Kaʻula Kauikeaokea Krug < hoʻi hope ʻAʻohe Uʻi Hele Wale o Kohala Kaʻula Kauikeaokea Krug 15 Kepakemapa 2021 Aloha nui kākou e nā ʻōlali hiwahiwa, mai ka moku kāʻili ao ʻo Lehua ā i ka moku kāʻili aupuni ʻo Hawaiʻi. ʻOiai kākou ma loko o nei wā ʻo ka noho palaualelo ʻana me ke kau mau ʻana o nā maka i ka papakaumaka lolouila, ʻaʻole pinepine ke kipa ʻana o kākou i nā makamaka aloha. Aia naʻe, ʻaʻole e poina nā ʻōlelo aʻo a nā kūpuna i waiho ai no kākou no ka ua mea ʻo ke kipa kūpono ʻana i ko haʻi hale me ka lako. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, pinepine ke kipa ʻia mai o kākou e ka poʻe malihini iā Hawaiʻi nei. A ʻo kekahi o lākou, ua malihini nō i ia loina ʻo ke kipa ʻana me ke aloha. “ʻAʻohe uʻi hele wale o Kohala.” I ʻōlelo aʻo ia na kūpuna mā i ka malihini. ʻAʻole e hele wale i ko haʻi wahi me ka lawe ʻole aku i makana, i ʻai, a i mea e hoʻolako ʻia ai kahi hoʻokipa. I ʻole e lilo ke kipa ʻana i hoʻoluhi na ka poʻe hoʻokipa o luhi auaneʻi i ka pīnaʻi. E hele me ka lako e pānaʻi ai a e kaʻana ai hoʻi no ka hoʻokipa maikaʻi ʻia e ka mea hoʻokipa. ʻAʻole wale nō ia he ʻōlelo no ka hele ʻana i ka hale o kekahi kanaka. He ʻōlelo nō hoʻi ia no ke kipa ʻana i ka ʻāina malihini – he hale kanaka a he hale kanaka ʻole paha. Wahi a Tūtū Kakaʻe, “Pehea kou uʻi? E hele nō me ka lako.” I ka lele ʻana mai o nā malihini he nui lehulehu i Hawaiʻi nei, kipa mai lākou me ka hao wale ʻana nō i ka waiwai o ko kākou kulāiwi. Me he manu kōlea lā e kōlea ana i kona inoa iho me ka ʻai pū ʻana i ka momona o kēia ʻāina ma mua o ka hoʻi ʻana aku i Kahiki. Eia naʻe, i kēia mau lā, ua pākeu ko lākou hoʻoluhi ʻana mai iā kākou i ko lākou lawe ʻana mai i ka haumia a me ka haukaʻe o Kahiki. ʻAʻohe nānā iki i ka maluhia o ko Hawaiʻi poʻe. He nani ia, ʻike ʻia ka nui hoʻolako o ke kālā hoʻokipa malihini i ka waiwai kālā o Hawaiʻi akā ʻaʻole ia he mea e paʻi ai a paʻi me ke olakino o ko ʻoneʻi poʻe. ʻO ka maʻi COVID-19 ke kumu nui e ʻāpono ʻole ai ko ʻoneʻi poʻe i ke kipa ʻana mai o nā malihini mai ka ʻāina ʻē no ka mea, ua lilo ko ka malihini hōʻea ʻana i mea hoʻopōʻino iā kākou, nā kamaʻāina. He kipa hoʻoluhi kā lākou. ʻAʻohe a lākou pūʻolo makana uku pānaʻi e waiwai ai kākou. ʻAʻohe pūʻolo manaʻo aloha e hoʻomaluhia ana i ke olakino o koʻonei kanaka. ʻAʻole nō he launa me nā ʻōlelo kupuna kaulana o luna aʻe nei. ʻAʻole e poina ke kuleana e kaʻa mau ana ma luna o ka malihini i ka wā e kipa ai i ko ke kamaʻāina wahi ōpū weuweu. E manaʻo ʻia ka mea hoʻokipa a me ka mea e luhi ai i ke kipa ʻana. E mahalo ʻia ka hoʻokipa ʻana a me ka hoʻolako ʻana o ke kamaʻāina ma o ka lawe ʻana i makana e pānaʻi ai no ka mālama kūpono ʻana mai. I kēia wā nei, ʻaʻole ana e pāpā ʻia ke kipa ʻana mai o nā malihini. ʻO ka ʻōlelo kauoha wale nō no kēia poʻe kipa, e kipa mai iā Hawaiʻi me ka pūʻolo manaʻo aloha e pono ai ka maluhia o nā kamaʻāina. ʻO ka hahai kānāwai hoʻomalu maʻi ka hana. Pale ʻia ka ihu me ka waha. Makaʻala ʻia ke kū kaʻawale ʻana. A, i loaʻa nō i ka maʻi, e kipa ʻole mai. ʻAʻole e poina ka ʻōlelo noʻeau o luna, no ka mea ʻo ia kekahi o nā ʻōlelo kahua o ka Hawaiʻi. E lawe mau i makana, e lawe mau i mōhai, a e lawe mau i ka ua mea ʻo ka lako i kahi malihini e paʻi ai a paʻi ke aloha. Aloha ʻāina kākou. © Kaʻula Kauikeaokea Krug 2021 na ka Honolulu Advertiser ko mua ko hope

Kailana Keen < hoʻi hope Ua Pau ʻo Waiola i ke Ahi Kailana Keen 5 ʻOkakopa 2023 Eia nā ʻohana ma Lāhaiana, Maui, ke luʻuluʻu nei i ke aloha. Hoʻokahi mahina aku nei, ua hele a pau loa ka nani o Lāhaina i ke ahi. Ua ʻā nā hale a me nā halekuʻi a pau loa, a ua hele kekahi mau kānaka i ke ala hoʻi ʻole mai. Nui loa aʻela nā leo uwē o ka lehulehu me ke kulu makawalu ʻana o ka waimaka i ka pau ʻana o ke ola o kānaka a me nā mea waiwai i ke ahi. ʻO kekahi o nā hale i pau, ʻo ia nō ka hale pule kupaianaha loa ʻo Waiola i kū ma ke alanui ʻo Waineʻe. Ma ia hale pule nō i mālama ʻia ai nā mea waiwai pili loa i ka mōʻaukala o ke aupuni ʻo Hawaiʻi, nā mikionali, a me nā kupapaʻu o kekahi o ko kākou mau aliʻi. Eia mai ka moʻolelo o ua wahi hale pule nei ʻo Waiola. I ka mahina ʻo Mei i ka makahiki ʻumikumamāwalu iwakāluakumamākolu, ua haʻalele ʻo Keōpūolani, ka wahine a Kamehameha Paiʻea, iā Oʻahu no Maui no ka hoʻolaha ʻana i nā haʻawina o ka Baibala Kahiko a me nā mikionali. Ua kauoha aku ʻo ia iā Reverend William Richards a me Reverend Charles Steward e hoʻokumu i ka hale pule mua loa ma Maui no nā kupa o ia wahi. I nā mahina mua loa o ko lākou hui ʻana, ʻaʻohe hale e hālāwai ai, no laila, ma ke one nō i mālama ʻia ai. ʻAʻole i lawa kēia noho ʻana ma ka hale kaupoku ʻole. Ma ka lā ʻumikumamāhā o Kēkēmapa i ka makahiki ʻumikumamāwalu iwakāluakumamāwalu, ua hoʻoniho ʻia ka pōhaku kihi i ke alanui ʻo Waineʻe, ʻo ka hoʻomaka aʻela nō ia o ke kūkulu ʻana. I kēlā manawa, ua kapa ʻia ia hale pule ʻo Ebenezer. Ma hope o ke kūkulu hou ʻana i ka makahiki ʻumikumamāwalu kanakolukumamālua, ua kapa hou ʻia ʻo ia i ka inoa ʻo Waineʻe, a kapa hou ʻia ʻo Waiola i ka makahiki ʻumikumamāiwa kanalimakumamākolu ma hope o ka hoʻolaʻa hou ʻana. He hale pule waiwai loa nō ia ma muli o kona kūkulu ʻia ʻana e nā mikionali mua ma Hawaiʻi a me ko lākou mālama ʻana i nā mea waiwai. No nā mikonali, ʻo kēia kūkulu ʻia ʻana o ia hale pule, he mea nui ia no ka hoʻolaha ʻana i ko lākou manaʻo a puni ʻo Hawaiʻi. Wahi a Mike Smola, ke alakaʻi hōʻikeʻike ma Hawaiian Mission Homes, ka waihona pili loa i ka hale pule ʻo Waiola, ua pau nō kekahi mau mea waiwai loa i ke ahi. He mau kiʻi pena a he mau kiʻi i kahakiʻi ʻia e Edward Bailey, kekahi o nā mikionali mua loa. Eia hou hoʻi, ua pau nā puke hoʻomanaʻo a me nā leka a Reverend William Richards a me Reverend Charles Steward, a me nā kuamoʻo ʻōlelo kahiko o ka hale pule. He mau palapala waiwai loa nō ia no ka hoʻopaʻa ʻana i ka mōʻaukala o ua hale pule nei a me nā kuleana a me ka manaʻo o nā mikionali o ia manawa. He hōʻike hoʻi kēia no ke koʻikoʻi o ka mālama pono ʻana i nā waihona ʻē aʻe, kahi e mālama ʻia ai nā mea waiwai o ka mōʻaukala Hawaiʻi a me nā mea koehana. ʻO nā aliʻi i kākoʻo nui i kēia haʻawina a nā Kalikiano, e laʻa ʻo Keōpūolani, Kaumualiʻi, Kauikeaouli, a me Nāhiʻenaʻena, ua kau ʻia ko lākou mau kino kupapaʻu ma laila. Ua pau nō ko lākou mau kia hoʻomanaʻo i ke ahi. Auwē! Nui ke aloha. ʻOiai, he kaumaha nui ka nalo ʻana o ia hale pule, ua piʻi aʻe nō ka ʻonipaʻa mau ʻana o nā limahana ma laila. I nā wā mua i pilikia ai ua hale pule nei, hoʻomau nō lākou i ke kūkulu hou ʻana, a pēlā ana paha i kēia manawa. ʻAuhea ʻoukou e ka poʻe aloha i kēia lāhui, e kōkua mai ʻoukou. Inā ua pā kou naʻau a makemake ʻoe e kōkua i ke kūkulu hou ʻia ʻana o ka hale pule ʻo Waiola, e kaomi i kēia loulou: https://www.waiolachurch.org/page/give . Ma laila nō e lū aku ai i ke kālā i mea e kākoʻo ai i ke kūkulu hou ʻia ʻana o ka hale pule ʻo Waiola. © Kailana Keen 2023 #kuikalono #aina #moolelokahiko ko mua ko hope

Kaleilehuaohaililani < hoʻi hope E Ola ke Kani Hone o nā Manu Kaleilehuaohaililani 30 ʻApelila 2022 I loko o nā makahiki he ʻelua a ʻoi iki aku nō paha e hiki koke mai nei, ke mahuʻi iho nei ka poʻe ʻepekema o kēia au, e pau loa aku ana kekahi o nā manu maoli o Hawaiʻi nei. Wahi a ua noiʻina hou nei o ka Department of Land and Natural Resources, ke mahuʻi ʻia nei ka nalowale pau ʻana o nā ʻohana manu he ʻehā: ʻo ka ʻakikiki, ʻo ke kiwikiu, ʻo ka ʻākohekohe, a ʻo ke akekeʻe. A i loko nō hoʻi paha o ke kekeke, ke mahuʻi ʻia nei e pau ana he 11 hou aku ʻohana manu mai Hawaiʻi nei. He aha nā kumu e pilikia nei ke ola o kēia mau ʻohana manu maoli Hawaiʻi? ʻO kekahi ka maʻi avian malaria i halihali ʻia e ka poʻe makika. Ua like nō paha ka maʻi avian malaria me ka maʻi Kolona, ʻo ia hoʻi, he maʻi kēia i maʻa ʻole i ke kino o ke kanaka. No laila, he maʻi nō ia e laha koke nei ma waena o nā lāhui like ʻole o ke ao e kāʻili aku nei i ka hanu hope loa o nā kānaka he nui wale. I kēia mau lā naʻe, ua lako kākou kānaka i ka lāʻau ʻō Kolona, i pale no ko kākou mau kino kanaka. Pēlā nō ka maʻi avian malaria. ʻO ka poʻe manu nō naʻe, ʻaʻohe o lākou lāʻau ʻō, ʻaʻohe pale ʻana o lākou. A ua lawa ka nahu hoʻokahi ʻana a kekahi makika no ka hoʻomake ʻana i ia manu hoʻokahi. No laila, no nā makahiki he nui wale, ʻo ka poʻe makika e halihali nei i ka maʻi avian malaria ke kumu helu ʻekahi nāna e hoʻopau nei i ka poʻe manu maoli Hawaiʻi. ʻO kekahi kumu hou aku, ʻo ia hoʻi ka wāwahi ʻia o nā nahele e noho nei kēia poʻe manu maoli no ke kūkulu hale ʻana o kānaka. No ia kumu, ʻaʻohe wahi o kēia poʻe manu e noho ai a ʻo ko lākou piʻi hou ʻana aku nō ia i uka i kahi hou e noho ai. Eia hoʻi, ke pau ʻē aku nei nā nahele ʻōhiʻa o Hawaiʻi i ka maʻi Rapid ʻŌhiʻa Death. Ua pilikia ʻē ka poʻe manu i ka nele i ka inu wai lehua ʻole i kēia maʻi ROD, a eia nō ke wāwahi ʻia nei nā nahele e koe nei i wahi e noho ai ʻo kānaka? Auē kā hoʻi ē! ʻAʻole anei i lawa nā palena o ke kūkulu hale? Āhea lā kākou e hiki aku ai i ka palena o uka? Ua ʻōlelo ʻia nō hoʻi, ʻo ka loli o ke ao a me ka wela ʻana mai o ka honua kekahi mea e pilikia nei nā manu maoli. Ma muli o ka wela ʻana mai o ka honua a me ka piʻi ʻana mai o ke kai, ke piʻi aʻe nei nō hoʻi nā manu Hawaiʻi i uka e ʻimi ai i kahi kūpono ma ka waokele e noho pūnana ai. Pehea lā kākou e mālama ai i kēia honua i ʻole hoʻi e piʻi ai ka wela o ka ʻāina a e piʻi aʻe ai hoʻi ke kai? ʻO ka poʻe puaʻa ʻāhiu nō hoʻi kekahi pilikia e emi nei ka heluna o ka poʻe manu maoli. I ka holo ʻana o ka poʻe puaʻa i ʻō a i ʻaneʻi e noho ai, ʻeli mau aku lākou i mau lua e noho ai. I ko lākou haʻalele ʻana i ia lua i ʻeli ʻia, lilo ia lua i wahi kūpono no ka poʻe makika e hānau ai i kā lākou mau hua. A ma laila nō e pilikia hou ai ka poʻe manu i ka maʻi avian malaria i halihali ʻia e ua poʻe makika nei. E nā kānaka o kēia Lāhui, ua hiki mai kēia poʻe manu Hawaiʻi ma mua loa o ka hehi mua ʻana mai o ke kanaka ma kēia pae ʻāina nei. Ua noho pū kākou me kēia poʻe manu Hawaiʻi no nā hanauna mai iō kikilo mai. Ua wili pono ʻia kēia poʻe manu i loko o ko kākou mau moʻokūʻauhau, ko kākou mau moʻolelo, a me ko kākou mau mele. He aha ana lā kā kākou hana e mālama ai i kēia mau manu maoli no nā hanauna ma hope aku e ʻike maka ai? I kēia mau lā, ke nui aʻe nei nō nā papahana e mālama nei i ke ola o kēia mau manu. ʻO kekahi ka ʻō ʻana aku o ka poʻe ʻepekema i nā makika kāne i kekahi lāʻau e kāohi ai i ka hoʻohānau ʻana aku i nā hua makika. Ua ʻōlelo ʻia, he mea nō kēia e hoʻēmi ai i ka heluna makika i mea e laha ʻole ai ka maʻi avian malaria ma waena o ka poʻe manu. Ke hoʻolaha aʻe nei nō hoʻi nā kalana pākahi i nā lula me nā ʻōlelo aʻoaʻo e makaʻala ai nā kānaka ke piʻi aʻe i uka a i ka nahele paha. E holoi pono ʻia nā kāmaʻa a me nā lole i ʻole e halihali ʻia nā makika a me nā ʻano maʻi like ʻole e pilikia nei nā manu maoli. ʻAʻole e ʻauana wale aku i nā wahi i hoʻokapu ʻia no ka hoʻopūnana ʻana o ka poʻe manu. A e waiho i nā lāʻau o ka nahele i kona wahi mau a i ʻole e hoʻihoʻi aku i kahi i kiʻi ʻia ai, i ʻole e laha ai kekahi maʻi o nā lāʻau ma ʻō a ma ʻaneʻi. E mau aku nō i ka hoʻolaha a me ka hoʻomaopopo ʻana i nā kānaka o kēia ʻāina e pili ana i kēia mau pilikia a hihia paha. Ma o ka hoʻolaha ʻana i kēia ʻike e alulike pū ai kākou i ka ʻauamo ʻana i kēia kuleana mālama manu. I ola nā manu maoli no nā hanauna ma hope loa aku. E ola mau loa aku nō ke kani hone o nā manu! © Kaleilehuaohaililani 2022 na ABC ko mua ko hope

Kama Kaaikaula < hoʻi hope He Wahi Moolelo no Mikololou Kama Kaaikaula 1 Nowemapa 2020 I keia mau la, ke ikeia kekahi mano e holo ana ma kahakai, o ka hoolaha aku la no ia i na kanaka a pau me he la he mea ino ka mano. Aka aole pela ke ano o ka manao i ka wa mamua ma ka aina i kapaia o ke awalau o Puuloa. I ka wa kahiko, ua kauia he kapu ma luna o Puuloa, ua papaia, aole e nahu ka mano i ke kanaka. Ma ia wahi i noho alii ai kekahi mano, o ia ka mea nona ka olelo kaulana, “Alahula Puuloa, he alahele na Kaahupahau.” Nona hoi ke kuleana e hooholo ai i ua kanawai la, o Kaahupahau no kona inoa. Hoomaluia na kanaka e na mano a malamaia mai la no hoi na mano e na kanaka. Pela lakou e noho ana i ka wa kahiko. He wahi kipa nui ia o Puuloa e na mano malihini mai na moku puni like ole o nei pae aina, o ka ike maka ana aku ia Kaahupahau ka pahuhopu o ia kipa ana mai. I hoea mai ka mano malihini, o ka malama pono ia iho la no ia o ke kapu o ia aina e na mea kipa, o hoopaiia auanei ka malihini e na kamaaina. No laila e ka makamaka heluhelu, eia no kekahi moolelo e nanea ai ka maka i ka heluhelu. I ka manao o keia wahi mea kakau nei, he pono paha ka hai hou ana aku i nei moolelo i keia wa o kakou. Mai Maui mai a i Oahu nei i hiki mai ai kekahi mano malihini me ka manao e kipa aku ai ia Kaahupaahu. O Mikololou ka inoa o ua mano malihini la, a ono mau oia i ka papai ula o ka aina, oia hoi ke kanaka. Oiai ma Maui, aohe paha kapu nana e hoole i ka aiia ana o na kanaka, ua papaia keia ano hana ma ke awalau o Puuloa, no laila ua kaohiia iho ia ono o ka malihini. I kona hoea ana mai i ke awalau, halawai aku la oia me na alii o ia aina, o Komoawa ke kiai o ka nuku, o Kahiuka ka pukaua nui o ke awalau o Puuloa, o Honuiki ka pukaua kiai kino o ke aliiwahine, a o Kaahupahau no ke aliiwahine ma luna o lakou a pau. O ka lakou hana maamau, oia no ka holo ana iuka no ka auau wai. Aia a pau ka huakai auau wai, paina pu lakou a o ka awa a me ka niu haohao ka lakou mea ai. A pela no keia kipa ana mai o ua malihini la a po ke ao. I ka wa e hiamoe ana na mano kamaaina o nei wahi, ua holo malu aku ka malihini iuka e imi ai i papai nana e ai . O kona holo aku la no ia iuka a paa kana pio, pau i ka nahuia. A lawa kona makemake, hoi mai la no oia i kahi e moe ana na mano kamaaina. Aka, i kona wa e hoi ana, ikeia ua mano ino la e Kaahupahau, maopopo mai la i ia aliiwahine o Puuloa, aole i malamaia ke kapu o keia aina e ua wahi mano ino la. No laila, holo aku la o Kaahupahau iuka me ke kahea ana aku i na kanaka o ka aina, “E lakou nei, e ala.” Puoho ae la no na kanaka i ka loheia ana o ka leo o ke aliiwahine, o ka lakou akoakoa mai la no ia i mua ona e hoolohe ai i ka hoomau ana mai i kana olelo ana, “akahi no a ikeia ke ano ino o kela wahi mano malihini, no laila penei ka oukou hana, ia makou e huakai ana iuka o Waikele, o ka oukou hookuu iho la no ia i na upena he nui i mea e paa ai ke kahawai a hiki ole i ua mano ino la ke puka aku. I loa no iaia a paa, o ia no ka wa e kauo aku ai ia malihini i kahaone, o ka ho-a ae la no ia i ke ahi, a komo aku la i kona kino i ke ahi. Pela e make ai ua mano ino la.” I ka pau ana o ia olelo a ke aliiwahine, hoi mai la oia i kona wahi noho. A hele no hoi a wehewehe kaiao, makaukau ka hui mano e huakai auau iuka i ka wai punahele a ke aliiwahine, oia no o Waipahu. Aia no a hoea ka hui mano iuka, akoakoa mai la na kanaka o ka aina no ka hooko ana iho i ke kauoha a ke aliiwahine, o ka hookuu iho la no ia i na upena he nui a paa ke kahawai. Ma ka wai oluolu o Waipahu, ua hoolakoia ka awa he nui no Mikololou, o ka inu iho la no ia, a ooki mai la ka ona a ka awa iaia nei. Ma ia manawa, hoopuniia ka mano malihini e na kamaaina a oia no ka manawa i pane aku ai ke aliiwahine ia Mikololou, “Ai a mano aohe nana i kumu pali!” Me ia olelo a ke aliiwahine, poipu mai la na mano kamaaina i ua Mikololou la, o ko ia ala auhee aku la no ia i kai me ka wikiwiki a kui aku i na upena i hookuuia. Ua puka aku ia malihini i kela me keia upena a hiki i ka mea hope loa a paa iho la, aole i u, lele mai la na kanaka a kauo mai la no i ke kino o ua Mikololou la i kahaone. Ua hoaia oia i ke ahi a pau keia mano ino i ka puhi ahi ia. A hala he mau la hele mai la kekahi mau keiki me ka ilio i kahakai. I na keiki e auau ana, e eli iho ana ka ilio i ke one a loaa kekahi mea, lilo ia i mea paani na keia ilio nei ma ke one. I ka pau ana o ka auau ana o na keiki, kahea aku la kekahi i ka ilio, e hoi kakou! Hookuu wale ia iho la ia mea paani a ka ilio i ke kai a o kona hoi pu aku la no ia me na keiki. E ka makamaka heluhelu, o keia mea paani a ka ilio, oia no ke alelo o Mikololou i pau ole ia i ke ahi. I loa no a pulu ia alelo i ke kai, ola hou o Mikololou. Alaila, o kona hoi aku la no ia i kona aina ponoi i Maui e noho ai. Aole no i pau ka moolelo o Mikololou maanei, aka ua lawa paha keia no ka manawa. I keia wa weliweli i ka mai Corona, he mea nui na kanawai i kauia no ka hoemi ana i ua mai ahulau la i mea e palekana ai ka poe kupa o keia mau kaha. A oiai mau no ka noho kaawale ana o kakou poe kamaaina, ua weheia ka ipuka o Hawaii no ke kipa ana mai o na mea kipa mai na aina e, me ka manao e malamaia ana na kanawai e lakou. Aka aole paha pela ka lakou hana i na manawa a pau. No laila he aha la ka hoopai kupono no ua mau mea ino la e malama ole i na kanawai? Aole paha ka pepehi ana aku a make e like me ka hopena o Mikololou, aka e aho paha ke kipaku ana aku ia lakou mai keia aina nei, a o ka hoi aku la no ia i ko lakou aina ponoi. A e like me ke ola mau ana o ka moolelo o Mikololou ma o ka moolelo ana aku, i ka hoi ana aku o ia malihini i hoopaiia, e hoomaopopo aku i na mea kipa e ae, i makemake lakou e kipa mai i nei pae aina, pono no ka malamaia ana o na kanawai mai Corona o keia wa o pau koke auanei ka huakai makaikai. A pela no e palekana ai kakou poe kamaaina mai ka laha hou ana aku o ia mai. © Kama Kaaikaula 2020 na Kama Kaaikaula ko mua ko hope

ʻĀnela Akiu < hoʻi hope E ala! E alu!! E kuilima!!! ʻĀnela Akiu 17 ʻOkakopa 2024 ‘Auhea ‘oukou e nā pua i‘a i komo mai i nā loko uluwehiwehi o Hawaiʻinuiākea, kahi e pili a‘e ai i nā wai māpuna o nā kūpuna, ‘ano‘ai me ke aloha. He wahi ho‘olauna kēia i kekahi mau ‘o‘opu ‘ai lehua o Hawai‘inuiākea, ‘o ia ho‘i ka hui i kapa ‘ia ‘o ka Papa Haumāna Kauleo o Hawai‘inuiākea (Hawaiʻinuiākea Student Advisory Board). Ua ho‘okumu ‘ia nei hui me ka mana‘olana e paipai aku i ke kūkā kama‘ilio ‘ana a nā haumāna me nā alaka‘i o kēlā me kēia māpuna o Hawai‘inuiākea. He aha lā ka pahuhopu o kēia kama‘ilio ‘ana? ‘O ka ho‘oponopono ‘ana i nā pilikia e kau ana ma luna o nā haumāna, ‘o ka ho‘olālā ‘ana i nā hanana le‘ale‘a like ‘ole, a ‘o ka ho‘olaha ‘ana i ka nūhou o Hawai‘inuiākea i nā haumāna. I mea e kō ai kēia mau pahuhopu ʻekolu, ua hoʻomāhele ‘ia nei hui i ‘ekolu mau kōmike li‘ili‘i: ke kōmike hoʻolaha, ke kōmike hoʻolālā, a me ke kōmike ʻuao. He hui laulā ka hui mua. ‘O ke kōmike ho‘olaha ke haku i nā ‘ōlelo ho‘olaha no ka lehulehu haumāna. I mea e maopopo a‘e ai nā hana a Ka Papa Haumāna Kauleo a me Hawai‘inuiākea i nā haumāna, na kēia hui e mālama a e hoʻolaha aku i ia mau hanana ma o ka leka uila, nā pelaha, a pēlā aku. He hui kālai ka lua o ka hui. ‘O ke kōmike ho‘olālā ke kūkulu i nā hanana no kēia makahiki kula. Na lākou e mālama i nā mea pono no kēia mau hanana. Na lākou ‘ekolu e waiho aku i nā palapala kula, e ho‘omākaukau i nā mea pono, a pēlā aku. No laila, e ka mea heluhelu, e maliu mai, a ke ʻike aku ʻoukou i nā hanana a nei kōmike e alaka‘i ana, e naue aku nō! He hui hāpai ka hui hope loa. ‘O ke kōmike ‘uao ke noho pū me nā alaka‘i o Hawai‘inuiākea i mea e maika‘i a‘e ai ko kākou Kula a me ke Kulanui holoʻokoʻa. Ke lana nei ka mana‘o, ʻo ka lilo ʻana o nei hui i leo ho‘okahi no nā haumāna, i mea e hāpai ʻia a‘e ai nā pilikia, nā nīnau, a me nā mana‘o kōkua o nā haumāna i mua aku o nā luna o kēlā me kēia māpuna o Hawai‘inuiākea. E kuʻu mea heluhelu ē, eia nō paha ʻoe ke nīnau iho nei, "‘O wai lā nā haumāna e komo ana i ka hana a kēia Papa?" Eia ka pane. I kēia makahiki kula hou, ua hoʻonoho ‘ia ‘eiwa mau haumāna ma ua Papa nei. He mau limahana mai loko mai o Ka Papa Lo‘i ʻo Kānewai a me NHSS, a he mau haumāna laepua a laeo‘o hoʻi mai Kamakakūokalani a me Kawaihuelani. Ua hoʻonoho ‘ia nō hoʻi ho‘okahi haumāna mai ASUH, i mea e ulu a‘e ai ka pilina me ke Kulanui holo‘oko‘a. Eia nā haumāna i hoʻonoho ʻia, nā ʻoʻopu ʻai lehua hoʻi: No Kawaihuelani, ‘o Kawaiola Kapuni, mai ‘Ulupalakua, Maui, lāua ‘o Hoakalei Watanabe, mai Waipi‘o, ‘Ewa. No Kamakakūokalani, ‘o Kapaia‘ala Earle, mai Honouliuli, ‘Ewa, ‘o Kuhi Leong, mai Waiau, ‘Ewa, a me Kūna‘e Diehl, mai Ioka, Penekelewinia. No NHSS ‘o Kalawai‘a Nunies, mai Moanalua, O‘ahu, a me Ki‘inani Rosario mai Wai‘anae, O‘ahu. No Ka Papa Lo‘i ‘o Kānewai, ‘o Kalena Okumura, mai Maunalua, O‘ahu. A, ʻo ka haumāna i hoʻonoho ‘ia no ASUH, ‘o kou mea kākau nei nō, ʻo ‘Ānela Akiu, mai Kalihi, O‘ahu. ‘Oiai he noho ko kēia lālā no ASUH, he haumāna ‘o ia ma lalo o Hawai‘inuiākea. ʻO mākou hoʻi ke hui pū a kālailai i nā mea pili i ka hele kula ‘ana. No laila, e ka mea heluhelu, eia nō mākou ke hāpai aʻe nei i wahi nīnau, penei: "He aha nā manaʻo, nā pono, a me nā makemake o nā haumāna o Hawaiʻinuiākea? Ua ho‘ouna ‘ia aku nei he anamana‘o i nā haumāna a pau ma lalo o Hawai‘inuiākea, i ʻike ʻia ai ua mau manaʻo nei e ka Papa. He wahi noi kēia e hoʻopihapiha aku i ua mea nei i mea e mōakāka ai ka mana‘o o nā haumāna. E ka mea heluhelu, he mau haumāna wale nō nā lālā o kēia Papa, ʻaʻole nō he kumu a he luna paha. No laila, mai hilahila, e leka uila iā mākou ma hshksab@hawaii.edu inā he mau mana‘o kou, a i ‘ole e kama‘ilio pū me kekahi o mākou kekahi. ʻŌlelo ʻia e nā kūpuna, I maikaʻi ke kalo i ka ʻohā . Eia hoʻi, I maikaʻi ke kulanui i ka haumāna . ‘Oiai ‘a‘ole paha kēia ʻo ka mana‘o laulā o ka lehulehu, ‘o ia nō ka ‘oia‘i‘o. ‘A‘ole hiki i kekahi kula ke holomua me ka nele ‘ana i nā haumāna ‘ole. No laila, he mea kūpono loa ka loaʻa ʻana o nā mana‘o o nā haumāna i ke kulanui i mea e holomua ai ke kulanui i nā lā e hiki mai ana. Na kākou poʻe haumāna e kū‘ē aku i nā hana ‘ino a ke kulanui o Hawai‘i ma Mānoa, a e ‘aelike pū aku i nā mea pono. ‘O ka hana a nei hui ka ho‘okumu ‘ana i ka pilina pālike ma waena o nā alaka‘i o Hawai‘inuiākea me kā lākou mau haumāna, i wahi e pane ai kekahi i kekahi a hui pū no ka hoʻopaʻa pono ʻana i ka ‘ike kūpuna. Ke lana nei ka mana‘o no ka holo pono ‘ana o Hawai‘inuiākea a me ke kulanui o Hawai‘i ma Mānoa, a na kēia hui ka ne‘e mua. © ʻĀnela Akiu 2024 ko mua ko hope

Kēhau Noe < hoʻi hope Makemake nā ʻEpekema e Kāohi i ka Poʻe Makika Kēhau Noe 15 ʻOkakopa 2021 Ma o ka hoʻomōhala ʻana i kekahi “kaupalena hānau makika.” Ua hōʻea mai nā makika i loko o Hawaiʻi i nā makahiki mua o nā 1800 ma nā moku ʻEulopa. Lawe maila nā makika i ka malaria manu. Ma hope mai o ia wā ua make nui ʻia ka manu i ka nahu ʻia e nā makika i hoʻouna i kēia maʻi. I kēia wā, make koke nā manu i ka noho ʻana o nā makika i ka wao kiʻekiʻe. He mea maʻamau i nā makika ka noho ʻana i kahi mahana. Piʻi akula ka poʻe makika i nā mauna ma muli o ka nui ʻana mai o ko ka mauna mahana. No laila, hoʻolaha nui ʻia ka malaria manu i ia wao. I nā m.h 1900 a hiki i kēia wā, makemake nā ʻepekema e hoʻomōhala i ka lāʻau koʻokoʻo no ka malaria manu. Akā, ʻaʻole i holomua maikaʻi kekahi lāʻau koʻokoʻo no nā manu. No laila i kēia wā, ke manaʻoʻio nei nā ʻepekema i ka hoʻomōhala ʻana i kekahi kaupalena hānau no nā makika. ʻO ke kaupalena hānau ka mea e luku i ka poʻe makika ma o ka pau ʻana o ka hiki ʻana ika makika wahine ke hānau i nā hua e ola. No ke kaʻina hana, hāʻawi ʻia aku ke kaupalena hānau i nā makika kāne. Pahu kui ʻia nā makika kāne i ke koʻohune e loaʻa i nā lāhui makika like ʻole. I ka wā e hoʻomau keiki ai nā makika, he ʻokoʻa ko lāua koʻohune. ʻO ke koʻohune ʻokoʻa ka mea i kumu i ka hānau kīnā. No laila, pohō akula ko ka makika wahine huahua ʻana, no ka mea, he palupalu kona mau hua. ʻAʻole hoʻokino kāna mau keiki. Inā e loaʻa mai kekahi palapala ʻae mai ka ʻOihana Mahi ʻAi mai o ka Mokuʻāina, hoʻolauna ʻia ke koʻohune i nā makika kāne i ka m.h 2024. Akā, makemake nā ʻepekema e hoʻokumu koke, ma muli o ka make koke ʻana o nā manu Hawaiʻi, e like me ka ʻakikiki ma Kauaʻi, no ka mea, he ʻelima haneli wale nō nā ʻakikiki. E nalowale paha lākou ma mua o nā makika. © Kēhau Noe 2021 na Kēhau Noe ko mua ko hope

Hiʻilani Chang < hoʻi hope Nā Hui Mālama ʻĀina ma Koʻolaupoko, Oʻahu Hiʻilani Chang 1 ʻOkakopa 2022 I ka wā kahiko, he mau wahi ma Koʻolaupoko, Oʻahu i mālama ʻia aku ai nā ʻōnaehana mea ʻai. Ua wāwahi ʻia aku ia mau māla, akā i kēia mau lā, he mau hui e kūkulu hou nei i nā ʻōnaehana e like me ka loʻi a me ka loko iʻa a kono lākou i ka lehulehu e kōkua i kekahi mau lā. Na kēia poʻe kipa e kōkua i mea e ulu ai ka ʻāina, a i aʻo a hoʻomau ʻia ko nā hui mau nuʻukia. Eia nō kekahi o nā wahi ma Koʻolaupoko e ʻae aku nei i ke kōkua. Ulupō Heiau Aia ʻo Ulupō Heiau ma Kailua, ma kaʻe o Kawainui, kahi e noho ai ʻo Hauwahine, he moʻo e kiʻai iā Kawainui a me Kaʻelepulu. I ka wā kahiko, he ʻāina momona ʻo Kailua i noho ʻia e nā aliʻi a ʻo ia paha ke kumu i kūkulu ʻia ai ka heiau. ʻO ka hui ʻo Kauluakalana ke mālama aku i kēia ʻāina a ʻo ko lākou makemake ke ola hou ʻana o ka pilina i ke kanaka, ka heiau, ka loʻi, a me ka loko iʻa e like me ka wā ma mua. I naue ʻoe i laila e mālama aku ai i ka loʻi, e aʻo nō hoʻi ʻoe i ka moʻolelo o ka heiau a me ke ahupuaʻa ʻo Kailua i mea e hoʻoulu hou ai i kēia wahi waiwai. Kākoʻo ʻŌiwi Ma Heʻeia Uli, aia ʻo Kākoʻo ʻŌiwi, he hui mālama ʻāina. Aia ʻo Kākoʻo ʻŌiwi i kahi i kanu ʻia aku ai ka ʻai i ka wā ma mua. He loko nui i laila, no laila ʻo kā lākou ala nuʻukia ke ola hou ʻana o ia ʻāina a me ka loko. He mau ʻano o ke kanu ʻai ʻana ma laila: ka māla, ka loʻi, a me ka loko puʻuone. Ulu ke kalo ma ka loʻi, ulu ka ʻuala a me nā lāʻau ʻulu a me ka maiʻa ma ka māla. Kūʻai ʻia aku nā hua o kēia mau lāʻau i ka poʻe hoihoi. I kekahi mahina aku nei, ua mālama ʻia kekahi lā lei a aʻo ʻia ka haku lei ʻana a me ka pule ʻana i ka wā like. He lā hana kā lākou i kēlā a me kēia Pōʻakahi, Pōʻalua, a me ka Pōʻalima, a me kēlā a me kēia Pōʻaono ʻelua. Paepae o Heʻeia Aia ka loko iʻa o Heʻeia ma Heʻeia Uli a mālama ʻia kēia ʻāina e ka hui ʻo Paepae o Heʻeia. Ua kūkulu ʻia aʻe kēia loko iʻa ma kahi o 800 makahiki i hala no laila ʻo ia kekahi o nā loko iʻa kakaʻikahi kahiko e kū nei i kēia lā. Ma Malaukaʻa ia loko iʻa, a he kuapā kona ma kai a ma uka. ʻO ka hapanui o nā loko iʻa ma kai wale nō i loaʻa ai ke kuapā, akā ma Heʻeia, aia hoʻi he kuapā i pili i ka ʻāina. ʻO ka hana a ka hui i kēia manawa ke kūkulu hou ʻana aʻe i ke kuapā ma uka i mea e hoʻopuni ʻia ai ka loko iʻa i ke kuapā. Mālama lākou i nā lā hana i kēlā a me kēia Pōʻaono, a i kekahi mau lā i ka makahiki, mālama lākou i ka lā holoholo. He māʻona ʻai a he māʻona iʻa ko ka noanoa. He hana nui ka mālama ʻāina, akā eia nō nā hui e hoʻomau aku nei i ka hana hoʻoulu lāhui. Ke mālama hou nei lākou i ka mahiʻai ʻana i mea e hoʻolako aku ai i ka lāhui e like me ka wā ma mua, ma o ka ʻōnaehana kahiko. E hoʻomaopopo hoʻi, ʻaʻole ia hana he mea na kēia mau hui wale nō, akā he kuleana ko ka poʻe a pau e huipū me ka laulima. No laila e ka mea heluhelu, e kōkua i ka hoʻoulu hou ʻana i ka ʻāina o Koʻolaupoko. © Hiʻilani Chang 2022 ko mua ko hope

Kūpono Achuela < hoʻi hope No ka Pono o ka ʻĀina Kūpono Achuela 15 Pepeluali 2023 He ui, he nīnau, aia i hea ka wai a Kāne? He ui, he nīnau hou, aia i hea ke aloha no ka wai a Kāne? Ke aloha no nēia ʻāina? Aia kā i ka pūʻali koa o ʻAmelika? ʻO ia nā nīnau koʻikoʻi loa. He moʻolelo kēia no ka wehewehe pono ʻana i ke kūlana maoli o ka hana a ka poʻe i kūkala mai na lākou nō e hoʻomalu iā Kapūkakī, ʻo ia hoʻi ʻo Red Hill. Ma lalo naʻe o ko ka pūʻali koa ʻAmelika malu, ua hana ʻino nō, ua hana me ka noʻonoʻo ʻole, a kulu ihola kekahi wai ʻē i lalo o ka ʻāina o Kapūkakī ma ka piko o Oʻahu. He wāwahie hēkī ka mea i kulu mai loko mai o nā pahu nunui. I ia manawa like ua komo ua wāwahie nei i ka wai e inu ʻia e ka lehulehu e noho ma ke kahua pūʻali koa, he weliweli nō. I ka mahina ʻo Nowemapa, makahiki 2021, ʻakahi a kulu ka wāwahie ma ke kahua pūʻali koa ma Kapūkakī. I lalo lilo nō o ka ʻili honua, ua waiho ‘ia he mau pahu e ka pūʻali koa a mai laila mai nō ke kulu ʻana o ia wāwahie. Ma kahi o 1000 kālani ka mea i kulu. I ia manawa, wahi a ka luna o ka pūʻali koa ʻAmelika, ʻaʻohe mea a kākou nei e hopohopo ai. Ma ia mau ʻōlelo hōʻoia i hoʻomaka ʻia ai ka hoʻohūnā ʻana i kekahi pilikia nui loa. I nā lā ma hope mai, ua loaʻa i ka poʻe i noho i laila he wai inu ʻē loa. Wahi a kekahi mau kānaka i noho ma kahi o Aliamanu, Puʻuloa, a me Mānana, ua hele a hahauna ke ʻala o ia wai inu, like nō me ke kakalina. Ke inu ʻia ua wai nei hele a maʻi. Nui ka poʻe i kūpaʻa i mua o ka pūʻali koa a hoʻokoi i nā luna e hoʻoponopono i kēia pilikia o ka wai! A ma ia manawa i wehewehe ʻia ai kēia pilikia ʻino loa. I loa nō a huʻe ʻia kēia nūhou, pakū ka lāhui i ka ukiuki. Kupu aʻela nā ʻōlelo mauhala a kūpaʻa hoʻi ka lāhui i mea e hōʻike ai i ko lākou inaina. Na ka pūʻali koa ʻAmelika nō ia hana ʻino. I kēia mau lā, mau nō kēia pilikia, i loko nō o ka hoʻohiki a ka pūʻali koa e hoʻopau i ka waiho wāwahie ma lalo o Kapūkakī. ʻŌlelo ʻia ma ka nūpepa Hōkū Buletina, he makemake ko ka pūʻali koa e waiho i nā pahu wāwahie no ka wā e hiki mai ana. ʻAʻole kā hoʻi! Aia ke kahua pūʻali koa ʻAmelika ma luna o ko Oʻahu aquifer . Na kēia mea koʻikoʻi e hānai aku i ka poʻe pau loa o Oʻahu nei i ka wai inu! ʻO kēia ka mea pūʻiwa loa. Eia kekahi, ʻaʻole kēia hanana ʻo ka manawa mua o ke kulu ʻana, ua hoʻomaka ke kulu ʻana o ka wāwahie i ka makahiki 1947! A mau nō ke kulu ʻana ma waena o nā makahiki a pau i hala. Na kēia mau hana pono ʻole e hōʻike i ka nānā ʻole o ka pūʻali koa ʻAmelika i ka poʻe Hawaiʻi, ke ola o ka ʻāina, a me ka poʻe i hoʻomalu ʻia e lākou! Like nō ka hūnā ʻia ʻana o kēia hanana nei me kā ka pūʻali koa ʻAmelika i hana ai ma Kahoʻolawe. Luʻuluʻu nō kēia wahi mea kākau i ka hewa i hana ʻia i ia moku. ʻO ka pepehi nui ʻia ʻana o Kahoʻolawe e nā pōkā pahū ā nalowale ke ola o ia ʻāina nani, na ka pūʻali koa i hana pēlā. E ka lāhui ē, e makaʻala kākou i ka hūnā hewa ʻana a ka pūʻali koa ʻAmelika, me he mea lā ua poina ʻia ka moʻolelo o Kahoʻolawe. Ua hala hoʻokahi makahiki, ʻaʻole nō i poina ʻia ka hana ma Kapūkakī. ʻAʻole kakou e ʻae i ka mau ʻana o kēia pilikia nei i ke ʻaoʻao ʻike ʻole. Na kākou ke kuhikuhi ʻana i ka hana hewa a pēlā nō ka hoʻomau ʻana i ka pono o ka ʻāina. Inā ʻaʻole kākou e kuhi i ka hewa e hana ʻia nei ma ko kākou ʻāina, e pau ana ke ola o ka lāhui. E pā ikaika ʻia ka pepeiao o ka lehulehu i ua pilikia nei ā hemo. © Kūpono Achuela 2023 ko mua ko hope

Kēhau Noe < hoʻi hope Makemake nā ʻEpekema e Kāohi i ka Poʻe Makika Kēhau Noe 15 ʻOkakopa 2021 Ma o ka hoʻomōhala ʻana i kekahi “kaupalena hānau makika.” Ua hōʻea mai nā makika i loko o Hawaiʻi i nā makahiki mua o nā 1800 ma nā moku ʻEulopa. Lawe maila nā makika i ka malaria manu. Ma hope mai o ia wā ua make nui ʻia ka manu i ka nahu ʻia e nā makika i hoʻouna i kēia maʻi. I kēia wā, make koke nā manu i ka noho ʻana o nā makika i ka wao kiʻekiʻe. He mea maʻamau i nā makika ka noho ʻana i kahi mahana. Piʻi akula ka poʻe makika i nā mauna ma muli o ka nui ʻana mai o ko ka mauna mahana. No laila, hoʻolaha nui ʻia ka malaria manu i ia wao. I nā m.h 1900 a hiki i kēia wā, makemake nā ʻepekema e hoʻomōhala i ka lāʻau koʻokoʻo no ka malaria manu. Akā, ʻaʻole i holomua maikaʻi kekahi lāʻau koʻokoʻo no nā manu. No laila i kēia wā, ke manaʻoʻio nei nā ʻepekema i ka hoʻomōhala ʻana i kekahi kaupalena hānau no nā makika. ʻO ke kaupalena hānau ka mea e luku i ka poʻe makika ma o ka pau ʻana o ka hiki ʻana ika makika wahine ke hānau i nā hua e ola. No ke kaʻina hana, hāʻawi ʻia aku ke kaupalena hānau i nā makika kāne. Pahu kui ʻia nā makika kāne i ke koʻohune e loaʻa i nā lāhui makika like ʻole. I ka wā e hoʻomau keiki ai nā makika, he ʻokoʻa ko lāua koʻohune. ʻO ke koʻohune ʻokoʻa ka mea i kumu i ka hānau kīnā. No laila, pohō akula ko ka makika wahine huahua ʻana, no ka mea, he palupalu kona mau hua. ʻAʻole hoʻokino kāna mau keiki. Inā e loaʻa mai kekahi palapala ʻae mai ka ʻOihana Mahi ʻAi mai o ka Mokuʻāina, hoʻolauna ʻia ke koʻohune i nā makika kāne i ka m.h 2024. Akā, makemake nā ʻepekema e hoʻokumu koke, ma muli o ka make koke ʻana o nā manu Hawaiʻi, e like me ka ʻakikiki ma Kauaʻi, no ka mea, he ʻelima haneli wale nō nā ʻakikiki. E nalowale paha lākou ma mua o nā makika. © Kēhau Noe 2021 na Kēhau Noe ko mua ko hope

Kahanu Giron < hoʻi hope Hoʻi i ka Wai o ka Puna, He Pūnāwai ke Kupuna Kahanu Giron 15 ʻOkakopa 2021 Welina mai me ke aloha e nā moʻopuna e mālama ʻia ana e nā kūpuna. ʻO ke kupuna ka pūnāwai o ka ʻike waiwai o kākou. ʻO ka puna ke kupuna hoʻi, ka puna o ke aloha, ka ʻike, a me ka mana. He mea waiwai nō ke kupuna, he pūnāwai nō hoʻi. Na ke kupuna e kōkua a kākoʻo iā kākou. Na kākou e mālama i nā kūpuna. I ka hānai ʻia ʻana oʻu, ʻo koʻu baban – ʻo koʻu kupunahine kuakahi hoʻi, ke kupunahine o koʻu māmā – he luahine ʻoluʻolu nui loa ʻo ia, a ma o ka hoʻolako meaʻai ʻo ia i hōʻike mai ai i ke aloha. Ma muli o kona kuke pinepine ʻana, he mau kūʻaulima nui kona e like me Popeye. ʻO Masako Nakasato kona inoa. Pēlā pū me koʻu kupunahine, ka makuahine o koʻu māmā. ʻO ke koʻo ʻo ia o ka ʻohana. I kona hala ʻana aku, nui ke kaumaha, me he mea lā, ua huki ʻia ke kāpeka mai lalo mai o mākou. ʻO Loraine Chieko Oshiro kona inoa. ʻO koʻu kupunahine ʻē aʻe ʻo Kūlia Kaiwi – ko koʻu pāpā makuahine – ʻo ka puna ʻo ia o ka ʻike. Ua mālama ʻo ia i ka ʻike o ka ʻohana a me nā palapala ʻohana. He puna nō hoʻi ʻo ia no ke mele a hīmeni ʻo ia i kekahi mau manawa. I kona hala ʻana, ua manaʻo au, ua pau koʻu ola. I ka hala ʻana o koʻu mau kūpunahine, ua paʻa ka pūnāwai, a pau koʻu puna o ke ola. Akā e mau koʻu mahalo i ke kahua a lākou i hoʻopaʻa ai, a me ke aloha a me ka ʻike i aʻo ʻia iaʻu. I koʻu wā ma kēia honua, e hoʻohanohano au iā lākou i nā kaʻina wāwae pākahi āpau. No laila, i loko o kēia mau moʻolelo nūpepa ʻelua, e hoʻohanohano au iā lākou a me nā kūpuna ʻē aʻe i nā wahi āpau. E wehewehe au i ke koʻo o kekahi mau meʻe kahiko, ʻo ko lākou mau kūpunahine nō hoʻi. ʻO nā moʻolelo aʻu e hōʻikeʻike ai ʻo ka moʻolelo o ʻAukelenuiaʻĪkū, ka moʻolelo o Keaomelemele, a me ka moʻolelo o Kamapuaʻa. E ka mea heluhelu, e ʻike mai i ka ulana ʻana o ke kupunahine i ke aloha, ka ʻike, a me ka mana i ka moena lauhala, ʻo kāna moʻopuna nō ia. I kēia pūkana nūpepa, e heluhelu mai kāua i ka moʻolelo o ʻAukelenuiaʻĪkū. I kēia moʻolelo, ʻo Moʻoinanea ke kupunahine o ʻAukele. He mau kaikuaʻana ko ʻAukele, a ʻaʻohe a lāua aloha iā ia. I ke kāwala ʻia ʻana ihola ʻo ʻAukele i ka lua o Moʻoinanea e kona mau kaikuaʻana, makemake lāua e ʻai ʻo Moʻoinanea iā ʻAukele. ʻAʻole naʻe i ʻai ʻo Moʻoinanea iā ia no ka mea ua hoʻomaopopo ʻo ia i kāna moʻopuna. ʻElua kāne hou aku i loko o ka lua. Noi maila ʻo Moʻoinanea iā ʻAukele e hānai iā ia i ua mau kāne nei. A laila, ʻī maila ʻo Moʻoinanea iā ʻAukele e pili ana i kahi i kapa ʻia ʻo Kalākeʻenuiakāne no kona noho ʻē ʻana i mea e kaʻawale ai mai kona mau kaikuaʻana aku. Ma mua o kona holo ʻana, hoʻolako ʻo Moʻoinanea iā ia i nā mea pono i ō no kona huakaʻi. Hāʻawi ua moʻo nei iā ʻAukele i ke akua ʻo Lonokoualiʻi he laukahi e māʻona ai ʻo ia i ka ʻai a me ka ʻiʻo he koʻi a he pahi. Wahi a Fornander, ʻoʻoki ʻia kona huelo a hāʻawi ʻia ʻo ʻAukelenuiaʻĪkū me ka ʻī ʻana: “ʻo kēia koʻu kino maoli,” a hāʻawi ʻia ka pāʻū ʻai kaua a me ke kāhili ʻai kaua. Inā e hoʻopā ka ʻenemi i ia mau mea, e lilo ʻo ia i lehu. I ka loaʻa ʻana nā mea pono iā ʻAukele, mākaukau ʻo ia no ka huakaʻi lōʻihi i Kalākeʻenuiakāne a me kona noho ʻana i laila. I ka loaʻa ʻana o ka laukahi, māʻona nō ʻo ʻAukele a me nā kānaka ʻē aʻe i luna o ka moku e holo ana. I ka loaʻa ʻana o ke akua ʻo Lonokoualiʻi iā ʻAukele, alakaʻi ia akua iā ia i nā kaua a me nā wā kūpilikiʻi, a eo iā ʻAukele. I ka loaʻa ʻana o nā mea pono mai kona kupunahine ʻo Moʻoinanea, ua ola nō ʻo ʻAukele. Like koʻu mau kūpuna me ke kupunahine ʻo Moʻoinanea. Hoʻolako lākou i nā mea pono i kā lākou moʻopuna. He mau pūnāwai lākou. ʻO koʻu mau kūpunahine ʻo Masako a me Loraine, he mau pūnāwai o ke aloha a me ke kōkua. ʻO kekahi hana pinepine a lāua, kuke lāua i nā mea ʻai ʻono, e laʻa ka Chanpuru, ka Manju, ka Dobash, ke Okazu, a me ka moa pākē. Mālama ʻia kēia mau lekapī a koʻu mau kūpunahine i hoʻokahi puke kahiko. I kēia manawa, e kuke ana mākou i ka mea ʻai ma kēlā puke. A i kā mākou kuke ʻana, hauʻoli nō i ka mea ʻai. Ua hoʻīli ʻia nō hoʻi e ke kupuna kēia hale aʻu e noho nei. ʻO kēia hale ka hale a koʻu māmā i hānai ʻia ai, ʻo au kekahi. Ua makemake koʻu kupunahine, e paʻa ka hale a me ka ʻāina i wahi noho no mākou. Ua hoʻolako maila koʻu mau kūpunahine i kēia mau mea no ke ō ʻana a me ka noho ʻana. Pēlā kākou e ola ai a holo i kēia honua, ma muli o ke kōkua a nā kūpuna i hāʻawi ai, he mau pūnāwai hoʻi. Mahalo nō au i nā kūpuna e kōkua a kākoʻo mau iā kākou. Na kākou e hoʻohanohano i nā kūpuna ma o ka mālama ʻana iā lākou a me nā mea a lākou i hāʻawi ai. ʻO kēlā ko kākou kuleana. I kēia pūkana aʻe, e holomua kāua i ka moʻolelo o Keaomelemele a me ka moʻolelo o Kamapuaʻa. ʻAʻole i pau. © Kahanu Giron 2021 ko mua ko hope

Kaleilehuaohaililani < hoʻi hope Ua Lawa Kākou i ka Wai Paumāʻele? Kaleilehuaohaililani 28 Pepeluali 2022 E like nō me ka wai o Kapūkakī i hoʻopaumāʻele ʻia i ke kākālina o ka pūʻali koa moana o ʻAmelika Hui Pū ʻIa, pēlā nō ka ʻōlelo Hawaiʻi i hoʻopaumāʻele ʻia mai nei i ka ʻōlelo a me ka noʻonoʻo o ka haole. E ka hoa heluhelu makeʻe ʻōlelo, ua kapa ʻia nō nā kula ʻōlelo Hawaiʻi he mau poʻowai nui e holo ai ka ʻike a me ka ʻōlelo Hawaiʻi me he wai ala mai uka mai a kai aku i mea e hoʻōla ai i nā mamo a Hāloa i loko o kēlā me kēia loʻi kalo e waiho nei. A inā nō paʻa ke poʻowai nui, e pau ana nō ua mau mamo nei a Hāloa i ka maloʻo i ka wai ʻole. ʻO ia kā ka Lāhui i ʻike lihi aku ai i ka wā e emi mai ana ka heluna o ka poʻe ʻōlelo Hawaiʻi i nā makahiki he kaʻau i hala akula. Akā i ka wehe hou ʻia ʻana o nā poʻowai nui o ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka makahiki 1984, ua komo mai nō ka manaʻolana i loko o ka Lāhui no ka holo pono o ia wai e ola ai nā ʻohā. Mai ia makahiki mai nō, ua nui aʻela nā poʻowai e holo ai ka ʻōlelo Hawaiʻi. I kēia mau lā, ke ʻike ʻia nei nō nā Hawaiʻi e hoʻonaʻauao ʻia iho nei ma loko o kā kākou ʻōlelo Hawaiʻi ponoʻī. ʻO ua ʻōlelo Hawaiʻi nei nō naʻe e māna ʻia aku nei i nā waha o ka hapanui o nā keiki, ua like nō paha ia me ka wai e kaulana nei ma Kapūkakī. ʻO ia hoʻi, he ʻōlelo nō ia e hoʻohaumia ʻia nei i ke kākālina ʻinoʻino o ka ʻōlelo a me ka noʻonoʻo haole. ʻO ke aha ke kumu o kēia hoʻohaumia ʻia ʻana? I ka manaʻo o kēia mea kākau, he mau kumu nō. Ua pili ka mua i ke kānāwai pāpā ʻōlelo Hawaiʻi a ka Repubalika i kau ai. I laila nō i hoʻomaka ai ka hulihua ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo ia hoʻi ke emi ʻino ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana o nā keiki. A ua ʻike nui ʻia ke kamaʻilio ʻana o nā kūpuna no kēia pilikia ma loko o nā ʻatikala nūpepa e paipai ana i nā Hawaiʻi e hoʻoikaika i ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo i nā kamaliʻi. ʻO ka lua, no ka nui a me ka maʻa mau o ka ʻōlelo haole ma Hawaiʻi nei, aia nō ke komo nei ia mau manaʻo a ʻōlelo haole paha i loko o kā kākou ʻōlelo makamae. ʻO ke kolu, he noʻonoʻo nō ka poʻe ʻōlelo lua o ka ‘ōlelo Hawaiʻi ma loko o ka noʻonoʻo haole. No laila, i kekahi manawa, ke puka mai ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻaʻole paha kākou hoʻomaopopo, he manaʻo haole wale iho nō ia ma loko o nā huaʻōlelo Hawaiʻi. Ua like aku nō kā hoʻi me kahi ʻīlio hae e ʻaʻahu ana i ka hulu hipa. He pono nō ke hoʻoikaika mau i loko nō o kēia poʻe pilikia, i ʻole kākou e inu mau a hāinu mau i ka wai paumāʻele. Pehea kākou e hoʻokuʻu aku ai i kēia ʻano pilikia? He lehulehu nō paha nā haʻina. I ka manaʻo nō naʻe o kēia mea kākau pūlama ʻōlelo Kanaka, e noke mau kākou nā kānaka ʻōlelo Hawaiʻi i ka hoʻoikaika ʻana i kā kākou ʻōlelo Hawaiʻi. Maliʻa paha, ma o ka heluhelu ʻana i nā nūpepa kino lahilahi a nā kūpuna i waiho maila. Ma o ka hoʻolohe ʻana aku i nā līpine Ka Leo Hawaiʻi nāna i hoʻopaʻa pono mai i ka leo o nā mānaleo e koe ana mai nā makahiki 1970 mai. Ma o ke kipa ʻana i nā mānaleo e koe nei a me ka walaʻau pū ʻana nō me nā hoa ʻōlelo Hawaiʻi. Ma o ka hoʻokāʻau ʻana ma ka ʻōlelo i mea e hoʻoikaika ai i ka noʻonoʻo ma ka manaʻo o nā kūpuna. ʻAʻole na ʻAmelika e hoʻokuʻu i kēia pilikia. Na kākou nō ia e hoʻokuʻu. ʻAʻole kākou e lawa i ka wai paumāʻele. E hoʻomaʻemaʻe nō kākou a lawa ka pono o ka wai e inu ai ko kēia mua aku. © Kaleilehuaohaililani 2022 ko mua ko hope

Kaimana Kawaha < hoʻi hope Ua Hoʻi Mai ka Wahine Pele Kaimana Kawaha 15 Nowemapa 2021 I ka pau ʻana o ka mahina Kepakemapa a me nā pule i hala aku nei, ua nui ka naue ʻana o ka Moku o Keawe i ke ōlaʻi. ʻO ia hana a ka honua kekahi mea e maopopo ai, ua hoʻi mai ka Wahine o ka Lua i kona wahi noho mau i Halemaʻumaʻu. He mea kupanaha kēia no ka mea ua pio akula ka Pele he ʻekolu mau makahiki aku nei. I hea aku nei ke Aliʻi o Halemaʻumaʻu? ʻO ia ko mākou mea e pāhaʻohaʻo iho nei. I hea aku nei lā, ʻaʻole maopopo. ʻO ka mea maopopo nō naʻe, ke noho aliʻi hou nei ka Wahine Pele i kona wahi noho mau. Ma muli nō o kēia ʻā hou ʻana mai nei o ka Pele, ua nui aʻela ka poʻe malihini e hele mākaʻikaʻi nei e ʻike maka aku i ka hana kupaianaha a ka Wahine. I kumu nō ia e puana ʻia aku ai nei ʻōlelo hoʻohenoheno. A ka luna au o Halemaumau Ike i ke ahi ula wena a ka Wahine O ke ahi lapalapa maila i luna E uhi uha mai ana la ea E aha ia ana o Uwekahuna Me ka pali kapu o Kamohoalii Owili lei o ka lau aalii I wehi anuhea no ia uka Oia uka i pa aheahe i ka Puulena A makani kaulana o ka aina Haina ia mai ana ka puana No ka Wahine ao Halemaumau He inoa no Pele E nihi ka helena i ka uka o Puna! © Kaimana Kawaha 2021 na Kaimana Kawaha ko mua ko hope