hoʻopili ʻana i ka poʻe Hawaiʻi. ʻIke ʻia ka uʻi o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kāna mau huaʻōlelo, e like me kēia mela āna i haku ai no ka huli ʻana i kāna mea aloha. ʻAuhea ʻoe e Sanoe Hoʻopulu liko ka lehua Eia hoʻi au Ke kali nei i ka leo ʻO ka pane wale mai nō ʻOlu wau me he wai ala Honehone me he ipo ala Paila i ka nui kino E kala neia kino I piliwi ai i laila Pehea e hiki ai? E kō ai ʻo ka manaʻo Ke hea mai nei Water Lily Ke ao mai ʻoe iā kāua Eia aʻe nō ʻo Pelo Manu ʻahaʻi ʻōlelo Lohe aku nei nā kuhina nui A he ʻahahui ko Loma Ke ʻoni aʻela i luna E like me Likelike He hoa ʻo Liliʻuokalani no nā Kamehameha a hiki i ka hala ʻana o ka mōʻī ʻo Lunalilo, ka mōʻī muai koho ʻia ma ka paloka. Ma hope o kona hala ʻana, ua kōkua nui ʻo Liliʻu i kona kaikunāne ʻo David Kalākaua ma ka ʻohiʻohi paloka a me ka hoʻokūkū ʻana me Emma. Ua eo ʻo Emma iā Kalākaua, a ua lilo ʻo Kalākaua, ʻo ia ka mōʻī o Hawaiʻi. Ua lilo ʻo Liliʻu, ʻo ia ka hoʻoilina mōʻī wahine o Hawaiʻi. I ka hala ʻana o Kalākaua ma ka lā iwakālua o Ianuali, makahiki ʻumi kūmamāwalu kanaiwa, ua lilo ʻo Liliʻuokalani ʻo ia ka mōʻīwahine o Hawaiʻi. Ma ko Liliʻuokalani noho aliʻi ʻana ua haku ʻo ia i nā ʻano mele uʻi a nahenahe, ua kākau ʻo ia i kāna kumukānāwai no Hawaiʻi, a ua kū ʻo ia no nā kuleana o ka poʻe Hawaiʻi. He mahalo kēia iā Liliʻu no kāna mau hana kūikawā ma ke au ʻoʻoleʻa a paʻakikī no ka poʻe Hawaiʻi. Ua loli nui ka nohona o ka poʻe Hawaiʻi ma ka lā ʻumi kūmamāhiku o Ianuali, makahiki ʻumi kūmamāwalu kanaiwa kūmamākolu, ka lā i hoʻokahuli ai ke aupuni Hawaiʻi. No ʻewalu mahina i hoʻopaʻa ai ʻo Liliʻuokalani ma ka hale aliʻi ʻo ʻIolani. Ma kona hoʻopaʻahao ʻia ʻana ma ʻIolani ua kākau ʻo ia i nā moʻolelo a me nā mele e hōʻike aku ai i kona ʻeha no ka poʻe Hawaiʻi a me kona hoʻopaʻahao ʻia ʻana ma ʻIolani. Mau nō ka hanohano o ia mau mele a hiki i kēia lā – ʻo “Queens Prayer” kekahi mele, ʻo “Kuʻu Pua i Paoakalani”, ʻo “Aloha ʻOe”, a pēlā wale aku. Hiki mau iā kākou ke aʻo i nā mea like ʻole maiā Liliʻu mai, akā no kēia nūpepa e hoʻomaopopo ʻia nō kāna mau mele a me kona kākau moʻolelo ʻana ma ka ʻōlelo Hawaiʻi i mea e pili ai ka poʻe o Hawaiʻi nei ma kēia wā ʻoʻoleʻa. No laila e hāpai ʻia nei koʻu leo mahalo no kā kēia aliʻi mau hana kūpaʻa no ko kākou lāhui. He kumu alakaʻi ʻo ia no nā kānaka a pau ma Hawaiʻi, a me ka honua, no kona ʻoi kelakela ma ka hana e hoʻoulu ai i ka manaʻo o kākou. Ua kūpaʻa ʻo ia ma nā wā paʻakikī, ua kākau ʻo ia no nā mea nui o ka lāhui, ua kūʻē ʻo ia i ka poʻe i hoʻokahuli i ke aupuni, a ua hoʻoulu ʻo ia i ka hoi o ka poʻe Hawaiʻi i ke au ʻoʻoleʻa. No laila e hoʻomanaʻo kākou iā Liliʻuokalani no kāna mau hana me kāna mau ʻōlelo: “Never cease to act because you fear you may fail.” E holomua kākou me ke aʻo ʻana mai nā pōpilikia a me nā hemahema, e like nō hoʻi me ka hana a ka mōʻīwahine ʻo Liliʻuokalani. © Kalaninuiahi Wilson 2020 ko mua ko hope

Kahanu Giron < hoʻi hope Hoʻi i ka Wai o ka Puna, He Pūnāwai ke Kupuna Kahanu Giron 30 Ianuali 2022 I kēlā pukana aku nei, ua kākau au e pili ana i ka like o koʻu poʻe kūpunawahine a me ke kupunahine ʻo Moʻoinanea i ka moʻolelo o ʻAukelenuiaʻĪkū. A ua hoʻomaka iki ʻia ke kūkākūkā e pili ana i koʻu kupunahine ʻo Loraine. I kēia pukana nei, e wehewehe au i ka like o koʻu kupunahine a me ke kupunahine ʻo Moʻoinanea i ka moʻolelo o Keaomelemele, a me ka like o koʻu kupunahine ʻo Kūlia a me ke kupunahine ʻo Kamaunuaniho i ka moʻolelo o Kamapuaʻa. A e wehewehe au i ka waiwai o nā kūpuna, he pūnāwai hoʻi lākou, he pūnāwai no ke aloha, ka mana, a me ka ʻike, a na kākou e hoʻohanohano a e mālama i nā kūpuna a me nā mea a lākou i hāʻawi mai ai. He pūnāwai koʻu kupunawahine no ke aloha a me ke alakaʻi. ʻO Loraine kona inoa. Ua hoʻolako ʻo ia i nā mea e pono ai kāna mau moʻopuna. I ke kūlana ʻohana, aia koʻu kupunahine i ke kūlana kiʻekiʻe loa, me he lā, ʻo ia ke poʻo o ka ʻohana. Hoʻomaopopo au i ka moʻolelo o Keaomelemele. I ia moʻolelo, ʻo Moʻoinanea ke kupunahine o Keaomelemele. ʻO Moʻoinanea nō kai hoʻolako i nā mea e pono ai kona ʻohana. I ʻōʻili mai kahi pilikia, na Moʻoinanea no e kōkua ā pau ia pilikia, pēlā e ola ai ka ʻohana. I ka makemake ʻia ʻana o kekahi mau mea, ʻo Moʻoinanea nō kai nīnau ʻia. Penei aʻe: He moʻopuna ʻo Paliuli na Moʻoinanea, a i ka wā i haʻalele ai kāna kāne iā ia no Poliʻahu, ua ʻike ʻo Keaomelemele i kēia a ua makemake e kōkua i kona kaikuaʻana. No laila, noi akula ʻo ia iā Moʻoinanea i ka hoʻokuʻu ʻana iā ia e hele mai i Hawaiʻi nei, a ua ʻae, me ka hāʻawi ʻana o Moʻoinanea i kona mana iā Keaomelemele i hiki ai iā ia ke huli aku i ke kāne a ke kaikuaʻana i uka lilo o Maunakea. I kekahi māhele aʻe o kēia moʻolelo, makemake nā keiki i ka paʻa male. Maopopo ke kūlana o Moʻoinanea, a no ia kumu i noi aku ai nā keiki iā ia i ka ʻāpono ʻana mai i ka male paʻa, a ʻo kona ʻae akula nō ia. ʻO ke kupunahine nō ka pūnāwai o ka ʻike e pono ai ka ʻohana, a e hoʻopau ai i nā pilikia i kupu maila. ʻO ko kākou kuleana, ʻo ia nō ka mālama ʻana i nā kūpunahine a me nā ʻike i hāʻawi ʻia mai. I koʻu hānai ʻia ʻana, he mea nui ke mele i koʻu ʻohana. He mea pono ke mele i ko mākou manaʻo. ʻO koʻu kupunahine, ma ka ʻaoʻao o koʻu pāpā, ʻo ia ka mea hoʻokani pila. I koʻu wā makua, ʻaʻole i hīmeni pinepine koʻu kupunahine. Akā i koʻu wā kamaliʻi, ua hoʻokani ʻo ia i ka ʻukulele a hīmeni mai nō hoʻi. Ua hoʻokani ʻo ia i nā mele ʻo Tūtū E, My Hawaiian Souvenirs, a me Chantilly Lace. I kāna mele ʻana, ua loli paha ke ʻano o ka lumi, hele ā mālie. Ua nanea nā pepeiao i ka leo o kuʻu kupunahine. Hoʻomaopopo au i ka moʻolelo o Kamapuaʻa. I ia moʻolelo, ʻo kona kupunahine ʻo Kamaunuaniho kai kōkua iā Kamapuaʻa. I ka hāpai ʻia ʻana o kona leo oli, kau ihola ka mana ma luna o ka moʻopuna. I ka hānau ʻia ʻana o Kamapuaʻa, oli ʻo Kamaunuaniho i ke mele inoa o Kamapuaʻa, a ʻo ka huʻe aʻela nō ia o nā kinolau ona, a pēlā i hāʻawi ʻia ai ʻo Kamapuaʻa i kona ʻano ikaika lua ʻole e Kamaunuaniho. I kekahi māhele aʻe o ia moʻolelo, kolohe nō ʻo Kamapuaʻa. ʻAi ihola ʻo ia i nā moa i hoʻokapu ʻia no ke aliʻi, no Olopana. Kauoha ʻo Olopana i kāna poʻe e hopu i ka puaʻa. A hoʻopaʻa ka poʻe iā Kamapuaʻa i ka ʻauamo. Hopohopo loa ke kaikuaʻana o Kamapuaʻa, akā oli ʻo Kamaunuaniho i ke mele inoa o Kamapuaʻa. Ua hoʻomana ʻia ʻo Kamapuaʻa a haki nō ka ʻaha i paʻa ai ʻo ia! Pakele nō ʻo Kamapuaʻa! I kekahi māhele aʻe, huhū ʻo Olopana a no ia kumu ʻo ke kaua ʻana me Kamapuaʻa kai makemake ʻia. Hopu hou ʻia ʻo ia a hou ʻia. Make kēia puaʻa. Kahe ke koko. Akā kāhea ʻo Kamaunuaniho i ke mele inoa o Kamapuaʻa, a ola hou ʻo ia! Hoʻāla ʻia ua puaʻa nei. Hoʻopau ʻo ia i nā kānaka a ʻOlopana. “Ua hū ka puaʻa e–.” Eo iā Kamapuaʻa. Ma muli o ke kāhea ʻana, ke oli ʻana o Kamaunuaniho i kāna puaʻa liʻiliʻi, hoʻomana ʻia ʻo ua puaʻa nei a eo iā ia nā pilikia. He pūnāwai ko māua mau kūpunahine no ke mele a ma o ke mele ʻana, hoʻomana ʻia nā moʻopuna. No kākou ke kuleana e mālama ai i ko kākou poʻe kūpunahine a me nā leo o lākou e hoʻoikaika ana iā kākou. E ka mea heluhelu, he pūnāwai nā kūpunahine no ke aloha, ka ʻike, a me ka mana. He mea waiwai nō nā kūpuna ā pau. He pūnāwai nō hoʻi. He kuleana ko kākou ʻo ka mālama ʻana i nā kūpuna a me nā mea a lākou i hoʻoili ai iā kākou. I ka mālama ʻana, e kahe mau ka wai a ola nā pulapula. © Kahanu Giron 2022 ko mua ko hope

Nālani Fujihara < hoʻi hope He Leo Paipai! E Hoʻi i ka ʻŌlelo Makuahine! Nālani Fujihara 28 Pepeluali 2022 ʻO ka ʻōlelo makuahine a nā lāhui a pau, ʻo ia nō ke kaula e hīkiʻi i nā kānaka me ka ʻāina a me nā moʻolelo o lākou. Inā e nalowale ka ʻōlelo, e moku ke kaula i hīkiʻi ʻia e ko lākou mau kūpuna. Mai ke kenekulia ʻumi kumamāiwa mai, ua hoʻāʻo ʻo ʻAmelika e hoʻohuli i nā manaʻo o nā kānaka Hawaiʻi ma o ka hoʻonele ʻana i ka ʻōlelo makuahine. Ma nā kula i ia wā, ua ʻae wale ʻia nō ka ʻōlelo haole, a hōʻole ʻia ka ʻōlelo Hawaiʻi. No laila, mai nalowale ka ʻōlelo Hawaiʻi iā kākou. Akā, ua kūpaʻa nā ʻeuʻeu ma hope o ke aloha ʻāina a ʻo ia ke kumu e mau ai ka ʻōlelo o kēia ʻāina. I kēia lā, ʻo ka hapanui o ka poʻe e noho ana i Hawaiʻi, ʻaʻole hiki iā lākou ke kamaʻilio ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. Kamaʻāina paha lākou i kekahi mau hua ʻōlelo maʻamau. Inā hiki iā ʻoe ke kamaʻilio ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, he mea kupanaha ia i kēia mau lā. No laila, no ke aha lākou e aʻo ʻole mai nei i ka ʻōlelo makuahine? A pehea e hoʻi ai kākou a pau i ka ʻōlelo Hawaiʻi? ʻO ka mea mua, he kōkua nui nā kula kaiapuni Hawaiʻi a hiki ke ʻike ʻia ke hopena waiwai o kēia mau kula Hawaiʻi. I ka ʻike ʻana i nā keiki ʻōlelo Hawaiʻi, ulu aʻe nō ka haʻaheo i loko. He hōʻailona kēia no ka ulu hou ʻana mai o ka ʻōlelo a kākou. E ʻōlelo Hawaiʻi kākou i mea e hoʻohanohano ai i nā kūpuna i nuku ʻia e nā haole no kā lākou ʻōlelo Hawaiʻi ʻana. Inā hōʻole kākou i ka ʻōlelo makuahine o kēia ʻāina, e hōʻole kākou i ko kākou mau kūpuna. Pehea lā hoʻi e hōʻole ai i nā kūpuna? He mau ālaina naʻe no ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo makuahine. Eia kekahi, hilahila nō nā kamaʻāina i kā kākou hoʻopuka ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi. Inā hemahema ka ʻōlelo Hawaiʻi a ka mea ʻakahi ʻakahi, he mea hilahila nō paha ia no lākou i ke kamaʻilio ʻana me nā kānaka wali o ka ʻōlelo Hawaiʻi. Manaʻo ʻia paha, e aho ka ʻōlelo ʻana ma ka ʻōlelo haole no ka mea ʻoi aku ka nui o ka poʻe e ʻōlelo haole ma mua o ka poʻe e ʻōlelo Hawaiʻi. Akā inā ʻaʻole kākou e hoʻāʻo, pehea kākou e holomua ai no nā keiki a me nā haunana e hiki mai ana? He manaʻolana koʻu, e ʻike ana kākou i ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā kula a pau ma Hawaiʻi nei. Maikaʻi wale ka lohe ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā kula kaiapuni. Akā, ʻoi aʻe ka hua o ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā kula a pau! I nā kula aupuni, e lilo nā papa ʻōlelo Hawaiʻi i mau papa koina no nā haumāna a pau. I ua mau papa koina nei, e aʻo aku nā kumu i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma o nā moʻolelo kahiko o Hawaiʻi nei. A ola hou ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā kula, e ola hou ana nō ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā kaiāulu a pau o ka pae ʻāina nei. © Nālani Fujihara 2022 ko mua ko hope