top of page

Aia ka ʻAi i ka Ulu Lāʻau

Maile Wong
1 ʻOkakopa 2022

I ka wā kahiko, ua hānai ʻia ka lehulehu e ka “ulu lāʻau ʻai”. He ʻano mahi ʻai kēia, ʻo ia hoʻi ke kānu pū ʻana i nā kumu lāʻau a me laʻalāʻau like ʻole i mea e kākoʻo ai kekahi i kekahi. ʻAne like kēia wahi me ka ulu lāʻau a i ʻole ka ulu nāhelehele ke ʻike mua ʻia. Akā naʻe, mahi ʻia nō hoʻi ka ulu lāʻau i mea e hānai ʻia ai ka lehulehu. ʻO ia koʻu kumu nui e kapa ai i kēia hua ʻōlelo “ulu lāʻau ʻai.” Eia naʻe, ʻaʻole wale nō he ʻai ʻo ka mea e hoʻoulu ʻia i loko o kēia mau ulu lāʻau ʻai i kekahi manawa, he mau lāʻau ʻē aʻe e pono ai kānaka.


Ua kapa ʻia kēia ʻano mahi ʻai he agroforestry e ka poʻe akeakamai a me nā mahiʻai haole. No kēia ʻatikala, e kapa ʻia ana ka inoa “ulu lāʻau ʻai” a e kāpae ʻia ka hua ʻōlelo agroforestry. Akā naʻe, ʻaʻole nō he hua ʻōlelo kuʻuna ʻo “ulu lāʻau ʻai.” He hua ʻōlelo wehewehe wale i ke ʻano laulā o kēia mau ulu lāʻau. ʻO ka poʻe Hawaiʻi, ʻaʻole loaʻa hoʻokahi wale iho nō hua ʻōlelo maikaʻi iā kākou no kēia ʻano mahi ʻai, akā nui nā hua ʻōlelo kikoʻī no kēia mahi ʻai ʻana ma na ʻāina like ʻole. Eia kekahi mau laʻana kaulana loa, ʻo ia hoʻi, ʻo “Ka Malu ʻUlu o Lele” i Lahaina, Maui a me “Ka Maha ʻUlu o Koholālele” i Hāmākua, Hawaiʻi. ʻOi aku nō paha ka nui o ka poʻe i hānai ʻia e kēia ʻano mahi ʻai ʻana ma mua o ka poʻe i hānai ʻia e ka loʻi kalo. Hoʻokahi paha miliona kānaka i hānai ʻia e nā ulu lāʻau ʻai. ʻĀnō iho nei, ua ʻupu aʻe ka hoihoi o nā papahana like ʻole no ka hoʻōla hou ʻana i kēia hana i Hawaiʻi nei.


Aia paha ka meheu o kēia ʻano mahi ʻai i ka moʻolelo kahiko i paʻi ʻia i ka nūpepa Ka Na'i Aupuni ma ka lā 3 o Mei 1906, ʻo ia ka Mokuna III o ka “Moolelo o Wakea.” Ma ia moʻolelo, wehewehe ʻia kā Wākea kiʻi ʻana aʻe i ka mea ʻai i ka nahele. Ua kapa ʻia kēia ʻai he “lau-nahele.” Ua kiʻi ʻo ia i ka maiʻa, ka uhi, ka hōʻiʻo, a me nā mea ʻē aʻe e ʻai ai. Ma hope o kona ʻoki ana i ka “maia-nahele”, ua hopu ʻia ihola ʻo Wākea e nā kiaʻi o ke aliʻi o ia ʻāina, ʻo hoʻi ʻo Kumuhonua. Wahi a ua kiaʻi ala, na ke aliʻi iho nō nā maiʻa a me nā lāʻau i kiʻi ʻia e Wākea. I ka nāhelehele ʻo Wākea i ʻoki ai i ka maiʻa, akā naʻe, ʻaʻole paha i ulu wale ka lāʻau ma laila. Maliʻa nō paha ua kanu ʻia ka maiʻa. Hōʻike paha kēia ʻāpana liʻiliʻi o ka moʻolelo o Wākea i kekahi laʻana o ka ulu lāʻau ʻai.


He ʻano mahi ʻai maikaʻi kēia no ka hānai ʻana aʻe i nā kānaka a me ka hānai ʻana aʻe i ka ʻāina. ʻAʻole ʻoki ʻia ke kumu lāʻau, ʻaʻole waele ʻia nā lāʻau liʻiliʻi. Waiho hoʻi ke karabona i ka lepo, māhuahua nō hoʻi nā mea māiki i ka lepo, a pēlā aku. Ke māhuahua ka ulu lāʻau ʻai, ʻaʻole nui ka hana a nā kānaka. ʻO ka mahi ʻai maʻamau naʻe, ʻaʻole o kana mai ka paʻakikī o ka hana! I kēia mau lā, nui hou aku nō ka paʻakikī, no ka mea, nele nā kānaka maoli i ka ʻāina ʻole ma muli o nā malihini a me kā ʻAmelika Hui Pūʻia naʻi ʻemepela ʻana mai. Eia naʻe, e noke nā mahi ʻai i ka hana, a, e holomua nō hoʻi lākou ma kēia ala pōhihihi no ka hoʻōla ʻana i kēia ʻike a me ko lākou ʻāina aloha.


ʻAʻole wale nō ka lāʻau ʻai ʻo ka mea i kanu ʻia i ka ulu lāʻau ʻai. Maikaʻi ke kanu pū ʻia nā lāʻau e pono ai no ka loina a me ka hana Hawaiʻi. I mea e hoʻākāka ai, e ka mea heluhelu, e hoʻolauna kāua i kekahi papahana ma Oʻahu nei e hoʻōla nei i kēia ʻano mahi ʻai “ulu lāʻau ʻai.” ʻO ia hoʻi, kekahi ulu lāʻau ʻai kamaʻāina loa iaʻu.


Ma ke ahupuaʻa ʻo Heʻeia, Oʻahu, ma uka aʻe o Kawahaokamanō, ma laila e kū nei ʻo Puʻulani. I ka wā o ka Māhele, ua noho ka poʻe ʻōiwi ma ua ʻāina nei. Akā nāʻe, i ka wā ma hope o ka hoʻokahuli aupuni, ua lilo ʻo Puʻulani a me ka ʻāina ma uka aʻe i ka poʻe ʻē no ka hānai ʻana i nā pipi. Ua lilo nō hoʻi nā loʻi i ka poʻe ʻē no ke kanu ʻana i ka laiki. I ia wā, ua lilo ʻo Puʻulani i nāhelehele ʻē, pau pū me ka nāhelehele a puni ʻo Heʻeia. Uhi ʻia ua ʻāina nei i nā lāʻau ʻē, e laʻa hoʻi ka octopus tree (Schefflera actinophylla), ka java plum (Syzygium cumini), a me ka fiddlewood (Citharexylum spinosum). I ka makahiki 2010, ua hoʻokumu ʻia ka papahana ʻo Kākoʻo ʻŌiwi a loaʻa iā lākou nā ʻeka he 405 ma Heʻeia. ʻO ka pahuhopu o ua papahana nei, ʻo ia ka hoʻōla hou ʻana i nā loʻi kalo a me ka nāhelehele a loaʻa hou ka momona mua o ua ʻāina ala. Ua hana nui nā mahiʻai o Kākoʻo ʻŌiwi i mea e māhuahua ai ka loʻi kalo, akā ʻo ka ʻupu aʻela nō ia o ka ʻiʻini no ka hoʻōla ʻana i ka nāhelehele i uka aʻe. Ma ke kau hoʻoilo 2018 ua kua ʻia nā lāʻau ʻē like ʻole i kupu aʻela ma Puʻulani. Na nā limahana o Kākoʻo ʻŌiwi a me kekahi hui ʻimi noiʻi o ke Kula Nui o Hawaiʻi i Mānoa i alakaʻi i ka hoʻōla ʻāina ma Puʻulani.


Ma laila e kanu ʻia ai nā kumu lāʻau Hawaiʻi a me nā lāʻau kolo Hawaiʻi koʻikoʻi nō hoʻi no ka moʻomeheu Hawaiʻi i loko o kekahi “ulu lāʻai ʻai”. ʻO ke koa, ka wiliwili, ka pūhala, ka pua aloalo, ka ʻāweoweo, ka milo, a me ka maiʻa iholena kekahi o nā kumu lāʻau i kanu ʻia i kahi like. ʻO ka ʻilieʻe, ke ahuʻawa, ka māmaki, ka ʻuala, a me ka nanea kekahi o nā mea kanu haʻahaʻa i kanu ʻia ma laila. E ka mea heluhelu, ʻike paha kāua ʻaʻohe nui ka ʻai o kēia mau kumulāʻau, ʻeā? Inā pēlā, no ke aha i kanu ʻia ai i kēia ulu lāʻau ʻai?


ʻOkoʻa iki ka ʻiʻini no ka ʻulu lāʻau ʻai ʻo Puʻulani, ʻokoʻa ko nā papahana ʻē aʻe. ʻO ka pahuhopu nui o ka hapa nui o ka papahana “ʻulu lāʻau ʻai”, ʻo ia ka hoʻoulu ʻana aʻe i nā kumu lāʻau koʻikoʻi no ka hānai ʻai ʻana i ka ʻōpū. Ua ʻokoʻa ka papahana ma Puʻulani no ka mea hoʻoulu ʻia ka lāʻau koʻikoʻi no ka hānai ʻana i ka naʻauao. Ua hana pēlā i mea e hoʻohanohano ai i ka inoa ʻo Puʻulani. Ua kuhikuhi ka inoa i ke koʻikoʻi o ua wahi nei no ka poʻe kūpuna i Heʻeia. ʻOiai ʻaʻole i loaʻa iā mākou ko Puʻulani moʻolelo, loaʻa nō ka inoa a me kona manaʻo. Pili paha ka hua ʻōlelo “lani” me nā wahi noho o nā akua (e laʻa me Waolani). Pili hoʻi kēia hua ʻōlelo me ka naʻauao. ʻO ia ke kumu a mākou i koho aku ai i nā lāʻau a mākou e kanu ai, ʻo ia nō hoʻi ka hānai ʻana i ka naʻauao o ko mākou kaiāulu.


Ua kanu ʻia nō hoʻi nā kinolau o nā akua like ʻole a me nā lāʻau e pono ai ka poʻe lāʻau lapaʻau, ka poʻe hula, ka poʻe ulana, a pēlā aku. Ua kanu ʻia nō hoʻi nā lāʻau e pono ai no ke kūkulu hale ʻana a me nā kinolau e pono ai no nā ʻaha koʻikoʻi e mālama ʻia no Ke Ala Polohiwa a Kāne, Ke Ala Polohiwa a Kanaloa, a me ka Piko o Wākea.


ʻO kekahi pahuhopu ʻē ʻaʻe o ka papahana ma Puʻulani, ʻo ia hoʻi ka hikiwale o ke ala e hiki ai i Puʻulani. Kākaʻikahi nā wahi e ulu ai nā kinolau a me nā lāʻau Hawaiʻi no ke komo ʻana a me ka ʻākoakoa ʻana o kānaka. Eia hou, aia ka hapanui o nā papahana hoʻōla ulu lāʻau i uka loa i ka wao akua, e laʻa Oʻahu Army Natural Resources Partnership, Puʻu Kukui Watershed Preserve, Three Mountain Alliance, a pēlā wale aku. Maikaʻi ko lākou hana, akā, paʻakikī ke komo ʻana o ka poʻe kaiāulu. ʻO ka ʻiʻini o ka “ulu lāʻau ʻai” ma Puʻulani, ʻo ia ka hoʻolako ʻana i kekahi wahi i uhi ʻia i nā lāʻau Hawaiʻi no ke aʻo ʻana mai, no ka haʻi moʻolelo ʻana, a no ka hana ʻana i ka hana Hawaiʻi like ʻole.


He moemoeā a he pahuhopu like ʻole ko nā papahana ulu lāʻau ʻai like ʻole. A nui nā papahana like ʻole mai ʻō a ʻō i ko Hawaiʻi pae ʻāina e hoʻōla nei i kēia ʻano mahi ʻai. ʻO Waipā ma Kauaʻi, ʻo Hoʻoulu ʻĀina a me MAʻO farms ma Oʻahu, a ʻo Hui Mālama i ke Ala ʻŪlili ma Hawaiʻi kekahi. Inā i ulu ka hoi e ka mea heluhelu, e ʻimi paha ʻoe i kekahi papahana ma kou ʻāina a e kākoʻo iā lākou me kou hana a me kou mana ponoʻī.


© Maile Wong 2022



bottom of page