Kiana Davis < hoʻi hope He mea maikaʻi paha ka maʻi kolona no ke kai kūʻono ʻo Hanauma? Kiana Davis 1 Kepakemapa 2020 Ma ka lā 16 o Malaki i panikū ʻia ai ka ʻīpuka ma ke kai kūʻono ʻo Hanauma e ko Honolulu meia, e Kirk Caldwell. I ia manawa ua kūkala ʻia e hoʻohāmama hou ʻia no ka lehulehu ma ka lā 30 o ʻApelila. Eia naʻe ua hōʻea maila ka mahina ʻo Kepakemapa a mau nō kona paʻa ʻana. No ke aha? He pono anei ka wehe hou ʻana? I ka makahiki 1967 ua lilo ʻo Haunauma, ʻo ia ko Hawaiʻi Marine Life Conservation District mua loa. ʻEkolu mau makahiki ma hope mai, i ka makahiki 1970 i hoʻokumu ʻia ai ke koina i uku ka malihini no ke komo ʻana i ka pāka. Ua manaʻo kekahi mau alakaʻi e hana ana ma ka DLNR ʻo ka uku komo ke hoʻēmi i ka nui o nā malihini e iho ana i Hanauma. Eia naʻe ʻaʻole i noʻonoʻo like nā malihini a i ka makahiki 1978 ua holo ka manaʻo e pani i ka pāka ma nā Pōʻalua. ʻAʻole i ʻae ʻia ke kipa ʻana o nā kānaka i ka Pōʻalua i hiki i nā iʻa a me ke koʻa ke hoʻomaha me ka ʻole o nā kānaka e haiamū ana i laila no ka ʻau paipu hanu ʻana. I kēia manawa he koina ka nānā ʻana i kekahi wikiō hoʻonaʻauao ma mua o kā ka malihini iho ʻana i ke kai kūʻono hālaʻi i pōʻai ʻia e nā pali. Ma o ka wikiō hoʻonaʻauao ʻia lākou i nā papahana e mālama ʻia e hoʻomalu ai i ia wahi, a hoʻomanaʻo ʻia hoʻi lākou mai kū ma luna o ke koʻa a mai hoʻonāukiuki i nā iʻa. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, manuheʻu ʻia ke kaiaola i ka nui lehulehu. ʻO ke koʻa, ʻo ka mea maʻamau ola ia ma ka ʻāpapa papamoe. ʻIke ʻia ke koʻa ma Hanauma, akā aia ia e ola kū pololei a uluoʻa ma nā māwae a ma nā kīpolipoli, ʻo ia hoʻi nā wahi e hehi ʻole ʻia e kānaka. Ma mua o kēia wā o ka maʻi kolona, ua kipa ʻia ʻo Hanauma e ka 3,000 a ʻoi iki kanaka i kēlā lā kēia lā koe aku ka Pōʻalua. I ka makahiki 2014 a me ka makahiki 2015 i hākilo ʻia ai ka hoʻokeʻokeʻo ʻia ʻana o ke koʻa e kekahi hui mai ko ke Kulanui o Hawaiʻi Kula Kālaimeaola Kai, ʻo ia hoʻi ka Hawaiʻi Institute for Marine Biology (HIMB). He mea ola ke koʻa a i kēlā mau makahiki ʻelua ua make he 10% o nā koʻa ma ke kai kūʻono ʻo Hanauma i ka umauma o ʻIhiʻihilauākea. Nui nā kumu o ka hoʻokeʻokeʻo ʻia ʻana o ke koʻa, e laʻa me ka ʻaila pale lā a me ka hehi kū ʻana i luna o lākou. A mai ia manawa mai na Kauka Kuʻulei Rodgers a me kona hui e kilo a palapala i ka loli ʻana o ke kai a me nā mea ola o kai ma laila. ʻĀnō iho nei ma muli o ka maʻi ahulau a me nā kauoha e noho paʻa ma ka hale, ʻo kā Kauka Rodgers hui wale nō ke ʻae ʻia e hele i ke kai kūʻono ʻo Hanauma e hoʻomau i ke kilo ʻana i kēia wā huliau. ʻAkahi nō a paʻi ʻia ka hua o kā lākou ana mua. ʻO kekahi mea a lākou i hākilo ai ʻo ia hoʻi ke aniani o ke kai. I kā lākou hoʻohālikelike ʻana i ke kai mai kēia wā o ka maʻi kolona a me ke kai mai hoʻokahi makahiki aku nei, ua hoʻokāʻoi ʻia he 40%! He haʻo wale hoʻi ka hele ʻole ʻana mai o nā kānaka huʻahuʻa ʻaila pale lā, akā ʻoi aku ka paʻakikī o ke ana ʻana i nā iʻa ma mua o ka paʻakikī o ke ana ʻana i ke kai. ʻAʻole i ana pono ʻia ma ka ʻōnaehana noiʻi o ka ʻepekema, a ʻo ka ʻike maka wale nō kai loaʻa, akā hiki ke ʻike ʻia ka loli. Wahi a kā Kauka Rodgers hui ke hoʻi mai nei nō hoʻi nā iʻa i ka ʻae kai. E ʻimi ana lākou i ka pilina ma waena o kā nā malihini hana hoʻonanea i loko o ke kai kūʻono a me ke ʻano o kā nā iʻa ʻai ʻana. A aia nō a wehe hou ʻia ʻo Hanauma no ka lehulehu e hoʻohālikelike ʻia ka ʻikepili i hōʻiliʻili ʻia ma mua o kēia wā o ka maʻi kolona, kēia wā i panikū ʻia ai ke kai kūʻono, a me ka wā ma hope, e Kauka Rodgers mā a pēlā e kuhikuhi ai i ke kumu a me ka hopena o ka hana a nā iʻa. Inā hoʻopilikia ʻia kā nā iʻa hana ʻai e nā malihini i loko o ke kai, he hōʻailona paha ia ʻaʻole e ʻai ana nā iʻa e like me ka “maʻamau.” A pili nā mea a pau no laila e hoʻololi ʻia ana paha ke kaiaola a pau. Maliʻa paha ʻo kekahi hopena o kā Kauka Rodgers mā ʻimi noiʻi, ʻaʻole i lawa hoʻokahi lā no ka hoʻomaha ʻana o nā iʻa a me ke koʻa me ka ʻole o nā kānaka a inā pēlā hiki paha ke hoʻololi ʻia nā lula. I ke au iā Lot Kapuāiwa ua mālama ʻia ka wā kapu a me ka wā noa. Inā i hahai ʻia ka hana a nā kūpuna no ka mālama ʻana i ke kai, inā ua nui hewahewa nā iʻa a maikaʻi ko lākou kaiaola. ʻO ka pōmaikaʻi naʻe, ʻaʻole paha i hala ka Puʻulena. He mea ʻano maikaʻi paha kēia wā hulihia no ka huli ʻana i ala hou e ola ai ʻo Hanauma. ʻAʻole ma ke kai kūʻono ʻo Hanauma wale nō e ʻike ʻia ai kēia ʻano hanana ʻo ka maikaʻi ʻana aʻe o ke kūlana o ke kai a me ka hoʻi ʻana mai o nā iʻa. Ma kekahi mau kahakai ʻē aʻe ke hoʻi mai nei nō nā iʻa, nā limu, a me nā manu. Na nā kupa o kekahi mau wahi e hoʻokumu he hui e kilo i ka loli ʻana o ko lākou mau wahi pana. Inā loaʻa iā ʻoe he puke, he peni, a he pānānā, ʻo ia hoʻi kou wahi e nānā ai, hiki nō hoʻi ke hoʻomaka i ke kilo ʻana. E ka maka kilo ē, i kēlā lā kēia lā e hele i kou pānānā no nā minuke he 10 a kākau wale i kāu mau mea e ʻike, lohe, hanu, a pā ai. Ma ka hopena o nā anahulu he ʻekolu paha e nānā hou i kāu mau mea i kākau ai mai nā anahulu ma mua i hiki ke hoʻohālikelike i mea e ʻike ai i ka loli iki a me ka loli nui paha o kekahi kumumea. A laila nīnau ʻoe iā ʻoe iho no ke aha i loli ai ua kumumea nei? Ma muli paha o ka loli ʻana o ka mahina, ka hōʻea ʻana o ke kau hou, a i ʻole ka hana a kānaka? Inā ʻoe kuhi ua hoʻokonokono ʻia ka loli ʻana e kānaka e noʻonoʻo kūpono: he mea maikaʻi a maikaʻi ʻole paha? A inā hoihoi ʻoe i nā mea ʻenehana, na Kuaʻāina Ulu ʻAuamo (KUA) i haku he palapala no ka lehulehu e waiho i kā lākou mau kakaha ma hoʻokahi wahi ma ke ʻano he hōkeo ʻikepili. Mai kuhi hewa, ʻeā, ʻaʻole ke kilo ʻana he hana na nā poʻe akeakamai wale nō ua kilo ko kākou mau kūpuna a pau. Ma o ke kilo wale ʻana nō e hiki ai ke hoʻoikaika i kāu mākau kilo. ʻO wai lā ke ʻike ʻole i nā pōʻino o kēia wā pōpilikia? Minamina nō ke hele nā kānaka he nui i ke ala hoʻi ʻole mai ma muli o ka maʻi kolona. Noho paʻa kākou ma ka hale a ʻaʻole hiki ke hui pū he alo a he alo me ka ʻohana a me nā hoa. Haʻo nō kākou i ka launa ʻana. Eia naʻe, he wā hoʻomaha kēia no ka ʻāina a me ke kai. Ua kaomi ʻia ke pihi reset o ka honua. No laila eia nā nīnau nui ʻelua, 1) he aha ana nā mea a kākou e aʻo mai ai mai kēia wā o ka maʻi ahulau, a 2) pehea ana kākou e hoʻololi ai i kā kākou hana e hōʻoia ʻaʻole kākou e hoʻi ana i ka pōwehi? Makemake nā malihini a me nā kamaʻāina pū e huakaʻi hele i ʻō a i ʻaneʻi e ʻike ai i nā mea āiwaiwa o kēia honua. Pōmaikaʻi ko kākou nohona no laila e aho kākou e noʻonoʻo i nā mū ʻekolu ke ʻae ʻia e huakaʻi hele. ʻO nā mū ʻekolu ʻo ia hoʻi ʻo maʻemaʻe, mālie, a me maiau. E ka mea heluhelu ē, na kākou ke kuleana e mālama i ko kākou mau wahi i aloha nui ʻia. © Kiana Davis 2020 na Kiana Davis ko mua ko hope

Kamalei Marrotte < hoʻi hope Ka Pōpilikia Moʻohelu Kālā Kamalei Marrotte 1 ʻOkakopa 2020 Auwē nō hoʻi ē! I ka mahina nei nō nō i puka ai kekahi ʻatikala ma ka pūnaewele no ke kula nui o Hawaiʻi nei, nāna e wehewehe ana i ka ‘ole loa o ke kālā e pono ai ke Kula Nui no ka mālama mau ‘ana i kekahi o kona mau polokalamu e like me ka maʻamau. ʻO kekahi o ia mau polokalamu, ʻo ia nō ka Hana Keaka a me ka Ethnic Studies. He aha auaneʻi ka hopena? Kupu maila ka nīnau, he aha ke kumu no ka hoʻokaʻawale ʻia ʻana o ua mau polokalamu nei? I ka hoʻomaopopo ʻana mai, ʻōlelo ʻia ma kā ke Kula Nui ʻatikala, ʻo ke kumu paha e kāpae ʻia ana kēia mau polokalamu, ‘o ka li‘ili‘i o nā haumāna ma ia mau polokalamu. Akā inā nō pēlā, no ke aha ana lā hoʻi e kāpae ʻole ʻia ai ka polokalamu Kilo Hōkū? ʻAʻole nō he nui nā haumāna e komo mai ana i ia polokalamu akā ma muli o ke ake a ke kula nui e hoʻomāhuahua ai i kā lākou kālā, e mālama mau ʻia ana ka polokalamu Kilo Hōkū ma mua o ka polokalamu Hana Keaka a me ka Ethnic Studies. Ke ʻike nei paha ke Kula Nui i ka nui o ke kūʻē a ua mau polokalamu nei. Ma ka ʻaoʻao o ka Hana Keaka, ho‘omana‘o akula paha kākou i ka puka ʻana mai o ia hana keaka kaulana ʻo ʻAuʻa ʻIa. Ua piha nō ka hale ma kēlā me kēia lā i mālama ʻia ai ua hana keaka nei i ka makahiki aku nei. Ua wili ʻia nō ke kūʻē Kumukānāwai ʻĒlau Pū, ke kūʻē Hoʻokahuli Aupuni, ke kū kiaʻi mauna, a me ke aloha ʻāina i kēlā me kēia māhele o ka hana keaka i mea e ʻike aku ai ka lehulehu. Akā ʻaʻole ʻo ʻAuʻa ʻIa ʻo ka hana keaka Hawaiʻi mua. He mau hana keaka i mālama ʻia ma mua aku. ʻO ia hoʻi ʻo Kaluaikoʻolau, ʻo Kamapuaʻa nō, ʻo Mauiakalana, ʻo Lāʻieikawai, a ʻo Hiʻiakaikapoliopele kekahi. Ua lilo ua mau hana keaka nei i kūkulu ʻōlelo Hawaiʻi no ka lāhui. Nānā hou ʻia e ka poʻe keiki a me ko lākou mau mākua ma ka paena pūnaewele ʻo ʻŌiwi TV i mea e holomua ai kā lākou ʻōlelo a e like ana nō ka hana keaka ʻo ʻAuʻa ʻIa i ka wā e kau ʻia ai ka wikiō ma ka pūnaewele no ka lehulehu. Eia hou, ua kono ʻia nā mea hana keaka o ʻAuʻa ʻIa e hōʻike aku i ka nani o kā lākou hana keaka ma ka ʻiu o ia hana ma Nūioka. He mea ia e haʻaheo ai nā mea hana keaka, ka Hawaiʻi, a me ke Kula Nui! Akā he aha ka hopena o ua kū ʻana nei i ka niʻo? ʻO ke kāpae ʻia ʻana nō o ia polokalamu. ʻAʻole ia he ūlialia. Ke hoʻāʻo nei ke Kula Nui e hoʻopio i nā polokalamu e kākoʻo nui i nā kiaʻi mauna a me nā ʻano kūʻē ʻē aʻe ma loko mai o ke kula nui. ʻO kekahi o nā polokalamu ʻē aʻe e hoʻēmi ʻia ana, ʻo ia nō ka Ethnic Studies. ʻAkahi nō a piha he 50 mau makahiki i ua polokalamu nei a ʻo kā ke Kula Nui pane, ka hoʻēmi ʻia ʻana o ia polokalamu. Ke loli mau nei kā ke Kula Nui hoʻolale ʻana no ia polokalamu akā mau nō kā lākou ʻiʻini e hoʻēmi ai i ua polokalamu nei a me kā ia polokalamu hana. He aha lā hoʻi hā ka mea e ʻōlelo ana ke Kula Nui i ka hana ʻana pēlā? I kēia wā o ka nui pilikia i pili i ka hoʻokae ʻili a me ka hui Black Lives Matter, he waiwai nō hoʻi ka polokalamu Ethnic Studies a me ke kula Social Sciences i mea e hoʻonaʻauao ai i ka poʻe haumāna ma ʻō a i ʻaneʻi. I ka hoʻēmi ʻana aku i ua polokalamu nei e hōʻike aku ai ke Kula Nui i kā lākou hoʻomakakoho ʻole ʻana i ke aloha i nā poʻe a pau ma ka honua nei ma ke kula nui hoʻi. ʻAʻole loa kēia ʻo ka wā e hana ai pēlā. He waiwai nō hoʻi kēia nalu ʻana o kākou a pau i kēia mau manaʻo no kākou iho. Inā he haumāna nō ʻoe ma ke Kula Nui, he pono nō ka nīele ʻana aku i kahi e hoʻonohonoho ʻia ana ka moʻohelu kālā o ke Kula Nui no ka mea ʻo kā kākou Kula Nui kēia. E hāpai mai i mau leo kākoʻo i ka mālama mau ʻia ʻana o ua mau polokalamu nei o kāpae ʻia auaneʻi! E makaʻala mai! © Kamalei Marrotte 2020 na Kamalei Marrotte ko mua ko hope

Kama Kaaikaula < hoʻi hope E Malama i na Moo Kupa Kama Kaaikaula 1 ʻOkakopa 2020 Auhea oukou e na makamaka heluhelu o Ka Ulu Hoi, mai Hawaii nui o Keawe a hiki loa aku i Niihau o Kahelelani, aloha no. Oiai, ke noho kaawale nei kakou mamuli o ka mai ahulau e laha loa aku nei, oia hoi ka mai Corona, eia no he wahi moolelo e hoonanea ai i na minuke hana ole. I keia mau la, nui ino na mu e lele ana io ianei o ka okai oe, o ka elelu oe, o ka huhu oe, o ka nananana oe, a pela aku no. I po ke ao, o ka lakou hana maamau, oia no ka imi ana i ka malamalama o loko o ka hale. Ke loaa he puka e komo ai, o ke komo mai la no ia me he mea kipa la i kahea ole ia. A pau ka “waiwai” o ka hale ia lakou, haalele koke mai la me ka manao ole ana i ka mea nona ka hale. No laila, pehea e kipaku aku ai ia mau mea ino? Aole paha ka laau hoomake mu o ka mea helu ekahi e hoohana ai ma ka hale. Eia no kekahi mea e pono ai ka hale, oia no ka moo. E ka makamaka heluhelu, aole keia o na moo mai Madagascar mai (oia no na moo ano omaomao me na kiko alani ma ke kua), ke olelo nei keia no na moo i ano noho a kupa i keia aina. I ke kii i kauia maluna, hiki ke ike ua nui na ano o ua mau moo kupa la, okoa iki paha na hiohiona o kekahi me kekahi, aka, he ohana no lakou apau malalo o ka moiwahine o na moo, oia o Mooinanea. Mai kona kino mai i hanauia’i na ano moo like ole e laa me na moo alii, na moo akua, na moo kaula, na moo kahuna, a me na moo makaainana. A o ua mau moo makaainana nei ke ano moo e ike mau ia nei ma ko kakou home i keia wa. I ka wa o ko kakou mau kupuna, he mea nui no ka moo a nui no hoi kona mana. O ka hana maamau, oia no ke kiai ana i na aina momona i ka wai a me ka hoolako ana i ka ai e maona ai na opu o kanaka. A no ia kumu, malamaia hoi na moo a me ua mau aina wai la e kanaka. Mamuli o ka hoololi nui ia ana o ka aina a me ka uhiia ana hoi o na wai like ole, ua loli ko kakou pilina me keia mau moo. I keia mau la, aole i kau nui ka manao ma na moo, aka aole i pau ka lakou malama ana mai ia kakou, i na kanaka o Hawaii. Nolaila, e malama kakou i na moo, a e like me ka lakou ku kiai ana i na wai o Hawaii, kiai lakou i ka aina o kakou a paleia aku na mea ino like ole. Oia no kai ikeia ma Moanalua nei. I kela me keia po, hiki mai na mu a loheia ka mumuhu o ka lakou lele ana io ianei. Oia no ka wa i ikeia’i he moo e kakali malie ana ma ka aoao. I nana aku ka hana, he eha mau moo ma ka puka aniani. A lele mai la kahi mu, aole i liuliu, paa ia mea ino i ka waha o kekahi moo, a pau ka mumuhu, o ka muka wale no ke kani i loheia. No ia mau moo kiai e kipa mau i ka hale ma Moanalua nei, ua hakuia he mele i hoike aku ai i ka hana maikai o ua mau moo nei, na kiai e pale aku i na mu ma ka hale. I po ke ao Lele mai na mu Muhu, mumuhu Eia he kukui E a mai nei Muhu, mumuhu Imi ana i puka E komo ai Muhu, mumuhu Hiki mai ka moo I nanea ai Muhu, mumuhu Imo ka maka Paa ka pio Muhu, mumuhu Pau ka mu I ka aiia Mumuhu, muka! © Kama Kaaikaula 2020 na Kama Kaaikaula ko mua ko hope

Hiʻilani Chang < hoʻi hope Nā Hui Mālama ʻĀina ma Koʻolaupoko, Oʻahu Hiʻilani Chang 1 ʻOkakopa 2022 I ka wā kahiko, he mau wahi ma Koʻolaupoko, Oʻahu i mālama ʻia aku ai nā ʻōnaehana mea ʻai. Ua wāwahi ʻia aku ia mau māla, akā i kēia mau lā, he mau hui e kūkulu hou nei i nā ʻōnaehana e like me ka loʻi a me ka loko iʻa a kono lākou i ka lehulehu e kōkua i kekahi mau lā. Na kēia poʻe kipa e kōkua i mea e ulu ai ka ʻāina, a i aʻo a hoʻomau ʻia ko nā hui mau nuʻukia. Eia nō kekahi o nā wahi ma Koʻolaupoko e ʻae aku nei i ke kōkua. Ulupō Heiau Aia ʻo Ulupō Heiau ma Kailua, ma kaʻe o Kawainui, kahi e noho ai ʻo Hauwahine, he moʻo e kiʻai iā Kawainui a me Kaʻelepulu. I ka wā kahiko, he ʻāina momona ʻo Kailua i noho ʻia e nā aliʻi a ʻo ia paha ke kumu i kūkulu ʻia ai ka heiau. ʻO ka hui ʻo Kauluakalana ke mālama aku i kēia ʻāina a ʻo ko lākou makemake ke ola hou ʻana o ka pilina i ke kanaka, ka heiau, ka loʻi, a me ka loko iʻa e like me ka wā ma mua. I naue ʻoe i laila e mālama aku ai i ka loʻi, e aʻo nō hoʻi ʻoe i ka moʻolelo o ka heiau a me ke ahupuaʻa ʻo Kailua i mea e hoʻoulu hou ai i kēia wahi waiwai. Kākoʻo ʻŌiwi Ma Heʻeia Uli, aia ʻo Kākoʻo ʻŌiwi, he hui mālama ʻāina. Aia ʻo Kākoʻo ʻŌiwi i kahi i kanu ʻia aku ai ka ʻai i ka wā ma mua. He loko nui i laila, no laila ʻo kā lākou ala nuʻukia ke ola hou ʻana o ia ʻāina a me ka loko. He mau ʻano o ke kanu ʻai ʻana ma laila: ka māla, ka loʻi, a me ka loko puʻuone. Ulu ke kalo ma ka loʻi, ulu ka ʻuala a me nā lāʻau ʻulu a me ka maiʻa ma ka māla. Kūʻai ʻia aku nā hua o kēia mau lāʻau i ka poʻe hoihoi. I kekahi mahina aku nei, ua mālama ʻia kekahi lā lei a aʻo ʻia ka haku lei ʻana a me ka pule ʻana i ka wā like. He lā hana kā lākou i kēlā a me kēia Pōʻakahi, Pōʻalua, a me ka Pōʻalima, a me kēlā a me kēia Pōʻaono ʻelua. Paepae o Heʻeia Aia ka loko iʻa o Heʻeia ma Heʻeia Uli a mālama ʻia kēia ʻāina e ka hui ʻo Paepae o Heʻeia. Ua kūkulu ʻia aʻe kēia loko iʻa ma kahi o 800 makahiki i hala no laila ʻo ia kekahi o nā loko iʻa kakaʻikahi kahiko e kū nei i kēia lā. Ma Malaukaʻa ia loko iʻa, a he kuapā kona ma kai a ma uka. ʻO ka hapanui o nā loko iʻa ma kai wale nō i loaʻa ai ke kuapā, akā ma Heʻeia, aia hoʻi he kuapā i pili i ka ʻāina. ʻO ka hana a ka hui i kēia manawa ke kūkulu hou ʻana aʻe i ke kuapā ma uka i mea e hoʻopuni ʻia ai ka loko iʻa i ke kuapā. Mālama lākou i nā lā hana i kēlā a me kēia Pōʻaono, a i kekahi mau lā i ka makahiki, mālama lākou i ka lā holoholo. He māʻona ʻai a he māʻona iʻa ko ka noanoa. He hana nui ka mālama ʻāina, akā eia nō nā hui e hoʻomau aku nei i ka hana hoʻoulu lāhui. Ke mālama hou nei lākou i ka mahiʻai ʻana i mea e hoʻolako aku ai i ka lāhui e like me ka wā ma mua, ma o ka ʻōnaehana kahiko. E hoʻomaopopo hoʻi, ʻaʻole ia hana he mea na kēia mau hui wale nō, akā he kuleana ko ka poʻe a pau e huipū me ka laulima. No laila e ka mea heluhelu, e kōkua i ka hoʻoulu hou ʻana i ka ʻāina o Koʻolaupoko. © Hiʻilani Chang 2022 ko mua ko hope

Kanikapila Chong < hoʻi hope Mai Poina ka Inoa Kanikapila Chong 28 Pepeluali 2022 “I ka ʻōlelo nō ke ola, I ka ʻōlelo nō ka make.” I ka wā kamaliʻi au i lohe ai i kēia ʻōlelo noʻeau a ʻupu aʻe hoʻi kēia nīnau “He aha ka waiwai o ka ʻōlelo?” Ua ʻōlelo mai koʻu makuahine iaʻu, “Mai poina nā inoa Hawaiʻi o nā wahi pana no ka mea, aia nā moʻolelo i loko o kēia mau inoa. Ma laila e ʻike ai i ke ʻano o kēia mau wahi pana i ka wā kahiko a hiki paha i kēia mau lā.” Ma hope o koʻu lohe ʻana i kēia ʻōlelo, ua maopopo iaʻu ka waiwai o ka ʻōlelo Hawaiʻi a me nā inoa Hawaiʻi. ʻO wai kākou inā nele kākou i ka inoa ʻole? E makemake anei kākou i nā inoa kapakapa i hāʻawi ʻia mai e ka poʻe haole? A i ʻole e hoʻomau kākou i ka inoa i hāʻawi ʻia e ko kākou mau kūpuna me ka manaʻo nui ona? Inā e ola mau nā inoa Hawaiʻi e ola mau nō hoʻi ka moʻolelo o ua mau inoa nei. Akā inā e make nā inoa, a laila e hala pū aku ka moʻolelo me ia. ʻEhā makahiki aku nei, ua hoʻomaka au i ke kahanalu ʻana ma Oʻahu nei a ma o ia hana, hoʻomanaʻo hou au i nā ʻōlelo a koʻu makuahine a me ka waiwai o nā inoa. Launa akula au me koʻu mau hoanoho a hōʻike maila lākou i kekahi mau kūlana nalu. Kahanalu akula au ma nā wahi e kapa ʻia nei ʻo Sandy’s, Pray for Sets, Pipeline, a me Point Panics. ʻAʻole au i noʻonoʻo e pili ana i nā inoa Hawaiʻi o ua mau kūlana nalu nei a hiki i koʻu lohe ʻana i nā inoa ʻo Awāwamalu (Sandy’s) a me Mākua (Pray for Sets), a pēlā aku. A ua nalu iho au, he aha ka manaʻo o kēia mau kahakai, a hoʻomanaʻo wau i ka mea i haʻi ʻia mai e koʻu makuahine: “Mai poina nā inoa Hawaiʻi.” No laila, e kuʻu makamaka heluhelu, eia nā inoa Hawaiʻi o kaʻu mau kūlana nalu punahele ma Oʻahu nei. Aia kekahi kūlana nalu ma ke one o ka ʻaekai hema ʻo Point Panics ka inoa haole a ʻo Kewalo ka inoa Hawaiʻi. ʻO ke kani o ka uē ka manaʻo o ua inoa nei. I ka wā kahiko, ma laila i hoʻopiholo ʻia ai nā kauwā. No laila, ua kapa ʻia kēia wahi ʻo Kewalo no ka leo o nā kānaka i hoʻopiholo ʻia, a lohe ʻia e nā kānaka. Eia hoʻi, he ʻāina pūnana ʻo Kewalo no Kapoʻi, ʻo ia hoʻi ka pueo i kaua me ka Mōʻī Kākuhihewa. Ua hui pū nā pueo mai ke one ʻeleʻele o Puna a hiki i ke kai ʻo Polihale. Hiki iā ʻoe ke heluhelu i kēia moʻolelo i kapa ʻia ʻo “Kapoʻi a me Kākuhihewa.” I kēia mau lā ʻo nā mea kahanalu kino wale nō ke heʻe i kēia kūlana nalu. Ma ka hulina o ka moku e puka ai ka lā, aia kekahi kūlana nalu ʻo Sandy’s. ʻO Broke Neck Beach kekahi inoa, a ʻo ʻAwāwamalu ka inoa Hawaiʻi. I kēia mau lā nui ka poʻe e kahanalu kino i ia nalu ʻaʻai. He mōakāka ka manaʻo o kēia inoa Hawaiʻi—he awāwa nō i malu mai. Ma ka hulina ʻākau o ka mokupuni, aia ke kūlana nalu kaulana ʻo ʻEhukai, ʻo ia hoʻi ʻo Pipeline. I ka hoʻoilo, piʻi aʻe ka nalu a kiʻekiʻe ma kēia kapakai o Oʻahu. Ma muli o kēia mau nalu nui uhi mau ʻia ka ʻāina i ka ʻehukai. E kapa kākou iā ia i ua inoa nei a ola ka moʻolelo o ʻEhukai. Mai kahi e welo ai ka lā i Waiʻanae, aia kekahi kūlana nalu ʻo Mākua. ʻŌlelo ʻia ua hānau ʻia ke kanaka mua ma Mākua e ka poʻe i noho ma ia wahi. No laila ua kapa ʻia kēia ahupuaʻa ʻo Mākua. Ma muli o ka lolelua ʻana o nā nalu i kēia mau lā e lohe ʻia paha kekahi inoa haole ʻo Pray for Sets. Akā, ʻo ka inoa kamaʻāina, ʻo ia hoʻi ʻo Mākua, kahi e pili ai ʻo uka a me kai. Aia i nā inoa Hawaiʻi ka manaʻo, ka moʻolelo, ka mana, a me nā hiʻohiʻona o kēia mau wahi. Mai kāhea kākou i kēia mau wahi i nā inoa malihini o huki ʻia auaneʻi ko lākou mana a lilo akula. Wahi a Kumu Haʻalilio Solomon “I ka wā e loli ai nā inoa ʻāina, pēlā e loli ai ko lākou mau wahi, ko lākou mau manaʻo, a me ko lākou mau pono.” Mai poina ka inoa Hawaiʻi ʻo ka inoa ia e ola ai ka ʻāina a e ola ai nō hoʻi kākou. © Kanikapila Chong 2022 ko mua ko hope

Kamalei Krug < hoʻi hope He Aha ka Waiwai o ka ʻŌlelo Hawaiʻi? Kamalei Krug 28 Pepeluali 2021 I ikeia no ke kanaka no kekahi lahui ma kana olelo. Ina e nalowale ana ka olelo makuahine o kekahi lahui, e nalohia aku ana no ia lahui. I keia la, ua nalohia aku ko kakou kuokoa, a i ka pau ana o ka kakou olelo makuahine, o ka pau ana no ia o ka lahui Hawaii. - Ka Puuhonua o na Hawaii, Puke IV, Helu 4, 26 Ianuali 1917 Mai ka wā i hiki mua ai nā Mikioneli i Hawaiʻi nei, ua kupu mai nā pilikia like ʻole o ka lāhui Hawaiʻi. Ua emi mai ka poʻe i hoʻomana i nā akua Hawaiʻi, ua poina nā loina he nui i nā ʻohana, a emi pū maila ka heluna kānaka e ʻōlelo ana i ka ʻōlelo Makuahine o Hawaiʻi nei. Hoʻomaka akula nā keiki e puni i ka nohona haole, nā mele haole, ka lole haole, ka ʻōlelo haole, a pēlā aku. I ka wā i kākau ʻia ai kēlā ʻōlelo ma Ka Puuhonua o na Hawaii ua emi ʻē ka heluna o ka poʻe e ʻōlelo Hawaiʻi ana. Ua hopohopo akula nā kūpuna a me nā mākua o ia wā i ka pau loa ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma hope mai, ua emi mau ka heluna kānaka e ʻōlelo ana i ka ʻōlelo Hawaiʻi a ʻane pau akula nō. I ka makahiki 1983, helu ʻia e ka ʻAha Pūnana Leo ke kanakolu wale nō keiki i wali iā lākou ka ʻōlelo Hawaiʻi, a ulu hou aʻe ka hopohopo no ka ʻane make o ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma muli o kēia hopohopo ʻana i hoʻokumu ʻia ai ka Pūnana Leo, nā Kula Kaiapuni, a me nā papa ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kula nui. I mea kēia mau kula e aʻo ʻia ai ka ʻōlelo. Ua nui ka poʻe i hāʻawi pau i ko lākou ʻeu ma ka hoʻōla ʻana i ka ʻōlelo. Mau ka hana ʻana o nā kānaka pēlā a hiki i kēia lā. I loko o ka nui o ka hoʻāʻo ʻana o nā kumu a me nā mākua e aʻo i ka ʻōlelo i nā keiki, mau ke kākaʻikahi o ka lohe ʻia o ka ʻōlelo Hawaiʻi i kēia au. Lohe ʻia nō ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ke kaiāulu i kekahi manawa eia naʻe he hana hihiu ia i kēia mau lā. He ola ko ka ʻōlelo inā ʻaʻole ʻo ia lohe ʻia? Aia nō ke ola a me ka ʻole o kekahi ʻōlelo i kona lohe a hoʻopuka ʻia ʻana. ʻO ke kuleana o ia mea he ʻōlelo ka holo ʻana o ka manaʻo mai kekahi kanaka mai a hiki aku i kekahi. I mea e kō ai ia kuleana, koi ʻia ka hoʻopuka ʻia ʻana a me ka lohea ʻana o ia ʻōlelo. ʻAʻole he ola maoli ko ka ʻōlelo inā ʻaʻole ʻo ia e hoʻopuka a lohe ʻia. Ua lilo ka ʻōlelo haole ʻo ia ka ʻōlelo laha, a ʻo ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo ʻē, ka ʻōlelo i lohe pinepine ʻole ʻia ma kona ʻāina hānau ponoʻī iho. Hewa kēlā i ka manaʻo o kēia mea kākau, ʻoiai ʻaʻole pēlā ma mua. ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo laha ma Hawaiʻi, a ʻo ka ʻōlelo haole ka ʻōlelo ʻē. Ua huli loa ko kākou nohona i ka holo ʻana o nā makahiki. I loko o kēia nohona haole, paʻakikī ke ola ʻana e like me ka nohona o nā kūpuna, a paʻakikī ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana i nā manawa a pau ʻoiai ʻaʻole ʻike nā kānaka a pau i ka ʻōlelo Hawaiʻi. ʻIke leʻa wau i ka paʻakikī o ka hoʻāʻo ʻana e ʻōlelo Hawaiʻi i kēia au haole. Pōmaikaʻi loa au i koʻu hānai ʻia ʻana ma ka ʻōlelo Hawaiʻi mai koʻu wā pēpē mai eia naʻe, ua puʻupuʻu ke ala. Mai mua mai o koʻu hānau ʻia ʻana, ua hihia koʻu ʻohana. Ua piʻi ka ʻena o koʻu mau kūpuna i ka lilo ʻole ʻana o ka ʻōlelo haole ʻo ia kaʻu ʻōlelo mua. ʻO koʻu mau kūpuna Hawaiʻi kēlā. ʻAʻole lākou i ʻike i ka waiwai o kā lākou ʻōlelo makuahine ponoʻī. Ua nele ka pepeiao o koʻu mau kūpuna i ka lohe ʻole i ka nani o ka ʻōlelo Hawaiʻi. Pēia pū ko lākou mau waha, ua koʻekoʻe i ka ʻike ʻole i ka ʻono o ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana. Ua manaʻo lākou e nele ana au i ke akamai ʻole inā e hānai koʻu mau mākua iaʻu ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, ka ʻōlelo like a ko lākou mau kūpuna i ʻōlelo ai. ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo i ʻōlelo ai ko kākou mau kūpuna mai o kikilo mai, a i loko o kekahi mau haneli makahiki, ua manaʻo nā Hawaiʻi he waiwai ʻole i ke au nei. Ma muli o kēlā i kākaʻikahi ai ka lohe ʻia o kēia ʻōlelo kamahaʻo a kākou. ʻO ka ʻōlelo haole ka ʻōlelo a ka poʻe nāna i pākaha mai i ko kākou mau kūpuna. ʻO ia poʻe like ka poʻe e pākaha mau ana i ko kākou ʻāina a hiki i kēia lā. Ua maʻa loa maila kākou i kēia nohona haole, a ua poina ihola ka moʻolelo. Ua poina ka pepehi ʻia o ko kākou mau kūpuna e nā mikioneli no ka ʻōlelo ʻana i kā lākou ʻōlelo makuahine. Ua poina ko lākou lawe ʻaihue ʻana i nā waiwai a pau o ko kākou ʻāina. Ua poina pū ko lākou hoʻopaʻahao ʻana i ko kākou mōʻī i kona hale aliʻi. Ma hope o nā hana a pau a ka haole i hana ai iā kākou, mau ko kākou hoʻopuka ʻana i ka lākou ʻōlelo. Mau ko kākou hāʻawi ʻana i ka mana iā lākou, ka hāʻawi ʻana hoʻi i ke aloha i ka ʻīlio. Mai hoʻopoina i ka moʻolelo. E ʻōlelo Hawaiʻi kākou no ka mea ʻo ka ʻōlelo ia a ko kākou mau kūpuna a ʻoiai ʻo kākou ke aka o lākou e mau nei i ke alo pali, he kuleana nō ko kākou e ʻauamo i ka ʻōlelo no lākou kekahi. Inā makemake e Hawaiʻi maoli kākou, e hana e like me ka hana a nā kūpuna o kākou. ʻAʻole e hilahila i ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana no ka mea ʻo ka ʻōlelo ia a ko kākou mau kūpuna. Inā hilahila kākou i ka ʻōlelo a nā kūpuna, hilahila kākou i ko kākou ʻano iho nō. E like hoʻi me ka mea i kuhi ʻia ma ka nūpepa, “I ka pau ana o ka kakou olelo makuahine, o ka pau ana no ia o ka lahui.” ʻO ka ʻōlelo ka mea e Hawaiʻi ai kākou. Inā kākou e ʻōlelo haole mau, he pono ka nīnau ʻana iā kākou iho nō, he aha lā hoʻi kākou? No ka mea, he Hawaiʻi au. © Kamalei Krug 2021 na Kamalei Krug ko mua ko hope

Kaʻula Kauikeaokea Krug < hoʻi hope I Wai Noʻu Kaʻula Kauikeaokea Krug 30 Ianuali 2022 I ʻike ʻia nō ka nohona o ke kanaka i ka mālama ʻia o ka wai. ʻO ka wai, ʻo ia ke kēpau e pili paʻa ai nā mea a pau o ka honua kekahi i kekahi. I wai e hui ai nā moku, i wai nō e ola ai nā lālā a pau o ke kumu honua. Ola nā mea a pau i ka wai. He wai ko lalo a he wai ko luna. He wai e inu ai a he wai e inu ʻole ai. Ua hemahema a ke hemahema mau nei ka wai inu i ka mālama pono ʻole ʻia e ke kanaka o kēia nohona haole. ʻO nā loina mālama wai o kēlā lāhui me kēia lāhui, ua ʻokoʻa. Ua ʻokoʻa i kahi e noho ai lākou a ua ʻokoʻa pū i ke kuanaʻike. Inā i ʻike ʻia ka wai he akua e ola ai nā mea ola a pau, ʻokoʻa kona mālama ʻia. Inā i ʻike ʻia ka wai he kumu e kāohi ʻia e loaʻa ai ke kālā a me ka mana, ʻokoʻa kona mālama ʻia. I kēia lā, ke ahuwale mai nei ka mālama pono ʻole ʻia o ka wai e ka mokuʻāina a me ka Pūʻali Kaua Moana. Ke puka aʻe nei ke kakalina mai loko mai o nā waihona kakalina a ka Pūʻali Kaua Moana o ʻAmelika, a kulu hewa i loko o ka waihona wai o Hālawa, Oʻahu. Ke komo ala kēlā kakalina i ka wai inu o nā hale mai Moanalua ā hiki aku i Maunalua. ʻAʻole ia ʻo ka maka mua o kēia ʻano hana hoʻohaumia a ka Pūʻali Kaua Moana, eia naʻe, ke hemahema mai nā haole, nā pūʻali koa, a me nā malihini, ʻakahi a ʻike ʻia “he pilikia nui.” Namunamu ka Hawaiʻi, ʻaʻole ʻekemu. Namunamu ka haole, mokuāhana nā aupuni mokuʻāina a pekelala. Hoʻāʻo maila ka Pūʻali Kaua Moana e hūnā i ka pilikia a ua hoʻi akula ka ʻino a ʻai i kona kahu. Manaʻolana au e lilo ana kēia hihia ʻo ia ke keʻehina nui e kīpeku ʻia ai a e hoʻokuke ʻia ai ka pūʻali koa mai Hawaiʻi aku. I nā lā i hala iho nei, ua kīpehi ʻino ʻia ʻo Hawaiʻi i ka ua ā hālana kūpono ʻole. Hālana i ke aha? Hālana i ke kanaka. ʻAʻole ka ua nui wale nō ʻo ke kumu, ua hālana hoʻi i ka mālama pono ʻole ʻana a ke kanaka. ʻO ka hopena ia o ke kimeki a me nā paipū wai. Hoʻāʻo ka haole e kāohi i ka wai a ʻaʻole hiki. ʻO ke kūlana maoli o ka honua, na ka ʻāina e omo i ka wai a alakaʻi i kahi kūpono. Ke uhi ʻia ka ʻāina i ke kimeki, e hālana hewa ana nō ka wai. Ke hemahema ka mālama ʻana i nā kumu wai o ka honua, hemahema pū nō ka nohona o kānaka. E paio no ka pono o ka wai. © Kaʻula Kauikeaokea Krug 2022 na Kaʻula Krug ko mua ko hope

Makana Gomes < hoʻi hope Lau o ʻOhiʻohikupua Makana Gomes 5 ʻOkakopa 2023 ʻAuhea ʻoukou e nā muʻo o ʻOhiʻohikupua i noke mau i ka maiau o ka hana, mai kānalua o honi nā kōkala iā ʻoe a palalauhala hoʻi! Eia nō ka leo o kahi polohīnano ke wehewehe nei i ka waiwai o ia moʻolelo o ʻOhiʻohikupua no ka poʻe ulana lauhala. Ua ʻike maka nō kēia i ka nele ʻole o kekahi mau hui i ka moʻolelo o ka pūhala mua loa i hiki mai i Hawaiʻi nei, ka mea hoʻi i kiola ʻia e Pele mai ke kai mai a i Kohala kahi i ulu mua ai ka pūhala ma Hawaiʻi. ʻO ʻOhiʻohikupua, he kāne, he akua Hawaiʻi ia no ka poʻe ulana lauhala, e like me ke poʻo inoa i kau ʻia ma luna. ʻO Lauhuki ka lua o ke akua o ka ulana lauhala, he wahine. ʻOiai he akua kāne ʻo ʻOhiʻohikupua, pili kāna māhele ʻo ka hana hoʻomākaukau ʻana i ke ʻano o ke kāne — i ka ʻohi ʻana, ke ʻoki ʻana i ke poʻo a me ka huelo, ke kīhae ʻana i nā kōkala, a me ka hoʻopalupalu ʻana i nā lāu. He mau hana kēia i kū i ke ʻano o ke kāne. ʻO ka māhele o ka ulana ʻana, ʻo Lauhuki ke akua wahine pili i ia hana no ka mea kū i ke ʻano o ka wahine ka hoʻomaka ʻana i ka piko, a me ka huhuki mālie i nā mauʻu no ka hoʻonohonoho a me ka hoʻomoe pono ʻana i ka lau, i ʻole e puʻupuʻu mai ai ka ulana ʻana. I huhuki i ka mauʻu e ka lima ikaika o ke kāne, ʻo ka moku akula nō ia o ka lau. No laila, ʻike paha ʻoukou i ka pālua o ka hana ma ke ʻano kāne a me ke ʻano wahine, ua like me nā akua ʻo Kūʻulakai me Hinaʻuluʻōhiʻa. I ka ʻohi ʻana i nā lau maloʻo, ʻo ʻOhiʻohikupua ka mea e hoʻomana ʻia. Ua ʻike maka au i kahi mau poʻe e ʻohi wale ana i ka lauhala me ke noi ʻole a me ka mahalo ʻole hoʻi i nā lau o ʻOhiʻohikupua. ʻO ia paha ke kumu o ka honihoni ʻana o ka lau ʻOhiʻohikupua i ka lima a kulu mai ke koko. E mālama kākou iā ʻOhiʻohikupua i ka hoʻomaʻemaʻe ʻana i kona mau poʻo i piha i nā lauhala popopo a mālama hoʻi ʻo ʻOhiʻohikupua iā kākou. E oʻu makamaka heluhelu, e nānā hou kāua i ka moʻokūʻauhau o ʻOhiʻohikupua me ka mōhalahala ʻana o kona pilina me Pele. Ua kamaʻāina kāua me ke kupua ʻo Kamapuaʻa, kaulana hoʻi i kona ʻano kolohe me ka ʻekuʻeku ʻana i ka honua ma ke ʻano he puaʻa. He kupua ʻo Kamapuaʻa, no laila, aia ʻo ia ma lalo o ka mamalu o Lono. Hakakā mau ʻo Pele lāua ʻo Kamapuaʻa ma muli o ko Kamapuaʻa hana kolohe mau aku iā ia. He mau manawa nō i hoʻāʻo ai ʻo Pele e hoʻomake iā Kamapuaʻa, akā, ʻo kona pakele akula nō ia. E like hoʻi me kēia kupua ʻo Kamapuaʻa, ʻo ua wahi ʻOhiʻohikupua nei kekahi i hoʻokae ʻia e Pele, a ʻo kona pakele akula nō ia. Kala loa ka hoʻohanohano ʻana iā ʻOhiʻohikupua a hiki mai i kēia au. Nāna nō i hoʻolako i ka poʻe ulana lauhala i nā pono no ka ulana moena ʻana, ʻoiai, ma mua o ka hōʻea ʻana mai o nā mikionali, ʻaʻole i ulana ʻia nā pāpale lauhala e like hoʻi me ke ʻano o ka ulana piko e ʻike ʻia i kēia au. I ka wā kahiko, he poʻe ulana moena, ulana uluna, ulana peʻa, a ulana pēʻahi wale nō ka poʻe Hawaiʻi ma muli o ke ʻano o ka nohona i ia wā. E ka mea heluhelu, e pani koke ʻoe i kou mau maka hoʻoheno a hoʻomanaʻo ʻoe i ke ʻano o nā hale pili i ka wā kahiko a me ke ʻano huinahā o nā hale. ʻO ka hapanui o nā moena o ka wā kahiko, ulana ʻia no ka papahele o ka hale i mea a hōʻoluʻolu ai i ka nohona i loko o ka hale. He huinahā ke ʻano o ka hale, no laila, he huinahā ke ʻano o nā moena i ulana ʻia no loko o ka hale. Ua pili ke ʻano o nā mea i ulana ʻia i ke ʻano o ka nohona no ka mea he hana ko kēlā me kēia mea. ʻAʻole i ulana ʻia kekahi mea no ka hoʻonaninani wale ʻana nō i ka hale. Inā ulana ʻia kekahi moena maiau me nā mauʻu nāwele no ke aliʻi paha, a ulana pū ʻia nā maka hoʻoheno ma luna ona, he mea nani makamae ia akā, mau nō ka hana ma ke ʻano he moena no ka papahele a i ʻole hoʻohana ʻia i kapa moe, e laʻa hoʻi me nā moena pāwehe makaloa. Aia ka pono ʻo ka hoʻokō ʻana i kona kuleana. I ka hiki ʻana mai o nā mikionali i ka makahiki 1860, mai pau kēia hana kamahaʻo a ka poʻe kūpuna i ka nalowale loa ma muli o nā ʻenehana hou i hiki mai ma ka hoʻomaka ʻana o ke kenekulia 20. ʻO ke kumu ʻakahi, no nā kapa moe i lawe ʻia mai e ka haole, a lilo ia ʻo ia ke kapa i makemake nui ʻia. ʻAlua, ʻaʻole i hoʻomau ʻia ka ulana lauhala no ka nui o ka manawa e lilo i ka hana; ʻoi aku ka maʻalahi o ke kūʻai ʻana mai i kahi kapa moe. ʻO ka mea maʻalea a ka poʻe Hawaiʻi, ʻo ia nō ke akamai i ka hoʻomau hana ma o ka hoʻomaka ʻana i ka ulana piko, i mea e holomua ai ka hana ma hope o ka hiki ʻana mai o nā mikionali me kā lākou paikini hou. ʻAʻole ia he hoʻololi maoli, ʻoiai ʻaʻole i haʻalele ʻia ka ʻike kumu o ka ulana lauhala; he hoʻonui ia ma ka hoʻokumu ʻana i māhele hou no kēia hana kuʻuna. He lāhui ʻoi loa ka Hawaiʻi i ka noʻeau, ʻaʻohe lāhui i like ai! Ua hoʻomaka ka poʻe kūpuna i ka ulana pāpale i ka ʻike ʻana i nā pāpale i pāpale ʻia maila e nā haole. Ua ʻano like nō ka hana unala ʻana i ka moena me ka ulana ʻana i ka pāpale akā ma muli o ka hoʻomau ʻana o ka hana ua ola ka loina unala lauhala ma ka ulana piko, a loaʻa maila ka pāpale piko a me ka moena piko. He minamina ke hoʻomanaʻo kēia polohīnano i ka maʻamau o ka hana ulana lauhala i ka wā kahiko no ka mea, he hana laha nō ia ma waena o ka Hawaiʻi. ʻIke ʻia kēia ʻano laha i loko o ka ʻokoʻa o ka hana a me ka huaʻōlelo e wehewehe ai i ia hana — ʻaʻole nō i like i kēlā me kēia mokupuni. Inā pēlā, ʻo ke kaʻawale paha ke kumu. Ma Oʻahu, ʻōlelo ʻia "unala". Ma Maui, ʻōlelo ʻia "nala" a i ʻole "nalanala." Eia naʻe, ʻo ka hua ʻōlelo maʻamau i lohe mau ʻia, ʻo "ulana" ia, a no Hawaiʻi kēia huaʻōlelo. Lilo akula ka ʻōlelo "ulana" i hua ʻōlelo maʻamau no ka mea ʻo ka hapanui o nā loea i aʻo aku i ka ulana lauhala ʻana, no Kona, Hawaiʻi nō lākou, a ʻo ia ke kumu i lilo ai kēia hua ʻōlelo ʻo "ulana" i ʻōlelo laha loa mai nā loea ulana lauhala mai i hoʻopuka pinepine ʻia e lākou. ʻO Gladys Kukana Grace, no ʻŌlelo Moana Kona ʻo ia, a nāna no i aʻo aku i ka hapanui o nā kumu ulana lauhala i kēia au e laʻa ʻo Frank Masagatani a me Ipolani Vaughn. ʻO Ester Makuaʻole, no Kalaua Kona ʻo ia, a aʻo ʻo ia i nā kānaka he nui ma Kauaʻi, e laʻa ʻo ʻAnake Margaret Lovvet me ʻAnake Debbie Tuzon. ʻO Peter Park, no ʻOʻoma Kona mai ʻo ia, aʻo aku hoʻi ʻo ia i nā haumāna he nui ma ka ʻaha ulana lauhala ʻo “Ulana me ka lokomaikaʻi” ma Kona. He kaikunāne ʻo Park no Ester Makuaʻole. ʻO Minnie Kaʻawaloa, no Pāhoa Hilo mai ʻo ia. ʻO Josephine Fergestrum, no Kailua Kona mai ʻo ia, ua kaulana i kona hoʻokumu ʻana i ka pāpale piko ʻole e makemake nui ʻia e nā wāhine o kēia au. ʻO Maluʻihi Lee hoʻi, no Kalaoa Kona mai ʻo ia, a nāna nō i hoʻokumu i ka ʻaha ulana lauhala ʻo “Ka ulu lauhala o Kona.” ʻAʻole pau nā loea i ka helu ʻia ma ʻaneʻi, akā, ola nō ko lākou mau inoa! A ua ʻike ʻia, no Hawaiʻi mai nō ka hapanui o ua mau loea nei o ka ulana lauhala. Ua ʻike ʻia ka waiwai o ka hana unala ma o ka hoʻohana ʻana i nā hua ʻōlelo ʻokoʻa ma kēlā me kēia mokupuni a me ke ʻano hana ʻokoʻa no ka hāunu ʻana, ka hoʻomākaukau ʻana, nā kaila piko i ulana ʻia, a me ka ulana ʻokoʻa ʻana i nā hoʻoheno like. Pēia nō e ana ai i ke ola o ka hana noʻeau i ka waha a me nā lima o nā kānaka: aia nō i ka hoʻohana ʻia ʻana o nā hua ʻōlelo Hawaiʻi pili i nā māhele āpau o ka hana. No laila, e nānā kākou i ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua i mea e hoʻomaopopo ai i ka mea nui o ka unala lauhala, ʻo ia hoʻi ka hoʻomākaukau ʻana i nā lako ma mua o ka unala ʻana. ʻO Pele ke akua nāna i hoʻolako i ka poʻe Hawaiʻi i ka lauhala i kona hele ʻana mai Kahiki mai i Hawaiʻi. Ua kupu ke kumu lauhala mai lalo mai o ke kai ma Kahiki, a puka aʻela ia i luna o ke kai a kū kilakila ihola ia me he ao ʻōpua lā ke nānā aku, a ulu aʻela ia a kiʻekiʻe loa. I ko Pele hele ʻana mai i Hawaiʻi nei, ua kāʻalo ʻo ia i kahi i ulu ai ke kumu hala. Paʻa ihola ia i ka ʻumiki ʻia e ke kōkala o ka lau o ua kumu nei. Hoʻāʻo ʻo Pele e hoʻohemo i nā kōkala ma luna ona; ʻaʻole naʻe i hemo. Ma hope iki, hiki mai kona kaikūnane ʻo Paʻao me ka ipu wai i piha i ke kai a ʻī akula ʻo Pele iā ia e kōkua. Pinana aʻe ʻo Paʻao ma luna o ke kumu pūhala, a ʻo ka nini ihola nō ia i ke kai. Ua mae ihola nā muʻo, a hoʻokuʻu ʻia aʻela ʻo Pele. Ma muli o ko Pele ukiuki, huhuki ia i ka muʻo, kiola ma kēlā wahi kēia wahi, a kau mai kekahi muʻo ma Hawaiʻi nei ma Kohala, ʻo ia nō ʻo ʻOhiʻohikupua. ʻO ia ke kumu pūhala mua i ulu ma Hawaiʻi nei, aia ma Kohala. He haʻawina ko kēia moʻolelo no ka hoʻomākaukau ʻana i ka lauhala a me ka hoʻomaopopo ʻana iho i ka pilina o Pele i ka lauhala. ʻO Pele ke ahi, a i ka hoʻomākaukau ʻana i ka lau, ʻo ka pele ka mea e hoʻopalupalu i ka lauhala. Ma hope o ke kīhae kōkala ʻana, e ʻaiana ʻoe me ke kaomi ʻana ma luna o ka lauhala me ke kīkī pū i ka wai ma luna ona i ʻole e paʻapaʻaʻina ai ka lauhala. ʻO ka hōʻenaʻena o ka ʻaiana ka mea e puhemo ai nā kōkala ma nā lihilihi o ka lau ke pelu ʻia iho nā lihilihi i loko, a ma muli hoʻi o ko Pele hōʻenaʻena aku iā ʻOhiʻohikupua ua hoʻokuʻu ʻia ʻo ia. He hea kēia i ka poʻe unala lauhala o kēia au e hoʻomaopopo leʻa ʻoukou i ka moʻokūʻauhau o ia hana noʻeau i ʻole e hapa mai ai ka ʻike ma ka unala ʻana. I mea aha ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua? I mea e hōʻike aku ai i ka pilina o nā akua Hawaiʻi, ʻo ka mole hoʻi o kā kākou hana. E nānā kākou i hope i mea e maopopo ai ko kākou pilina me ka unala lauhala i kēia au. Na wai hoʻi ka ʻole o ke akamai, he ala i maʻa i ka hele ʻia e oʻu mau mākua. © Makana Gomes 2023 #loinahawaii #moolelokahiko ko mua ko hope

Kaʻula Kauikeaokea Krug < hoʻi hope ʻAʻohe Uʻi Hele Wale o Kohala Kaʻula Kauikeaokea Krug 15 Kepakemapa 2021 Aloha nui kākou e nā ʻōlali hiwahiwa, mai ka moku kāʻili ao ʻo Lehua ā i ka moku kāʻili aupuni ʻo Hawaiʻi. ʻOiai kākou ma loko o nei wā ʻo ka noho palaualelo ʻana me ke kau mau ʻana o nā maka i ka papakaumaka lolouila, ʻaʻole pinepine ke kipa ʻana o kākou i nā makamaka aloha. Aia naʻe, ʻaʻole e poina nā ʻōlelo aʻo a nā kūpuna i waiho ai no kākou no ka ua mea ʻo ke kipa kūpono ʻana i ko haʻi hale me ka lako. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, pinepine ke kipa ʻia mai o kākou e ka poʻe malihini iā Hawaiʻi nei. A ʻo kekahi o lākou, ua malihini nō i ia loina ʻo ke kipa ʻana me ke aloha. “ʻAʻohe uʻi hele wale o Kohala.” I ʻōlelo aʻo ia na kūpuna mā i ka malihini. ʻAʻole e hele wale i ko haʻi wahi me ka lawe ʻole aku i makana, i ʻai, a i mea e hoʻolako ʻia ai kahi hoʻokipa. I ʻole e lilo ke kipa ʻana i hoʻoluhi na ka poʻe hoʻokipa o luhi auaneʻi i ka pīnaʻi. E hele me ka lako e pānaʻi ai a e kaʻana ai hoʻi no ka hoʻokipa maikaʻi ʻia e ka mea hoʻokipa. ʻAʻole wale nō ia he ʻōlelo no ka hele ʻana i ka hale o kekahi kanaka. He ʻōlelo nō hoʻi ia no ke kipa ʻana i ka ʻāina malihini – he hale kanaka a he hale kanaka ʻole paha. Wahi a Tūtū Kakaʻe, “Pehea kou uʻi? E hele nō me ka lako.” I ka lele ʻana mai o nā malihini he nui lehulehu i Hawaiʻi nei, kipa mai lākou me ka hao wale ʻana nō i ka waiwai o ko kākou kulāiwi. Me he manu kōlea lā e kōlea ana i kona inoa iho me ka ʻai pū ʻana i ka momona o kēia ʻāina ma mua o ka hoʻi ʻana aku i Kahiki. Eia naʻe, i kēia mau lā, ua pākeu ko lākou hoʻoluhi ʻana mai iā kākou i ko lākou lawe ʻana mai i ka haumia a me ka haukaʻe o Kahiki. ʻAʻohe nānā iki i ka maluhia o ko Hawaiʻi poʻe. He nani ia, ʻike ʻia ka nui hoʻolako o ke kālā hoʻokipa malihini i ka waiwai kālā o Hawaiʻi akā ʻaʻole ia he mea e paʻi ai a paʻi me ke olakino o ko ʻoneʻi poʻe. ʻO ka maʻi COVID-19 ke kumu nui e ʻāpono ʻole ai ko ʻoneʻi poʻe i ke kipa ʻana mai o nā malihini mai ka ʻāina ʻē no ka mea, ua lilo ko ka malihini hōʻea ʻana i mea hoʻopōʻino iā kākou, nā kamaʻāina. He kipa hoʻoluhi kā lākou. ʻAʻohe a lākou pūʻolo makana uku pānaʻi e waiwai ai kākou. ʻAʻohe pūʻolo manaʻo aloha e hoʻomaluhia ana i ke olakino o koʻonei kanaka. ʻAʻole nō he launa me nā ʻōlelo kupuna kaulana o luna aʻe nei. ʻAʻole e poina ke kuleana e kaʻa mau ana ma luna o ka malihini i ka wā e kipa ai i ko ke kamaʻāina wahi ōpū weuweu. E manaʻo ʻia ka mea hoʻokipa a me ka mea e luhi ai i ke kipa ʻana. E mahalo ʻia ka hoʻokipa ʻana a me ka hoʻolako ʻana o ke kamaʻāina ma o ka lawe ʻana i makana e pānaʻi ai no ka mālama kūpono ʻana mai. I kēia wā nei, ʻaʻole ana e pāpā ʻia ke kipa ʻana mai o nā malihini. ʻO ka ʻōlelo kauoha wale nō no kēia poʻe kipa, e kipa mai iā Hawaiʻi me ka pūʻolo manaʻo aloha e pono ai ka maluhia o nā kamaʻāina. ʻO ka hahai kānāwai hoʻomalu maʻi ka hana. Pale ʻia ka ihu me ka waha. Makaʻala ʻia ke kū kaʻawale ʻana. A, i loaʻa nō i ka maʻi, e kipa ʻole mai. ʻAʻole e poina ka ʻōlelo noʻeau o luna, no ka mea ʻo ia kekahi o nā ʻōlelo kahua o ka Hawaiʻi. E lawe mau i makana, e lawe mau i mōhai, a e lawe mau i ka ua mea ʻo ka lako i kahi malihini e paʻi ai a paʻi ke aloha. Aloha ʻāina kākou. © Kaʻula Kauikeaokea Krug 2021 na ka Honolulu Star Advertiser ko mua ko hope

Yuko Uchida < hoʻi hope E wehe i ka puka! E hui kākou, o mehameha auaneʻi Yuko Uchida 5 ʻOkakopa 2023 ʻAuhea ʻoukou, e nā manu i lele mai i ke kulanui o Hawaiʻi, mai nā ʻāina like ʻole mai! Ua hānai ʻia e ko ʻoukou mau mākua a kūpuna paha, ma ko ʻoukou mau pūnana ponoʻī. A ua lele maila i Hawaiʻi nei, me he manu ʻōpio lā e noho ana i pūnana hou i kēia kau. ʻO ka wā kēia e ʻīnana aʻe ai. E ʻike ana ʻoukou i nā mea hou. E launa ana ʻoukou me nā hoaaloha hou. E aʻo mai ana ʻoukou i nā mea hou. ʻAkahi nō ʻoukou a hoʻomaka i ka nohona hou ma ke ʻano he haumāna hou i ke kulanui o Hawaiʻi! Eia hoʻi, inā ua neʻe mai ʻoe i Oʻahu nei mai kahi mamao mai, maliʻa paha, ke ʻike ʻia nei ka pilikia o ka nohona kaʻawale i kou one hānau. A nui aʻe paha ka hopohopo, no ka mea, ʻaʻole ʻoe ʻike a kamaʻilio pinepine me kou ʻohana. Mai hopohopo. ʻO wau kekahi i neʻe ma Oʻahu mai ka ʻāina ʻē mai. Ua hopohopo au i ka nohona hou i ke kulanui. Akā, ua loaʻa koʻu wahi e maluhia ai. A e loaʻa ana kou wahi iā ʻoe kekahi. ʻO ka mehameha, ʻo ia ka pilikia nui o ka haumāna hou i neʻe mai, mai ka ʻāina ʻē mai. Ua neʻe au i Hawaiʻi mai Iāpana mai ma ke ʻano he haumāna hou he ʻeono makahiki aku nei. Ma ke kula o ka ʻōlelo Pelekania au i hoʻomaka ai i koʻu nohona hou ma Hawaiʻi. Ua hoʻokumu ʻia ke kula ʻōlelo Pelekania no nā haumāna i maʻa ʻole iā lākou ka ʻōlelo Pelekania, e laʻa ka poʻe Kepanī, Kōlea, a me ʻEulopa. I kēlā manawa, ʻaʻole au i mehameha, no ka mea, aʻo pū mai nā haumāna Kepanī ma laila. Ma hope o koʻu aʻo ʻana mai i ka ʻōlelo Pelekania, hoʻomaka au e aʻo mai i ka ʻōlelo Hawaiʻi i ke kulanui kaiāulu ʻo Kapiʻolani. Ma hope o ka puka ʻana i ke kula kaiāulu ʻo Kapiʻolani, komo au i ke kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa. Ma laila i ʻike mua ʻia ai ka mehameha a me ka hopohopo. I koʻu kau mua ma ke kulanui, ua launa mua au me koʻu mau hoa papa a me kaʻu mau kumu. I kēlā manawa, pīhoihoi loa au i ke aʻo ʻana mai i ka ʻōlelo Hawaiʻi i ke kulanui. Akā, hopohopo nō hoʻi au, no ka mea, ʻaʻohe oʻu hoa ma ke kulanui. Ua hoʻi aku koʻu mau hoa Kepanī i Iāpana ma hope o kā lākou puka ʻana i ke kula kaiāulu. Hemahema kaʻu ʻōlelo Hawaiʻi, no laila, ʻaʻole hiki iaʻu ke kamaʻilio me koʻu mau hoa papa. Makaʻu au i ke kamaʻilio ʻana i kēlā manawa. No laila, ua ʻimi au i mea kōkua. Ua makemake au e kamaʻilio me nā haumāna ma waho ka papa. ʻOia hoʻi, hiki ke kamaʻilio i ka papa, akā ua ʻimi au i kahi hunāhunā ʻole. Ua pani ʻia a paʻa koʻu naʻau i kēlā manawa, a hoʻokaʻawale au iaʻu iho. Inā pani ʻia ka puka o ka pilina, ʻoi aku ka ʻino. Ma muli o kēia pilikia o koʻu nohona hou, ua aʻo mai au. Inā makemake au e hoʻoponopono i kēia pilikia, e hoʻohāmama i ka naʻau. A, ua hāmama ka puka o ke keʻena mānaleo noʻu. ʻO ia ka makahiki 2021, a ua laha ka maʻi ahulau covid, no laila, ua hui mākou i ka lumi mānaleo ma ka pūnaewele. I koʻu hui ʻana i ka lumi mānaleo, launa pū au me nā haumāna aʻu i ʻike ʻole ai ma ka papa. No ka hemahema o kaʻu ʻōlelo Hawaiʻi, hoʻolohe wale nō au i kēlā manawa, akā hiki iaʻu ke aʻo mai i nā hua ʻōlelo me ka makaʻu ʻole. I ka papa, ua hopohopo au, me ka manaʻo, “ʻAʻole au makemake e hoʻopuka hewa i ka ʻōlelo! ʻAʻole au makemake e hoʻopilikia i koʻu mau hoa papa no kaʻu ʻōlelo hemahema!” No laila, ua makaʻu au i ke kamaʻilio ʻana i ka papa. E kuʻu makamaka heluhelu, inā hemahema kāu ʻōlelo Hawaiʻi ʻana, mai hopohopo. ʻO wau hoʻi kekahi. Inā hoʻolohe wale nō ʻoe, maikaʻi nō hoʻi ka noho ʻana i ka lumi mānaleo. No ka mea, hiki iā ʻoe ke launa me nā hoa a me nā mānaleo ma laila. No laila, e kipa kākou i ka lumi mānaleo! He mea nui ka pilina me nā hoa, nā kumu, a me nā mānaleo. I ka lumi mānaleo, hiki iā ʻoe ke hui me nā haumāna ma nā pae like ʻole. E kōkua ana lākou iā ʻoe. Inā hilahila ʻoe, mai hopohopo. Maikaʻi ka noho wale ʻana nō i ka hui, a maikaʻi ka hoʻolohe ʻana i ke kamaʻilio o nā haumāna a me nā mānaleo. E waiho i ka hilahila ma ka hale! E hui kākou, o mehameha auaneʻi. © Yuko Uchida 2023 #kulanui #kanaka #olelokanaka E kipa i ka Lumi Mānaleo ma IG ko mua ko hope

Keolamaupono Sagario < hoʻi hope Nā ʻIole Nahu ʻAipono! Keolamaupono Sagario 1 Nowemapa 2022 I ke kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa nei, he mau kānaka e hōʻiole nei i nā pono o ke kula a me nā haumāna. He aha ia mea ʻo ka hōʻiole ʻana? ʻO ka hōʻiole ʻana, ʻo ia nō ka ʻaihue ʻana o ke kanaka i nā mea pono waiwai a kekahi kanaka ʻē aʻe. Ma ke kulanui o Mānoa, ke hōʻiole ʻia nei nā ʻano mea like ʻole, ʻo ka mopeka kekahi, ʻo ka paikikala kekahi, ʻo ke kaʻa kekahi, ʻo ke ʻeke kula kekahi, a pēlā wale aku. ʻO nā mea a pau i ʻike ʻia, ʻo ia kekahi o nā pono a ka ʻiole i ʻai ai. Pehea lā ke ʻano o nā kānaka i ʻaihue i nā pono a kekahi? Pehea lā ka naʻau o ke kanaka nāna ia waiwai i ʻaihue ʻia? Minamina hoʻi kēia hanaʻino a kekahi i kekahi. Ma muli o ka nahu ʻana o nā ʻiole i ka ʻai a haʻi, aia ka pono ʻo ke akahele o nā haumāna o ke kulanui me ke kiaʻi pono i kā lākou mau waiwai i ʻole e ʻaihue ʻia e nā ʻiole. Wahi a kekahi haumāna o ka hale noho haumāna ʻo Laulima, ʻaʻole loa ʻo ia e waiho wale i kāna ʻeke me ka nānā ʻole ʻana i ka palekana o kona wahi. Eia hoʻi, he mau hana hou aku e hoʻomākaukau ai i mea e palekana ai nā pono. ʻO ka DPS (Department of Public Safety) ke keʻena ma ke kulanui nāna e pale a e mālama i nā lālā o ke kulanui. Wahi a lākou, eia kekahi mau hana e hana ai no ka pale ʻana i nā mea āu e minamina ai. ʻO ka mua, mai waiho i nā pono waiwai ma kahi ʻē aku. Inā pono e haʻalele, e lawe i nā mea a pau me ʻoe. ʻO ke ʻeke, ʻo ke kelepona, ʻo ke ʻeke kālā, a pēlā wale aku. Inā waiho ʻia kēia mau waiwai i kahi ʻē, e piʻi ana ka manawa e ʻai ai ka ʻiole a māʻona ka ʻōpū. Eia nō ka ʻoiaʻiʻo, i kekahi manawa he pono ka hele ʻana i ka lua a i ʻole ʻike paha i kekahi hoa, a ulu aʻe ka noʻonoʻo “He ʻelua minuke wale nō!” Akā nō naʻe, pono nō e makaʻala i ka hana. Mai waiho i nā pono waiwai ma kahi ʻē. Pēlā pū me ke kaʻa, ka mopeka, a me nā mea huila ʻē aʻe. Manaʻo paha kākou ua palekana ke kaʻa ʻoiai kiaʻi ʻia e nā mākaʻi o ke kulanui. ʻAʻole kā! Hiki nō ke ʻapakau ʻia e kēia poʻe ʻiole, he wini hoʻi kau! No laila, e ʻimi kākou i haʻina. ʻO ka mua, a ʻo ke koʻikoʻi loa, mai waiho i ke kaʻa me ke kī i loko a ʻā mau ka ʻenekini. He alahula kēia o nā ʻiole e lawe ai a lilo ke kaʻa me ka maʻalahi loa. Auē no hoʻi ē! Inā paha he mopeka, e aho paha ke kūʻai ʻana i laka no ka mopeka. Aia he mau wahi ma ke kula nuie laka ai i ka mopeka , a no ka lilo ʻana o ka mopeka he punahele a nā haumāna e kūʻai ai, nui nā mopeka i ʻaihue ʻia i kēia makahiki. No laila, ʻumia ka hanu a e hoʻopaʻa i ke kaʻa i ka laka ʻia, i mea e mālama pono ʻia ai. Eia nō, ʻo kekahi mea kaulana o ka hōʻiole ʻana, he mau mea huila. ʻO ka papa huila a me ka paikikala kekahi o nā mea i kaulana loa i ka ʻaihue. Ma ka hale noho haumāna ʻo Gateway, ʻike ʻia kekahi o nā paikikala i ʻaihue ʻia. Waiho wale ʻia kekahi huila a i ʻole lawe ʻia ka huila a waiho wale ka iwi o ka paikikala. ʻOki kekahi i ka laka o ka paikikala i mea e lawe ʻia ai. Pehea lā e mālama ai i ka paikikala a me ka papa huila? ʻO ka papa huila, maʻalahi ka lawe ʻana i ka papa a kālele ma ka paia i kahi kokoke. ʻO ka paikikala, ʻo ka mea a kēia mea kākau i ʻike ai, ʻo ia ka lawe ʻana i ka paikikala i kahi kokoke loa i ka papa a me ka laka ʻana i kekahi mea e ʻoni ʻole. Inā hiki ʻole ke lawe i kahi kokoke loa, e aho paha ka laka ʻana i wahi i hiki ai i ka nui lehulehu ke ʻike i mea e hōʻole ai i ka ʻiʻini o ka ʻiole e ʻai. Minamina nō kākou i ka waiwai ponoʻī. Aia ka pono ʻo ka mālama a me ka pale ʻana i ua mau mea lā o pau i ka ʻiole. Eia nō ka haʻina, e ka mea heluhelu: e mālama pono i kāu mau mea, a he ʻole ka hopohopo ʻana. © Keolamaupono Sagario 2022 ko mua ko hope

Yuko Uchida < hoʻi hope E wehe i ka puka! E hui kākou, o mehameha auaneʻi. Yuko Uchida 5 ʻOkakopa 2023 ʻAuhea ʻoukou, e nā manu i lele mai i ke kulanui o Hawaiʻi, mai nā ʻāina like ʻole mai! Ua hānai ʻia e ko ʻoukou mau mākua a kūpuna paha, ma ko ʻoukou mau pūnana ponoʻī. A ua lele maila i Hawaiʻi nei, me he manu ʻōpio lā e noho ana i pūnana hou i kēia kau. ʻO ka wā kēia e ʻīnana aʻe ai. E ʻike ana ʻoukou i nā mea hou. E launa ana ʻoukou me nā hoaaloha hou. E aʻo mai ana ʻoukou i nā mea hou. ʻAkahi nō ʻoukou a hoʻomaka i ka nohona hou ma ke ʻano he haumāna hou i ke kulanui o Hawaiʻi! Eia hoʻi, inā ua neʻe mai ʻoe i Oʻahu nei mai kahi mamao mai, maliʻa paha, ke ʻike ʻia nei ka pilikia o ka nohona kaʻawale i kou one hānau. A nui aʻe paha ka hopohopo, no ka mea, ʻaʻole ʻoe ʻike a kamaʻilio pinepine me kou ʻohana. Mai hopohopo. ʻO wau kekahi i neʻe ma Oʻahu mai ka ʻāina ʻē mai. Ua hopohopo au i ka nohona hou i ke kulanui. Akā, ua loaʻa koʻu wahi e maluhia ai. A e loaʻa ana kou wahi iā ʻoe kekahi. ʻO ka mehameha, ʻo ia ka pilikia nui o ka haumāna hou i neʻe mai, mai ka ʻāina ʻē mai. Ua neʻe au i Hawaiʻi mai Iāpana mai ma ke ʻano he haumāna hou he ʻeono makahiki aku nei. Ma ke kula o ka ʻōlelo Pelekania au i hoʻomaka ai i koʻu nohona hou ma Hawaiʻi. Ua hoʻokumu ʻia ke kula ʻōlelo Pelekania no nā haumāna i maʻa ʻole iā lākou ka ʻōlelo Pelekania, e laʻa ka poʻe Kepanī, Kōlea, a me ʻEulopa. I kēlā manawa, ʻaʻole au i mehameha, no ka mea, aʻo pū mai nā haumāna Kepanī ma laila. Ma hope o koʻu aʻo ʻana mai i ka ʻōlelo Pelekania, hoʻomaka au e aʻo mai i ka ʻōlelo Hawaiʻi i ke kulanui kaiāulu ʻo Kapiʻolani. Ma hope o ka puka ʻana i ke kula kaiāulu ʻo Kapiʻolani, komo au i ke kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa. Ma laila i ʻike mua ʻia ai ka mehameha a me ka hopohopo. I koʻu kau mua ma ke kulanui, ua launa mua au me koʻu mau hoa papa a me kaʻu mau kumu. I kēlā manawa, pīhoihoi loa au i ke aʻo ʻana mai i ka ʻōlelo Hawaiʻi i ke kulanui. Akā, hopohopo nō hoʻi au, no ka mea, ʻaʻohe oʻu hoa ma ke kulanui. Ua hoʻi aku koʻu mau hoa Kepanī i Iāpana ma hope o kā lākou puka ʻana i ke kula kaiāulu. Hemahema kaʻu ʻōlelo Hawaiʻi, no laila, ʻaʻole hiki iaʻu ke kamaʻilio me koʻu mau hoa papa. Makaʻu au i ke kamaʻilio ʻana i kēlā manawa. No laila, ua ʻimi au i mea kōkua. Ua makemake au e kamaʻilio me nā haumāna ma waho ka papa. ʻOia hoʻi, hiki ke kamaʻilio i ka papa, akā ua ʻimi au i kahi hunāhunā ʻole. Ua pani ʻia a paʻa koʻu naʻau i kēlā manawa, a hoʻokaʻawale au iaʻu iho. Inā pani ʻia ka puka o ka pilina, ʻoi aku ka ʻino. Ma muli o kēia pilikia o koʻu nohona hou, ua aʻo mai au. Inā makemake au e hoʻoponopono i kēia pilikia, e hoʻohāmama i ka naʻau. A, ua hāmama ka puka o ke keʻena mānaleo noʻu. ʻO ia ka makahiki 2021, a ua laha ka maʻi ahulau covid, no laila, ua hui mākou i ka lumi mānaleo ma ka pūnaewele. I koʻu hui ʻana i ka lumi mānaleo, launa pū au me nā haumāna aʻu i ʻike ʻole ai ma ka papa. No ka hemahema o kaʻu ʻōlelo Hawaiʻi, hoʻolohe wale nō au i kēlā manawa, akā hiki iaʻu ke aʻo mai i nā hua ʻōlelo me ka makaʻu ʻole. I ka papa, ua hopohopo au, me ka manaʻo, “ʻAʻole au makemake e hoʻopuka hewa i ka ʻōlelo! ʻAʻole au makemake e hoʻopilikia i koʻu mau hoa papa no kaʻu ʻōlelo hemahema!” No laila, ua makaʻu au i ke kamaʻilio ʻana i ka papa. E kuʻu makamaka heluhelu, inā hemahema kāu ʻōlelo Hawaiʻi ʻana, mai hopohopo. ʻO wau hoʻi kekahi. Inā hoʻolohe wale nō ʻoe, maikaʻi nō hoʻi ka noho ʻana i ka lumi mānaleo. No ka mea, hiki iā ʻoe ke launa me nā hoa a me nā mānaleo ma laila. No laila, e kipa kākou i ka lumi mānaleo! He mea nui ka pilina me nā hoa, nā kumu, a me nā mānaleo. I ka lumi mānaleo, hiki iā ʻoe ke hui me nā haumāna ma nā pae like ʻole. E kōkua ana lākou iā ʻoe. Inā hilahila ʻoe, mai hopohopo. Maikaʻi ka noho wale ʻana nō i ka hui, a maikaʻi ka hoʻolohe ʻana i ke kamaʻilio o nā haumāna a me nā mānaleo. E waiho i ka hilahila ma ka hale! E hui kākou, o mehameha auaneʻi. © Yuko Uchida 2023 #kulanui #kanaka #olelokanaka E kipa i ka Lumi Mānaleo ma IG ko mua ko hope