< hoʻi hope ʻAʻohe Uʻi Hele Wale o Kohala Kaʻula Kauikeaokea Krug 15 Kepakemapa 2021 Aloha nui kākou e nā ʻōlali hiwahiwa, mai ka moku kāʻili ao ʻo Lehua ā i ka moku kāʻili aupuni ʻo Hawaiʻi. ʻOiai kākou ma loko o nei wā ʻo ka noho palaualelo ʻana me ke kau mau ʻana o nā maka i ka papakaumaka lolouila, ʻaʻole pinepine ke kipa ʻana o kākou i nā makamaka aloha. Aia naʻe, ʻaʻole e poina nā ʻōlelo aʻo a nā kūpuna i waiho ai no kākou no ka ua mea ʻo ke kipa kūpono ʻana i ko haʻi hale me ka lako. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, pinepine ke kipa ʻia mai o kākou e ka poʻe malihini iā Hawaiʻi nei. A ʻo kekahi o lākou, ua malihini nō i ia loina ʻo ke kipa ʻana me ke aloha. “ʻAʻohe uʻi hele wale o Kohala.” I ʻōlelo aʻo ia na kūpuna mā i ka malihini. ʻAʻole e hele wale i ko haʻi wahi me ka lawe ʻole aku i makana, i ʻai, a i mea e hoʻolako ʻia ai kahi hoʻokipa. I ʻole e lilo ke kipa ʻana i hoʻoluhi na ka poʻe hoʻokipa o luhi auaneʻi i ka pīnaʻi. E hele me ka lako e pānaʻi ai a e kaʻana ai hoʻi no ka hoʻokipa maikaʻi ʻia e ka mea hoʻokipa. ʻAʻole wale nō ia he ʻōlelo no ka hele ʻana i ka hale o kekahi kanaka. He ʻōlelo nō hoʻi ia no ke kipa ʻana i ka ʻāina malihini – he hale kanaka a he hale kanaka ʻole paha. Wahi a Tūtū Kakaʻe, “Pehea kou uʻi? E hele nō me ka lako.” I ka lele ʻana mai o nā malihini he nui lehulehu i Hawaiʻi nei, kipa mai lākou me ka hao wale ʻana nō i ka waiwai o ko kākou kulāiwi. Me he manu kōlea lā e kōlea ana i kona inoa iho me ka ʻai pū ʻana i ka momona o kēia ʻāina ma mua o ka hoʻi ʻana aku i Kahiki. Eia naʻe, i kēia mau lā, ua pākeu ko lākou hoʻoluhi ʻana mai iā kākou i ko lākou lawe ʻana mai i ka haumia a me ka haukaʻe o Kahiki. ʻAʻohe nānā iki i ka maluhia o ko Hawaiʻi poʻe. He nani ia, ʻike ʻia ka nui hoʻolako o ke kālā hoʻokipa malihini i ka waiwai kālā o Hawaiʻi akā ʻaʻole ia he mea e paʻi ai a paʻi me ke olakino o ko ʻoneʻi poʻe. ʻO ka maʻi COVID-19 ke kumu nui e ʻāpono ʻole ai ko ʻoneʻi poʻe i ke kipa ʻana mai o nā malihini mai ka ʻāina ʻē no ka mea, ua lilo ko ka malihini hōʻea ʻana i mea hoʻopōʻino iā kākou, nā kamaʻāina. He kipa hoʻoluhi kā lākou. ʻAʻohe a lākou pūʻolo makana uku pānaʻi e waiwai ai kākou. ʻAʻohe pūʻolo manaʻo aloha e hoʻomaluhia ana i ke olakino o koʻonei kanaka. ʻAʻole nō he launa me nā ʻōlelo kupuna kaulana o luna aʻe nei. ʻAʻole e poina ke kuleana e kaʻa mau ana ma luna o ka malihini i ka wā e kipa ai i ko ke kamaʻāina wahi ōpū weuweu. E manaʻo ʻia ka mea hoʻokipa a me ka mea e luhi ai i ke kipa ʻana. E mahalo ʻia ka hoʻokipa ʻana a me ka hoʻolako ʻana o ke kamaʻāina ma o ka lawe ʻana i makana e pānaʻi ai no ka mālama kūpono ʻana mai. I kēia wā nei, ʻaʻole ana e pāpā ʻia ke kipa ʻana mai o nā malihini. ʻO ka ʻōlelo kauoha wale nō no kēia poʻe kipa, e kipa mai iā Hawaiʻi me ka pūʻolo manaʻo aloha e pono ai ka maluhia o nā kamaʻāina. ʻO ka hahai kānāwai hoʻomalu maʻi ka hana. Pale ʻia ka ihu me ka waha. Makaʻala ʻia ke kū kaʻawale ʻana. A, i loaʻa nō i ka maʻi, e kipa ʻole mai. ʻAʻole e poina ka ʻōlelo noʻeau o luna, no ka mea ʻo ia kekahi o nā ʻōlelo kahua o ka Hawaiʻi. E lawe mau i makana, e lawe mau i mōhai, a e lawe mau i ka ua mea ʻo ka lako i kahi malihini e paʻi ai a paʻi ke aloha. Aloha ʻāina kākou. © Kaʻula Kauikeaokea Krug 2021 na ka Honolulu Star Advertiser ko mua ko hope

< hoʻi hope E Kaukoe i ka Hoʻopili Kūpuna ʻAna Leleapāoʻo Krug 17 ʻOkakopa 2024 Mai ō kikilo mai ka hoʻomaka ʻana mai o ka pule ʻia o nā pule, ke oli ʻia o nā oli, a me ka hīmeni ʻia o nā mele. Mai ka pō mai ke kumulipo, ke kumukahi, ke ao ʻana hoʻi o ka pō. He pō ia i noʻeau ʻē mai kinohi, i ao hou mai ai ka pō o neia au. Uhola ʻia maila nā haʻawina kuʻuna i loko o nā moʻolelo i mua hoʻi o ke alo, akā paʻakikī ke kūlike ʻana i ke kuanaʻike Hawaiʻi maoli ma muli o ka hoʻolalau ʻia mai e kekahi kuanaʻike. ʻAuana iho ka noʻonoʻo i ka nohona, ke kuanaʻike, a me ke au hoʻi o ka haole. He hewa nō ia ʻoiai ua hahao makaʻalā ʻia mai nā manaʻo haole e nā malihini, akā hiki hoʻi iā kākou ke hoʻoholo i ka hoʻolohe ʻana, ka hahai ʻana, a me ka hoʻopili ʻana i nā kūpuna. Lako ihola kākou i ka ʻike e pono ai kēia holomua ʻana o kākou, e laʻa nā nūpepa, nā līpine mānaleo, a me nā oli. Ua paʻa mau nā moʻolelo i loko o nā poke ʻōlelo i pule ʻia, i hīmeni ʻia, a i palapala ʻia. Mai ka mole mai o nā moʻolelo e ʻike ai kākou i ke ʻano o ke kālailai ʻana o nā kūpuna, ke ʻano o ka noho ʻana o nā kūpuna, a me ke ʻano o ka hoʻoholo ʻana o nā kūpuna. Helu papa ʻia mai kō kākou hānau mua i loko o ke Kumulipo, ʻo ke koʻa o kai a ʻo ke koʻe o ka ʻāina. ʻO ke Kumulipo ke kumuhonua, ka moʻolelo i hoʻokahua mai i nā loina o ke kuanaʻike mua o nā kūpuna, o Hawaiʻi. ʻO Papa me Wākea ke kumuhonua, ka moʻolelo ʻāina i hoʻokahua i nā loina koʻikoʻi o ka mālama ʻana i ke kalo a me ka ʻāina o Hawaiʻi. ʻO nā ʻŌlelo Noʻeau ke kumuhonua, nā ʻōlelo i hoʻokahua mai i nā loina o ka nohona kuʻuna o Hawaiʻi. Akā pilikia hoʻi ka ʻāina a me ke kai i ka mālama ʻole ʻia, a he paipai ʻana kēia e hoʻopili kākou i nā kūpuna i polapola piha mai ai ka honua, ka nohona, a me ka lāhui Hawaiʻi. Pule mau ʻia ke Kumulipo, oli mau ʻia ke Kumulipo, a hīmeni mau ʻia ke Kumulipo i kēia mau lā, akā he pule ʻoiaʻiʻo ana ia? He oli ʻoiaʻiʻo ana ia? He hīmeni ʻoiaʻiʻo ana ia? ʻAʻole paha… inā ʻo ke kuanaʻike haole ke alakaʻi mau mai i kā kākou mau hana i kēlā a me kēia lā, ʻaʻole loa. Komo nui mai ke kuanaʻike haole i loko o kā kākou ‘ōlelo Hawaiʻi, i loko o kā kākou hoʻomana Hawaiʻi, a i loko pū hoʻi o kā kākou mau hana i ka ‘āina. Komo mua mai ka “ʻākena” o ka hopuna ʻōlelo i loko o kā kākou ʻōlelo e like me ka ʻōlelo haole, komo mua mai ka inoa o ke akua “hoʻokahi” i loko o kā kākou pule e like me ka hoʻomana haole, a komo mua mai ko kākou pono kālā iho ma mua mai o ka hoʻōla ʻana i nā lāʻau o uka. Kūlanalana ka pae o ka hoʻomana Hawaiʻi i ke komo nui mai o ka hoʻomana haole, ʻo ke kuanaʻike haole hoʻi. Ma ka nūpepa ʻo Ka Elele Hawaii V9 Helu 16, i puka i ka lā 15 o ʻOkakopa, 1854 i helu papa mai ai kekahi kahuna pule ʻo Waimalu i mua o ka lāhui i nā inoa kini a lehu o nā akua a laila ʻo ia i kūʻē ai pēia, “He mau akua ʻino kēlā; a ʻo Iehova, ua hemolele.” He hoʻopaʻa moʻolelo ʻana kēia no ke kūlana mua o ka hoʻomana o Hawaiʻi. Ua helu papa ʻia ko lākou mau inoa me ka manaʻo e kūʻē, akā inā ua hiki ke helu papa ʻia, he mana kona, a he ola kona ma mua mai o kēia hoʻomana haole ʻana. ʻAʻole i hoʻomaka kēia kūlanalana ʻana ma ke au nei, akā ma ke au hoʻi i pāpā ʻia ai ka poʻe kānaka ʻaʻole e ʻōlelo, i pāpā ʻia ai ʻaʻole e hula, a i pāpā ʻia ai hoʻi, ʻaʻole e hana i nā mea āpau i pili i ka hoʻomana Hawaiʻi. ʻIke ʻia ka ʻoiaʻiʻo o ka hulihia i loko o ka nūpepa, ma ka nūpepa e ʻike ai kākou i ka ʻoiaʻiʻo o ia huli ʻana o ke kuanaʻike. Kūlanalana ka pae o ke ola ‘ana o ka ‘āina i ke komo nui o ka hana haole, o ke kuanaʻike haole hoʻi. A kainō he ʻōlelo noʻeau e hoʻomanaʻo mau mai ana i kō kākou kuleana, “He aliʻi ka ʻāina, he kauwā ke kanaka.” Akā ua wāhi ʻia kēia kuanaʻike e ke au haole, ua makapō ka ʻikena o kānaka. ʻO ka ʻōlelo ka mea e ʻike ʻia ai ke kaona o nā manaʻo i waiho ʻia mai. Waiho ʻia maila nā moʻolelo me ka manaʻo e hoʻopaʻa ʻia nā inoa kupuna, nā inoa ʻāina, a me nā inoa akua. Noʻonoʻo wale ʻia nō ka pono o kānaka akā aia nō ke hala ihola nā manu Hawaiʻi, nā limu Hawaiʻi, nā mea kanu Hawaiʻi, a me nā mea āpau e Hawaiʻi ai ʻo Hawaiʻi. Ma laila ke ola, mea ʻole ka paʻa wale ʻana o ka ʻōlelo inā aia nō ka ʻāina e pau ana, no ka mea ʻo ke kahua ma mua a ma hope hoʻi kākou e kūkulu aku ai me ia paʻa ʻana. Hiki nō ke paʻa ka pule, ke mele, a me ka ʻōlelo, akā pau ma laila? ʻAʻole. Aia ā ʻaʻapo piha kākou i ka moʻolelo ʻoiaʻiʻo, a me ke kumu hoʻi o ka hānau mua ʻia mai o ko kākou mau mua, e ʻike ai kākou i nā kuleana o ke kūlana o ka pōkiʻi ma ka honua nei. He hānau hope, ʻo ia hoʻi, e hoʻolohe i ke kuaʻana, e hahai i ke kuaʻana, a e mālama i ke kuaʻana. Na ka hānau mua nō e mālama mai iā kākou, e hānai mai iā kākou, e hoʻomalu mai iā kākou a pēia hoʻi ka “mālama” like ʻana o kākou iā ia? ʻAʻole loa. ʻAʻole i hana wale nā akua, ʻaʻole i noho aliʻi wale nā aliʻi, a ʻaʻole i palapala wale nā kūpuna i ke Kumulipo e hūnā ai i nā haʻawina, nā loina, a me nā ʻano ʻikepili o ko kākou nohona. Waiho ʻia maila ka ʻāina e nā akua e ola mau ai ʻo Hawaiʻi. Waiho ʻia maila ʻo Hawaiʻi e nā aliʻi e ola mau ai ka lāhui. A waiho ʻia maila kēia mau haʻawina ma ka moʻolelo kumuhonua i palapala ʻia e nā kūpuna e paʻa ai ka loina o ka pilina i ka ʻohana, ka loina o ka pilina i ka ʻāina, a me ka loina o ka pilina i nā akua. E mahalo ʻia kēia ola mau ʻana o kākou, ke ola hoʻi a nā akua i hāʻawi mai ai, he loina ia e mālama mau ai. Ua mōakāka mai kinohi, a mau hoʻi kēia mōakāka ʻana inā kākou e ʻimi aku i nā ala e loli ai ke kuanaʻike o ke au nei. E nā ʻōlali hiwahiwa e kaʻikaʻi nei ma ke ala like o ka ʻimi naʻauao, eia nō kākou ke komo nei i ka papahana ʻōlelo Hawaiʻi me ka manaʻo e hoʻi, me ka manaʻo e hoʻopili, me ka manaʻo e hoʻihoʻi hou mai i ke ʻano ʻoiaʻiʻo o Hawaiʻi. ʻOiaʻiʻo maoli ke akamai piha, ka maʻalea piha, a me ka naʻauao piha o kūpuna mā. A ma ia hoʻopili ʻana e paʻa hou ai ke kahua o kākou. He keʻehina ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo, he keʻehi ʻana ia i ka hoʻopili kūpuna, he keʻehi ʻana ia i ka hoʻōla lāhui, a he keʻehi ʻana ia i ka pili hou ʻana i ka ʻāina. Na ia paʻa ʻana o ka ʻōlelo e kākoʻo mai iā kākou e paʻa pū ai ke kumu o ka waiho ʻia mai o nā moʻolelo e nā kūpuna no ka mea ʻo ke kuanaʻike kuʻuna kēlā o Hawaiʻi. Inā kākou hoʻolohe piha i nā ʻōlelo āpau i puka iho mai ka waha mai o nā kūpuna, a laila kākou e ʻike ai i ka naʻauao ʻoiaʻiʻo o ka Hawaiʻi. “I ka ʻōlelo no ke ola, i ka ʻōlelo no ka make.” He ʻōlelo noʻeau kēia e ʻike ai kākou i ka waiwai o ka ʻōlelo a nā kūpuna, ua ola kākou i nā ʻōlelo i ʻōlelo ʻia, akā ua make hoʻi kekahi māhele o kākou i nā ʻōlelo i ʻōlelo ʻia. Inā he ola ko ka ʻōlelo, ʻo ka ʻōlelo ke ala e ola hou ai kākou, e ola ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka poʻe Hawaiʻi, e ola ka ʻōlelo kuʻuna o nā kūpuna o make pau ka lāhui. Ma nā pule, ma nā moʻolelo, a ma nā ʻōlelo e ʻike ʻia ai ko kākou mau ʻano āpau o ka noʻeau, ko kākou mau ʻano āpau o ke aloha ʻāina, a me kō kākou mau ʻano āpau o ka lāhui Hawaiʻi. He ala ia e hoʻihoʻi ʻia ai ka nohona kūʻiʻo e Hawaiʻi hou ai ʻo Hawaiʻi. © Leleapāoʻo Krug 2024 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka ʻOhu Lau Lipo o ka ʻĀina Kiana Davis 1 ʻOkakopa 2020 I kēia wā o ka maʻi ahulau COVID-19 ua hoʻomanaʻo ʻia ka Hawaiʻi i ke koʻikoʻi o ke kanu ʻana i kā kākou mea ʻai ma ko kākou ʻāina. I nā mahina ʻo Malaki a me ʻApelila ua kokoi hele ka nui lehulehu i nā hale kūʻai e hoʻolako ai i ko lākou hale me he mea lā e pā mai auaneʻi kekahi makani pāhili. Akā ʻaʻohe makani pāhili e kokoke ana, ʻo ka maʻi ahulau weliweli ke hōʻeaʻea ana. A ma muli o ia kokoi hele ʻana, nele nā hale kūʻai he nui i nā kini mea ʻai ʻole a hōʻike leʻa ʻia kā kākou kaukaʻi nui ʻana i kā Matson mā lawe ʻana mai i ka mea ʻai a me nā mea like ʻole i Hawaiʻi mai ka ʻāina ʻē mai. I ua mau mahina nei ʻo Malaki a me ʻApelila, ua ulu aʻe ka hopohopo i loko o kekahi ma muli o ka lauāhea e ʻoki ana ʻo Matson mā i ka halihali ʻana i nā mea e pono ai ka nohona ma Hawaiʻi inā loaʻa nā kipikoa he nui i ka maʻi COVID-19 a emi mai nā limahana e hana ma ia ʻoihana. He pilikia nui ka hoʻōki ʻana i nā waiwai hoʻopae mai, akā ʻaʻole pēlā i ka wā kahiko. ʻAʻole i kaukaʻi nā kūpuna i nā moku hali ukana. Na lākou nō i kanu i kā lākou mea ʻai ma ko lākou ʻāina hānau. Ua hoʻolako maikaʻi ʻia nā kūpuna i nā mea i ulu aʻe ma loko o ko lākou ʻāina kulāiwi. No laila, no ke aha kākou e kaukaʻi ai i nā moku hali ukana? A pehea hoʻi kākou e hoʻoponopono ai i ko kākou pilina i ka ʻāina? I ka wā e ola ana ʻo Olopana mā, ʻo Kawainui ka ipu kai no Kailua, Koʻolaupoko, Oʻahu. He 450 ʻeka ka nui o ka loko iʻa a aia nā loʻi kalo he 350 ʻeka ma kaʻe o ia loko nunui. Na nā kini Kailua i mālama pono i ia wahi. Eia naʻe i ka makahiki 1846, he 749 wale nō ʻōiwi e noho ana ma Kailua. ʻO ia paha ke kumu i ulu aʻe ai ka ʻōpala ʻai ma nā loʻi. ʻAʻole nō nui loa ka poʻe e kanu ana i ke kalo i ia manawa. A i ka makahiki 1895, hoʻokahi wale nō mahiʻai kalo i koe a ʻo kona inoa ʻo Hikaʻalani. Ua kūʻē ʻo Hikaʻalani i ka ʻaihue ʻana i ka wai o Kailua no ka mahi kō ma Waimānalo, a i mua o ka ʻaha hoʻolohe wai ʻo ia i wehewehe aku ai i ka hala ʻana o nā mahiʻai kalo o Kailua a me kā lākou mau mamo. ʻO Hikaʻalani a me kona makuahine hānai wale nō nā mea i koe. Minamina ka loaʻa ʻole o kekahi kanaka e ola ana e hoʻōia i kāna ʻōlelo. Mai ka wā iā Hikaʻalani, ʻaneʻane piha nā makahiki he 85 ma mua o kā ka Hawaiʻi hoʻi ʻana i ka hana mahiʻai kalo ma Kailua. ʻO Charles “Doc” Peʻapeʻa Makawalu Kekuewa Burrows paha ke Kanaka mua loa i hoʻomaka i ka hoʻōla hou ʻana i nā loʻi o Kailua. Ua hoʻomaka ʻia kāna hana i ka makahiki 1980, a aia nō ka hua o ia hana ke waiho nei ma ka ʻili ʻāina ʻo Kūkanono, ma waena o ka heiau ʻo Ulupō a me ka loko iʻa ʻo Kawainui. I ia wā, he kumu kula akeakamai ʻo Doc ma ke kula kiʻekiʻe ʻo Kamehameha a nāna nō i lawe mai i kāna mau haumāna i Kawainui i hiki iā lākou ke ʻike maka i nā mea a lākou i aʻo mai ai i loko o nā papa akeakamai. Ma ka hana nō ka ʻike. Ma loko o ia mau makahiki he 85 ua lilo ʻo Ulupō i wahi e waiho wale ʻia ai ka ʻōpala like ʻole e laʻa ke kaʻa, ka iho uila, ka pahu hau, ke kaupoku keleawe, a pēlā wale aku. No ka hoʻōla hou ʻana, ʻaʻole hiki ke kanu hou ʻia ke kalo me ka ʻole o ka huʻe ʻana i ka ʻōpala i waiho ʻē ʻia, ka ʻoki ʻana i ka mauʻu, a me ke kūkulu hou ʻana i nā kuāuna. No laila ʻo ia ka mea a Doc a me kāna mau haumāna i hana ai ma Ulupō. Na lākou i huʻe i nā kana ʻōpala he nui. Akā i kekahi manawa ʻaʻole lawa ia mau hana nui. Paʻakikī ka ʻike maka ʻana i ka hopena o ka puʻu ʻōpala. Ma nā wahi e like me Ulupō, na ka Papa Ola o ka Mokuʻāina i hele mai e ʻohi i kekahi mau hāpana lepo e ʻike i ka maikaʻi me ka ʻole o ka lepo no ka mahiʻai ʻana no ka mea inā he pilikia ko ka lepo i kanu ʻia ai ke kalo, e pilikia ana ko kākou kino ke ʻai kākou i ia kalo. Ma o kā ka Papa Ola hōʻike ua hoʻomaopopo ʻia, ma nā loʻi i waiho mua ʻia ai nā māhele kaʻa, ua nui loa ke kēpau. Wahi a lākou, hoʻohana ʻia ke kēpau ma nā huila kaʻa i mea e hoʻokaumaha ai i nā taia. Ma muli o ka lōʻihi o ka manawa i waiho ʻia ai nā taia ma ka loʻi ua heʻeaholo ke kēpau mai ka taia i ka lepo. Inā kanu ʻia ke kalo i loko o ka loʻi haumia, e omo ana ke kalo i ke kēpau. Na ka Papa Ola i kauoha, ʻaʻole e ʻai i ke kalo mai ia mau loʻi haumia. Akā ʻo ka mahiʻai ʻana i nā mea ʻai Hawaiʻi ka pahuhopu i hiki iā kākou ke kaukaʻi ʻole ma luna o Matson mā. A eia kekahi, pili ka mālama a me ka ʻai ʻana i ke kalo i ko kākou moʻokūʻauhau. No laila he aha ana ka mea a kākou e hana ai? Ua pau ka waiho ʻana i ka ʻōpala a ʻaʻole hiki iā kākou ke hoʻi hope. I kēia mua aku, pono kākou e ʻimi i alahele e hoʻoponopono ai i ka lepo. ʻO ka hana maʻamau ma ʻAmelika no ka hoʻopau ʻana i ka lepo haumia, ʻeli ʻia ka lepo, halihali ʻia i kahi ʻē, lawe ʻia mai ka lepo hou mai kahi ʻē aku, a lilo ka lepo haumia ʻo ia kā haʻi kuleana. ʻAʻole loa hiki iā kākou ke hana pēlā ma Hawaiʻi. Kūʻē ia hana kāpulu i ka manaʻo a me ka loina Hawaiʻi. Ua liliha ka lepo ma mua o ka waiho ʻana i ka ʻōpala a ʻai maoli ʻia kekahi ʻano lepo. No kākou ke kuleana e hoʻoponopono ai i ka pilikia. ʻO kekahi mea ʻano hou e ʻimi noiʻi ʻia nei ma nā kula nui mahiʻai a puni ka honua, hiki paha i kekahi mau mea kanu ke hana me he hakuʻala lā e hoʻomaʻemaʻe i ka lepo. Ma ʻĪnia ua hōʻoiaʻiʻo ʻia ka hiki i nā mea kanu o ke ʻanona ʻo Bacopa (genus Bacopa) ke omo aʻe i nā keleawe kaumaha. He mea kanu Hawaiʻi ko ua ʻanona hoʻokahi, ʻo ia hoʻi ka ʻaeʻae (Bacopa monnieri). I kēlā makahiki aku nei, ua alakaʻi ʻia e kekahi limahana ma Ulupō, e Ryan Ueunten, he papahana e hōʻoia ai i ka hiki me ka ʻole i ka ʻaeʻae ke omo pono i ke kēpau, a maʻemaʻe hou nā loʻi haumia. Inā pēlā, hiki iā kākou ke kanu hou i ke kalo ma laila. Ua lilo ia papahana ʻo ia kā Ryan papahana no kāna pepa nui laeoʻo ma lalo o ke kula ʻo Tropical Agriculture and Human Resources (CTAHR) ma Mānoa. ʻO kēia ka makahiki ʻelua o ua papahana nei a maikaʻi ka loaʻa. ʻIke ʻia nō ka hoʻēmi ʻia ʻana iho o ka nui o ke kēpau i loko o nā loʻi. Maʻalahi nō ka ʻeli ʻana i ka lepo a me ka waiho ʻana i kahi ʻē. Akā ma o ke kakali ʻana ʻo ka pau o ke kēpau i ka ʻaeʻae, e aʻo ʻia nō ka hoʻomanawanui. ʻAʻole i haʻalele nā kūpuna i ka hana mahiʻai i ka lā hoʻokahi a i ʻole ka mahina hoʻokahi. Ma loko o nā mahina a me nā makahiki he nui i ulu aʻe ai ko kākou kaukaʻi ʻana i nā moku hali ukana a me nā waiwai hoʻopae mai. I kēia mau lā ʻōlelo pinepine ʻia “mai kali a pau nā niho o hala ʻē ka Puʻulena.” Akā he pono paha ke kali ʻana. ʻAʻole hua ka ʻulu a me ka ʻuala i ka lā hoʻokahi , a ʻaʻole hoʻi mākaukau ke kalo i ka lā hoʻokahi. Inā makemake kākou e kaukaʻi ʻole ma luna o Matson mā, e hoʻi ana kākou i ke ola nanea a ʻo ia ola, he ola nohili ia. ʻAʻole paha e pau ana nā niho ma muli o kēia ʻano hoʻomanawanui. Na kēia wā o ka maʻi ahulau COVID-19 i hōʻike iā kākou ʻaʻole paha maikaʻi ka hoʻomau ʻana i ka nohona ʻāwīwī o nā ʻāina ʻē. Lana ka manaʻo e maʻemaʻe ana nā loʻi haumia i kēia makahiki aʻe a i ia manawa e kono hou ʻia ana ka Papa Ola e hōʻoia i ka hiki ke hoʻomaka hou i ke kanu ʻana i ke kalo ma ia mau loʻi. He mea nui ka hoʻi ʻana i ka ʻai o kēia ʻāina aloha, ka ʻai pono. ʻAʻole paha hiki iā kākou ke kāhea iā kākou iho he Hawaiʻi inā ʻaʻole mālama ʻia ka pilina o kākou me ko kākou makahiapo ʻo Hāloa. © Kiana Davis 2020 na Kiana Davis ko mua ko hope

< hoʻi hope No ke Alu Like ʻAna Kamalei Krug 10 Pepeluali 2021 He moʻolelo nūpepa kēia e hoʻomaopopo ana iā kākou i ka waiwai o ia mea ʻo ke alu like ʻana. Ua kākau ʻia kekahi moʻolelo ma ka puke ʻo Braiding Sweetgrass e kekahi wahine ʻIlikini Potawatomi, e Robin Kimmerer. Piha kēia puke i nā ʻano moʻolelo like ʻole o ka poʻe Potawatomi i pili i ka ʻāina, a me ka mahalo ʻana i nā mea ola a puni kākou. ʻO kekahi mea hoihoi o kēia puke, he mau haʻawina koʻikoʻi ko kēia mau moʻolelo e aʻo a e hoʻopilipili aku ai kākou kānaka. ʻOkoʻa ka Hawaiʻi, a ʻokoʻa ka poʻe Potawatomi, eia naʻe he mau wai like nō ko nā lāhui ʻelua. ʻO kekahi wai like ka mālama ʻana i ka ʻāina. Ua mālama nā ʻIlikini o ʻAmelika i ka ʻāina e like me ka Hawaiʻi. Ma muli o ke kūlana akua o ka ʻāina i hoʻopili ai lākou i ke ʻano o ka ulu ʻana o nā lāʻau a me nā holoholona. Ma kēia ʻatikala nūpepa nei, e haʻi hou aku ana wau i ka moʻolelo Potawatomi no nā kumulāʻau Pikana (Pecan). He mau kumulāʻau koʻikoʻi loa nā Pikana i ka poʻe ʻIlikini ʻoiai hiki ke mālama ʻia ʻo ia a hiki i ka wā hoʻoilo, ka wā wī hoʻi. ʻOkoʻa naʻe nā hua Pikana a ʻokoʻa nā ʻŌhelo Papa a me ia ʻano hua. Hiki ke ʻai ʻia nā ʻŌhelo Papa i ia manawa ʻānō, ma hope pono o ka ʻohiʻohi ʻana aku. ʻO nā hua Pikana naʻe, he hua ia e ʻai ai ma hope loa o kona ʻohiʻohi ʻia ʻana. Paila ʻia nā Pikana, a hana ʻia he Pikana paka e ʻai ai ma ka wā hoʻoilo. ʻO ka mea ʻāpiki o kēia mau kumulāʻau, ʻaʻole lākou hua mai i kēlā a me kēia makahiki, a ʻaʻohe wā kū mau e hua mai ai lākou. Eia naʻe, ke hua mai lākou, ua ʻeu nā hua Pikana. Hua mai nā kumulāʻau a pau o ka ulu Pikana i ka wā like. I ka wā e hua ai lākou a pau, ʻai ʻia e nā Kiulela a māʻona maila, a hoʻomaka ka ulu ʻana o ka heluna o nā Kiulela. I ka nui ʻana mai o nā Kiulela, māʻona mai nā ʻIo i ka ʻai Kiulela. Pēlā pū me nā ʻAlopeka. Ma ka nui ʻana o ka heluna ʻIo, māʻona mai nā ʻAlopeka i ka ʻai ʻIo. Ke hua pū mai nā kumulāʻau Pikana, lawa nā hua e hauʻoli ai nā holoholona a pau a puni nā ulu Pikana. Ma muli o ka nui loa o nā hua i hāʻule ma ka wā like, lawa pū ka heluna hua i koe e ulu ai lākou i mau kumulāʻau Pikana hou aku. E like me nā mea ola ʻē aʻe o ka honua nei, he mau kumulāʻau Pikana e hoʻopili ʻole ana i ka hapa nui o nā kumu Pikana. ʻAʻole lākou hua pū i ka wā like e hua ai nā kumulāʻau Pikana ʻē aʻe. Hua koke mai kekahi, a hua lohi mai kekahi. Ma muli o ko kēia mau kumulāʻau Pikana hua ʻole ʻana ma ka wā e hua pū ai ka hapa nui o nā kumulāʻau ʻē aʻe, ʻai pau ʻia nā hua. ʻAi ʻia nā hua a pau e nā Kiulela, a ʻaʻohe hua koe e ulu ai nā kumulāʻau Pikana hou aku ma ia wahi. ʻO ke alulike ʻana ka mea e ola ai nā ulu Pikana. Ke hua pū nā kumulāʻau, ola nā holoholona a pau a puni lākou, a lawa nā hua i koe e ulu ai nā kumulāʻau hou aku. I ka hua kaʻawale ʻana o nā kumulāʻau, māʻona mai kekahi mau Kiulela, a ʻaʻohe hua koe e ulu ai nā kumulāʻau hou aku. ʻO ka waiwai o ke alu like ʻana ka haʻawina koʻikoʻi loa o kēia moʻolelo. I ka hua pū ʻana o nā kumulāʻau a pau i ka wā like ka mea e māʻona ai nā holoholona a pau a puni lākou. Like ka pōmaikaʻi no kākou poʻe Kānaka. E hua pū kākou i ka wā like. ʻO nā hana a pau a kākou e hana ai i mea e ola ai ka ʻike a me ke kuanaʻike o ko kākou lāhui ka hua. Inā hana kākou a pau pū no ke kumu like, e loli ana ka nohona a maikaʻi aʻe. Keu hoʻi i kēia au a kākou e noho ai ma lalo o ka lima ikaika o ʻAmelika, paʻakikī ke ola ʻana o nā loina kahiko inā ʻaʻole kākou a pau e alu pū. ʻO ka nui kānaka ka mea e ola ai ka ʻōlelo a me ka ʻike. ʻAʻole kākou e kū hoʻokahi a hana wale nō e like me ko kākou makemake me ka nānā ʻole ʻana aku i ka mea e pono ai ka lāhui. E kakali i ka hapa nui o ka lāhui, a i ka mākaukau ʻana o kākou a pau, a laila kākou e hua pū ai. Pēia pū ka poʻe e ulolohi ana i hope. E wiki mai ʻapa nei. E hōʻeleu aku, a e hui pū me ka lāhui. I ka wā i alulike ai nā kumulāʻau, ua nui ka loli o nā holoholona a puni lākou. Pēlā pū hoʻi kākou. I ko kākou ʻōlelo Hawaiʻi pū ʻana, a me ko kākou aloha pū ʻana i ka ʻāina, e loli ana ka nohona. © Kamalei Krug 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope Kōlea a Kōlea, Kiʻi i ka Wai Lokalia Roldan 1 Nowemapa 2022 ʻAuhea ʻoukou e nā mamo aloha o kēia ʻāina hoʻoheno, nā mamo a ka ʻĪ, ka Mahi, ka Palena, me ka Palalaui mai ka hikina a ka lā i Kumukahi a i ke kau ʻana i ka mole ʻolu o Lehua, he welina aloha hoʻi kēia i nā manu ʻōiwi o Hawaiʻi nei. ʻO ke poʻomanaʻo i kau aʻela ma luna aʻe nei, ua lohea nō ma ke mele ʻo "Kāhuli Aku, Kāhuli Mai" nō nā pūpū hinuhinu o uka, akā, he manaʻo ʻokoʻa kaʻu e hoʻopaneʻe aku ai i mua o ʻoukou poʻe mamo no ka ʻaihue ʻia ʻana o ko kākou wai a lilo i ka manu o Kahiki! Ma ka ʻōwili nui ʻana o ka wēlau manamana lima ma luna o ke kelepona, kau ka maka i nā mea like ʻole mai ʻō a ʻō o ka honua. I nā pule i hala aku nei, nui ʻino nā wikiō e hōʻike mai ana i ke kiʻi ʻana o ka manu kōlea i ka waiwai o ka Hawaiʻi a lele i kahi mamao loa aku. ʻO ka wai ʻono i kāʻili ʻia, ʻo ia nō ke mele a me ka hula. Ua pūʻāʻā ka maka o ke kanaka Hawaiʻi i ka hoʻolaha hewa ʻana o ka manu kolea i ka ʻike Hawaiʻi, ʻoiai, ʻaʻohe pūnana o ke kōlea ma Hawaiʻi. Ua kapa ʻia hoʻi kēia ʻano manu he Culture Vulture no kona ʻaihue ʻana i nā momi o kekahi lāhui a hoʻolaha no ka pono o kona nohona ponoʻī. ʻO kekahi ʻāuna kōlea, ua huihui ā kōlea lākou ma ka ʻāina ma waho aku o Hawaiʻi, ma Sedona, ʻAlikona a hanehane kekahi mele penei: Nā ʻAumākua Nā Akua E nā kūpuna Nā Kapua Aloha mai Hiki mai, hele mai E hoʻomaikaʻi I kēnā i kēia i ke aloha ʻO kekahi mea ʻāpiki o ia mele, ʻo nā ʻaumakua hea kai hea ʻia? ʻO nā kūpuna hea kai hea ʻia? ʻO nā Akua hea kai hea ʻia? ʻO kēia ʻāuna kōlea, he hui lākou i kapa ʻia ʻo empowerment retreats ma ke kiʻiwawe. Uku ʻia ke kumu e nā lālā o ka hui! No kekahi hanana e uku ʻia ana, mālama ʻia ma Kauaʻi, a uku ʻia he $3,350 a i ka $5,000 no ke komo ʻana i ia hanana. ʻO ka mea ma ʻAlikona, he $2,550 no ‘ehā lā. ʻO nā mea e loaʻa ana ke uku, he yoga a he “personalized” meditation i kēlā me kēia lā, he huakaʻi, a he ʻaha kapu loa. Ke kuhi nei au, ʻo ka breathwork ka mea i hana ʻia ma ka ʻano he mele a oli paha. Pehea lā ka pono o nā haʻawina “Hawaiʻi” i nā lālā ma kēia hui? Ma hea ke kumu o ka pūnana e loaʻa ai kēia mau hua e aʻo ʻia ana? ʻOiai, wahi a kona kahua pūnaewele, ua aʻo ʻē ʻia he 7,000 haumāna ma kēia polokalamu. ʻO ka poʻe Hawaiʻi kahiko, he poʻe kilo lākou. Ua maopopo ʻia ke ʻano o ka manu o Kahiki. Ua kākau ʻia ma ka nūpepa kahiko ʻo Hawaii Holomua i ka makahiki 1893, “Aia i kekahi kau o ka makahiki, e haalele aku ana lakou i ko lakou mau home a lele auna mai la no na Paemoku o Hawaii nei, a o ka manawa ia ua hoolawa ia ko lakou ola ma na kula a me na kualono o ko kakou aina hanau. Ianei lakou, e noho hoonuu ai, a e hiolani ai a uliuli ko lakou umauma i ka momona.” ʻO kēia laʻana, he manu maoli nō, akā, like nō a like me kēia poʻe kōlea aʻu e walaʻau aku nei ma ke kiʻiwawae, ʻo ia hoʻi ka noho hoʻonuʻu me ka hiʻolani ʻana ā loaʻa ka waiwai iā lākou. ʻO kekahi mea hilahila loa naʻe, ʻaʻole no Kahiki wale nō kekahi kōlea. Ke hana lapuwale nei kekahi mau kānaka, he Hawaiʻi a he Polenekia paha. ʻIke ʻia nā hula like ʻole ma nā ʻaha mele, ʻo ka reggae paha ke ʻano, a ʻaʻole i kū i ka Hawaiʻi. ʻAʻole au e hōʻahewa nei i ka hulahula ma ka ʻaha reggae , akā, ʻo ka hula hea ia e hula ʻia ana? No laila eia ka nīnau aʻu e hāpai aʻe ana i mua o ʻoukou, pehea kākou e hoʻonaʻauao ai i ka poʻe lehulehu ke hana kāpulu ʻia kekahi hana noʻeau a ka Hawaiʻi? Pehea kākou e ʻike ai i ka mākaukau i loko o kākou iho e hoʻoponopono aku ai i ka hemahema a haʻi? Eia nō au ke hāpai nei i kuʻu leo mahalo i ka poʻe hoʻopāpā wiwo ʻole ma kiʻiwawe a me Tik Tok paha e kuhi pololei ana i ka mea hewa, koni aku i ka lae, a hoʻākaaka i ka ʻoiaʻiʻo. Pēlā nō e hoʻolaha koke ai i ka ʻoiaʻio. ʻO ka ʻike ʻana i ko kākou mākaukau, e hoʻomanaʻo kākou i kekahi ʻike waiwai a ke kūpuna, ʻo ia hoʻi ka moʻokūʻauhau. Ma kekahi ʻano, he mea ka moʻokūʻauhau e ʻike ai i ka paʻa o kou ʻike, me kou pilina i kekahi ʻohana a ʻāina paha. Ma ka moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele, kainō, he malihini ʻo Pele no Kauaʻi, eia nō naʻe, ua hea ʻia nā mākani he nui loa no Kauaʻi, a pēlā i ʻike ai ʻo ia he kamaʻāina. No laila, e noʻonoʻo: he aha ka moʻo o kou ʻike? E hoʻopaʻa i ke kahua a ma hope ke kūkulu. Eia hoʻi, ʻo ka mea nui a kākou, e nihi ka helena i uka o Puna o ʻike auaneʻi i ke aliʻi nui o Oʻahu iā Kakuhihewa. Inā ʻaʻole i paʻa ka ʻike iā ʻoe e ʻimi aku i kekahi ala e hoʻākaaka ai a hoʻomaopopo ai i ka ʻike. ʻAʻole i pau ka ʻike o ka Hawaiʻi ma ke au i hala, ʻo ia mau nō ka ʻike Hawaiʻi e ola ana ma muli o nā kūpuna, nā mānaleo, nā kumu hula, nā kumu ʻōlelo Hawaiʻi, nā kānaka paʻa mele, nā kānaka paʻa moʻolelo, ka pūʻulu nūpepa kahiko, a ia mea like. E hāpai mai i ka nīnau. E hana kākou i ka mea i hiki me ka naʻauao, ʻo ia ka mea nui. © Lokalia Roldan 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Uluhua wale au iā Waiʻau, ka piko kaulana o ka ʻāina Kaimana Kawaha 1 ʻOkakopa 2020 E ke koa wiwoʻole, ka puʻuwai haokila, ke ʻaʻaliʻi kū makani, a me ke aloha ʻāina ʻoiaʻiʻo, me ʻoukou nō ke aloha nui! He manaʻolana koʻu i ka noho palekana ʻana iho o ko ka hale. Eia nō au he wahi huna lepo no ka ʻāina aloha no Piʻihonua, ke hoʻolaha aʻe nei i wahi moʻolelo no ka mauna kūhaʻo i ka mālie. He ake nui koʻu e hōʻike aku ai i ke ākea i nā kumu he ʻehā aʻu e kūpaʻa loa ai ma hope o ka ʻāina a me ke kūʻē loa aku i ke kūkulu ʻia o ka ʻohe nānā nui loa ʻo TMT hoʻi ma luna o Maunakea. E ka mea heluhelu ē, e hoʻomaopopo ʻia mai, ʻaʻole nō pau nā kumu e kūʻē aku ai i ka helu ʻia e aʻu nei, he nui loa hou aku nā kumu, akā eia nō kekahi o nā kumu nui aʻu e ake nei e hōʻike aku i mua o ka lehulehu. ʻAkahi: No ka moʻokūʻauhau. Aia nō ma nā mele koʻihonua like ʻole e ʻike ʻia ai ka pili ʻohana o ka Hawaiʻi me ka ʻāina aloha. A i loko o kā John Henry Wise moʻolelo no ka loaʻa mai o Hawaiʻi a me kona poʻe, ʻo ia nō hoʻi kai ʻike ʻia ma loko o ke mele kānaenae no Kauikeaouli Kamehameha III penei, O hanau ka mauna a Wakea, O puu ae ka mauna a Wakea, O Wakea ke kane, o Walinuu ka wahine Hanau o Hoohoku, he wahine, Hanau Haloa he’lii Hanau ka Mauna, He keiki mauna na Wakea. I loko o ke mele holoʻokoʻa e ʻike ʻia ai ka pilina o ka Mōʻī Kauikeaouli a me ka lāhui Kanaka Maoli i ka Honua, ka Lani, ka Moana, ke Kai, ka Lā, a pēlā aku nō. No laila, ma ka moʻokūʻauhau nō e pili paʻa pono ai kākou i ua ʻo Maunakea nei. ʻAlua: No ka wao akua. I kekahi ninaninau ʻia ʻana o James Kahalelaumāmane Lindsey, he kupa a he kamaʻāina hoʻi no Waimea mai, moʻolelo maila ʻo ia nei no ka hoʻokipa me ka lawe ʻana hoʻi o kona makuakāne i ke Kuini ʻEmalani i luna o Maunakea e ʻike maka ai iā Waiʻau. Wahi a ia nei, “Nā poʻe a pau o Waimea i hānau a ʻelemakule, ʻaʻole ʻike iā Waiʻau. ʻAʻole kau i luna o ka piko o Maunakea.” ʻIke ʻia, ʻaʻole kipa ʻia ʻo Waiʻau e ka poʻe kupa o Waimea, no ka mea, he mea maopopo loa ka laʻahia me ke kapu hoʻi o ia wahi. He wao akua, komo wale nō ke akua, ʻaʻoe komo ke kanaka. ʻAkolu: No ka pili ʻuhane. ʻO ka piʻi ʻana aku o ke Kuini ʻEmalani i ka piko kaulana o ka ʻāina, wahi a Kīhei de Silva nei, he huakaʻi hoʻomaʻemaʻe nō ia no ke aliʻiwahine. Ma hope o ka hala ʻana o kāna keiki a laila iho kāna kāne, a me kona eo ʻana iā Kalākaua no ka noho aliʻi, huakaʻi akula ke Kuini i luna o Maunakea e ʻau ai i loko o Waiʻau, ka piko kaulana o ka ʻāina, e hoʻomaʻemaʻe hou ai i kona ʻuhane a hoʻi ai i ka piko o ka Hawaiʻi. ʻIke ʻia ka ʻaoʻao pili ʻuhane o Maunakea a me kona wai kamahaʻo, he mea hoʻōla hoʻi. ʻO ia nō ke kumu i loaʻa ai kēia ʻōlelo hoʻoheno penei, A Maunakea o Kalani Ike maka ia Waiau Kela wai kamahao I ka piko o ke kuahiwi ʻAhā: No ke kānāwai. I ke kau ʻana o ke kānāwai hoʻokuleana ʻāina i ka makahiki 1848, ua lilo ke ahupuaʻa ʻo Kaʻohe, kahi e noho ai ʻo Maunakea, i ʻāina kuleana na ka Mōʻī wale iho nō. Eia naʻe, hāʻawi akula ʻo Kauikeaouli i ia ahupuaʻa i ke aupuni ʻo Hawaiʻi. I ka makahiki 1894, ua hoʻohui ka Pīkī i ka ʻāina lei aliʻi me ka ʻāina aupuni, a ʻo ia ke kapa ʻia nei i kēia mau lā, ʻo ka seized lands. ʻO ia nō nā ʻāina i ʻapakau ʻia mai a lilo hoʻi he ʻāina na ke aupuni Pekelala o ʻAmelika Hui Pū ʻIa i ka makahiki 1898. Eia naʻe, ua ʻikea maopopo ʻia kēia ʻaihue a ʻapakau ʻana hoʻi o ka poʻe kumakaia ʻāina i kēia mau ʻāina. ʻAʻole na ke aupuni noho hewa ʻo Maunakea, ʻaʻole nō hoʻi na ke kula nui o Hawaiʻi! Na ka Lāhui Hawaiʻi nō ia, no ka mea, ua koe ke kuleana o nā kānaka. ʻO ia ihola nō nā kumu he ʻehā aʻu e kūʻē loa aku ai i ke kūkulu ʻia ʻana aʻe o ka TMT ma luna o Maunakea. A e like me kaʻu i hōʻike iho nei, ua koe ke kuleana o nā kānaka, ʻo ia nō kākou ka poʻe Hawaiʻi! Na kākou nō e hoʻoholo no ka pono o Maunakea, ʻaʻole na haʻi, a eia nō au ma ka ʻaoʻao o ke aloha ʻāina ke kūkala ikaika loa aku nei, ʻAʻOLE TMT! E ka mea heluhelu ē, inā he mau kumu kāu no ke kūʻē loa ʻana aku, e ʻoluʻolu, e leka mai iā mākou nei ma kauluhoi@gmail.com . E mau ʻo Maunakea i ke anoano! © Kaimana Kawaha 2020 na Kaimana Kawaha ko mua ko hope

< hoʻi hope He mea maikaʻi paha ka maʻi kolona no ke kai kūʻono ʻo Hanauma? Kiana Davis 1 Kepakemapa 2020 Ma ka lā 16 o Malaki i panikū ʻia ai ka ʻīpuka ma ke kai kūʻono ʻo Hanauma e ko Honolulu meia, e Kirk Caldwell. I ia manawa ua kūkala ʻia e hoʻohāmama hou ʻia no ka lehulehu ma ka lā 30 o ʻApelila. Eia naʻe ua hōʻea maila ka mahina ʻo Kepakemapa a mau nō kona paʻa ʻana. No ke aha? He pono anei ka wehe hou ʻana? I ka makahiki 1967 ua lilo ʻo Haunauma, ʻo ia ko Hawaiʻi Marine Life Conservation District mua loa. ʻEkolu mau makahiki ma hope mai, i ka makahiki 1970 i hoʻokumu ʻia ai ke koina i uku ka malihini no ke komo ʻana i ka pāka. Ua manaʻo kekahi mau alakaʻi e hana ana ma ka DLNR ʻo ka uku komo ke hoʻēmi i ka nui o nā malihini e iho ana i Hanauma. Eia naʻe ʻaʻole i noʻonoʻo like nā malihini a i ka makahiki 1978 ua holo ka manaʻo e pani i ka pāka ma nā Pōʻalua. ʻAʻole i ʻae ʻia ke kipa ʻana o nā kānaka i ka Pōʻalua i hiki i nā iʻa a me ke koʻa ke hoʻomaha me ka ʻole o nā kānaka e haiamū ana i laila no ka ʻau paipu hanu ʻana. I kēia manawa he koina ka nānā ʻana i kekahi wikiō hoʻonaʻauao ma mua o kā ka malihini iho ʻana i ke kai kūʻono hālaʻi i pōʻai ʻia e nā pali. Ma o ka wikiō hoʻonaʻauao ʻia lākou i nā papahana e mālama ʻia e hoʻomalu ai i ia wahi, a hoʻomanaʻo ʻia hoʻi lākou mai kū ma luna o ke koʻa a mai hoʻonāukiuki i nā iʻa. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, manuheʻu ʻia ke kaiaola i ka nui lehulehu. ʻO ke koʻa, ʻo ka mea maʻamau ola ia ma ka ʻāpapa papamoe. ʻIke ʻia ke koʻa ma Hanauma, akā aia ia e ola kū pololei a uluoʻa ma nā māwae a ma nā kīpolipoli, ʻo ia hoʻi nā wahi e hehi ʻole ʻia e kānaka. Ma mua o kēia wā o ka maʻi kolona, ua kipa ʻia ʻo Hanauma e ka 3,000 a ʻoi iki kanaka i kēlā lā kēia lā koe aku ka Pōʻalua. I ka makahiki 2014 a me ka makahiki 2015 i hākilo ʻia ai ka hoʻokeʻokeʻo ʻia ʻana o ke koʻa e kekahi hui mai ko ke Kulanui o Hawaiʻi Kula Kālaimeaola Kai, ʻo ia hoʻi ka Hawaiʻi Institute for Marine Biology (HIMB). He mea ola ke koʻa a i kēlā mau makahiki ʻelua ua make he 10% o nā koʻa ma ke kai kūʻono ʻo Hanauma i ka umauma o ʻIhiʻihilauākea. Nui nā kumu o ka hoʻokeʻokeʻo ʻia ʻana o ke koʻa, e laʻa me ka ʻaila pale lā a me ka hehi kū ʻana i luna o lākou. A mai ia manawa mai na Kauka Kuʻulei Rodgers a me kona hui e kilo a palapala i ka loli ʻana o ke kai a me nā mea ola o kai ma laila. ʻĀnō iho nei ma muli o ka maʻi ahulau a me nā kauoha e noho paʻa ma ka hale, ʻo kā Kauka Rodgers hui wale nō ke ʻae ʻia e hele i ke kai kūʻono ʻo Hanauma e hoʻomau i ke kilo ʻana i kēia wā huliau. ʻAkahi nō a paʻi ʻia ka hua o kā lākou ana mua. ʻO kekahi mea a lākou i hākilo ai ʻo ia hoʻi ke aniani o ke kai. I kā lākou hoʻohālikelike ʻana i ke kai mai kēia wā o ka maʻi kolona a me ke kai mai hoʻokahi makahiki aku nei, ua hoʻokāʻoi ʻia he 40%! He haʻo wale hoʻi ka hele ʻole ʻana mai o nā kānaka huʻahuʻa ʻaila pale lā, akā ʻoi aku ka paʻakikī o ke ana ʻana i nā iʻa ma mua o ka paʻakikī o ke ana ʻana i ke kai. ʻAʻole i ana pono ʻia ma ka ʻōnaehana noiʻi o ka ʻepekema, a ʻo ka ʻike maka wale nō kai loaʻa, akā hiki ke ʻike ʻia ka loli. Wahi a kā Kauka Rodgers hui ke hoʻi mai nei nō hoʻi nā iʻa i ka ʻae kai. E ʻimi ana lākou i ka pilina ma waena o kā nā malihini hana hoʻonanea i loko o ke kai kūʻono a me ke ʻano o kā nā iʻa ʻai ʻana. A aia nō a wehe hou ʻia ʻo Hanauma no ka lehulehu e hoʻohālikelike ʻia ka ʻikepili i hōʻiliʻili ʻia ma mua o kēia wā o ka maʻi kolona, kēia wā i panikū ʻia ai ke kai kūʻono, a me ka wā ma hope, e Kauka Rodgers mā a pēlā e kuhikuhi ai i ke kumu a me ka hopena o ka hana a nā iʻa. Inā hoʻopilikia ʻia kā nā iʻa hana ʻai e nā malihini i loko o ke kai, he hōʻailona paha ia ʻaʻole e ʻai ana nā iʻa e like me ka “maʻamau.” A pili nā mea a pau no laila e hoʻololi ʻia ana paha ke kaiaola a pau. Maliʻa paha ʻo kekahi hopena o kā Kauka Rodgers mā ʻimi noiʻi, ʻaʻole i lawa hoʻokahi lā no ka hoʻomaha ʻana o nā iʻa a me ke koʻa me ka ʻole o nā kānaka a inā pēlā hiki paha ke hoʻololi ʻia nā lula. I ke au iā Lot Kapuāiwa ua mālama ʻia ka wā kapu a me ka wā noa. Inā i hahai ʻia ka hana a nā kūpuna no ka mālama ʻana i ke kai, inā ua nui hewahewa nā iʻa a maikaʻi ko lākou kaiaola. ʻO ka pōmaikaʻi naʻe, ʻaʻole paha i hala ka Puʻulena. He mea ʻano maikaʻi paha kēia wā hulihia no ka huli ʻana i ala hou e ola ai ʻo Hanauma. ʻAʻole ma ke kai kūʻono ʻo Hanauma wale nō e ʻike ʻia ai kēia ʻano hanana ʻo ka maikaʻi ʻana aʻe o ke kūlana o ke kai a me ka hoʻi ʻana mai o nā iʻa. Ma kekahi mau kahakai ʻē aʻe ke hoʻi mai nei nō nā iʻa, nā limu, a me nā manu. Na nā kupa o kekahi mau wahi e hoʻokumu he hui e kilo i ka loli ʻana o ko lākou mau wahi pana. Inā loaʻa iā ʻoe he puke, he peni, a he pānānā, ʻo ia hoʻi kou wahi e nānā ai, hiki nō hoʻi ke hoʻomaka i ke kilo ʻana. E ka maka kilo ē, i kēlā lā kēia lā e hele i kou pānānā no nā minuke he 10 a kākau wale i kāu mau mea e ʻike, lohe, hanu, a pā ai. Ma ka hopena o nā anahulu he ʻekolu paha e nānā hou i kāu mau mea i kākau ai mai nā anahulu ma mua i hiki ke hoʻohālikelike i mea e ʻike ai i ka loli iki a me ka loli nui paha o kekahi kumumea. A laila nīnau ʻoe iā ʻoe iho no ke aha i loli ai ua kumumea nei? Ma muli paha o ka loli ʻana o ka mahina, ka hōʻea ʻana o ke kau hou, a i ʻole ka hana a kānaka? Inā ʻoe kuhi ua hoʻokonokono ʻia ka loli ʻana e kānaka e noʻonoʻo kūpono: he mea maikaʻi a maikaʻi ʻole paha? A inā hoihoi ʻoe i nā mea ʻenehana, na Kuaʻāina Ulu ʻAuamo (KUA) i haku he palapala no ka lehulehu e waiho i kā lākou mau kakaha ma hoʻokahi wahi ma ke ʻano he hōkeo ʻikepili. Mai kuhi hewa, ʻeā, ʻaʻole ke kilo ʻana he hana na nā poʻe akeakamai wale nō ua kilo ko kākou mau kūpuna a pau. Ma o ke kilo wale ʻana nō e hiki ai ke hoʻoikaika i kāu mākau kilo. ʻO wai lā ke ʻike ʻole i nā pōʻino o kēia wā pōpilikia? Minamina nō ke hele nā kānaka he nui i ke ala hoʻi ʻole mai ma muli o ka maʻi kolona. Noho paʻa kākou ma ka hale a ʻaʻole hiki ke hui pū he alo a he alo me ka ʻohana a me nā hoa. Haʻo nō kākou i ka launa ʻana. Eia naʻe, he wā hoʻomaha kēia no ka ʻāina a me ke kai. Ua kaomi ʻia ke pihi reset o ka honua. No laila eia nā nīnau nui ʻelua, 1) he aha ana nā mea a kākou e aʻo mai ai mai kēia wā o ka maʻi ahulau, a 2) pehea ana kākou e hoʻololi ai i kā kākou hana e hōʻoia ʻaʻole kākou e hoʻi ana i ka pōwehi? Makemake nā malihini a me nā kamaʻāina pū e huakaʻi hele i ʻō a i ʻaneʻi e ʻike ai i nā mea āiwaiwa o kēia honua. Pōmaikaʻi ko kākou nohona no laila e aho kākou e noʻonoʻo i nā mū ʻekolu ke ʻae ʻia e huakaʻi hele. ʻO nā mū ʻekolu ʻo ia hoʻi ʻo maʻemaʻe, mālie, a me maiau. E ka mea heluhelu ē, na kākou ke kuleana e mālama i ko kākou mau wahi i aloha nui ʻia. © Kiana Davis 2020 na Kiana Davis ko mua ko hope

< hoʻi hope Keolapono, ka Honu o Waiehu Hakualokualapa Bolacito 28 Pepeluali 2021 I nā hulina hema o Maui, aia kahi moku liʻiliʻi ʻo Honuaʻula. ʻO ia nō kahi nona kēia moʻolelo. He mālie a laʻi hoʻi ka nohona kakahiaka o Honuaʻula. I ka puka mai o ka lā a me kona mau kukuna, hoʻomālamalama ʻia mai ke alo o Haleakalā a i loko hoʻi o ke kūʻono o Honuaʻula. Noenoe mai ka Uakea i luna o ka ʻili kai a neneʻe aku i ke kula. ʻO kēia wahi aloha kahi e hoʻomaka ai kēia moʻolelo. I ka poli o ke kūʻono kahi e noho pū nei nā hoa iʻa a pau. No ka nui o ka uluwehi o ke kai, leʻaleʻa a hoʻonanea hoʻi nā iʻa i ka loaʻa o ka ʻai. Aia hoʻi i laila nā nalu leʻaleʻa e heʻe ai. I kekahi manawa, kipa mai nā kānaka maoli a luʻu pū iho lākou i laila. Nanea nā iʻa i ka holo pū ʻana aku me nā kānaka maoli no ka e auaa maikaʻi ka launa pū ʻana o lāua. I ke kūʻono, ua palekana nā iʻa i ka manō nui. ʻO ke kumu, noho nā manō nui ma waho o ke kūʻono no laila ʻaʻole hiki iā lākou ke hoʻopilikia i ia mau iʻa e noho wale ana i laila. I kekahi manawa, kipa aku kekahi honu nui nona ka inoa ʻo Keolapono. No Waiʻehu mai ua Keolapono nei. Ua hānai ʻia ʻo ia i ke kahe ʻana o ka wai o nā wai ʻehā a pēlā nō i loaʻa ai iā ia ka mana mai nā ahupuaʻa ʻehā mai, ʻo Waikapu, ʻo Wailuku, ʻo Waiheʻe, a ʻo Waiʻehu. Holo ʻo ia i ka huakaʻi lōʻihi mai Waiehu aku a ʻau i kēia mau kai e like me nā hoa aloha ʻē aʻe o Honuaʻula. Kipa pinepine ʻo ia i ke one o Honuaʻula, akā inā nō hiki mai nā malihini, ʻo kona hoʻi aʻela nō ia i kai. Hoʻi ʻo ia no ka mea e ukali ana nā malihini iā ia. Ma hope o kāna huakaʻi hoʻi ʻo ia i kona hale, akā naʻe i kona haʻalele ʻana, nīnau aku nā iʻa iā ia e kōkua iā lākou ma ka hoʻopakele ʻana mai ka malihini nīele mai. A no ia kumu i manaʻo ai ʻo Keolapono e pili ana i nā pilikia o kona mau hoa a me kona kōkua ʻana aku. I ka hala ʻana o ke kūʻono ʻo Maʻalaea iā ia, ua ʻike ʻo ia i ka makani ikaika. Ikaika a wikiwiki loa kēia mau makani ʻo Maʻalaea hoʻohālike ʻia me ke kino ʻo Keolapono. Like kona holo ʻāwiki ʻana me ua makani nei. E holo mua a hiki i kona hōʻea ʻana mai i ke kōā ʻo Pailolo. Ma ʻaneʻi, ua nānā ʻo ia i nā manō nui a me ko lākou ʻai ʻana i nā iʻa. E holomua a hiki i kona hoʻi ʻana i ke one o Waiʻehu. I kēlā pō, i mua o kona hiamoe ʻana, ua noi aku ʻo ia i nā wai ʻehā i ka ʻike pono no ke kōkua ʻana i kona mau hoa iʻa. No laila, hoʻomaka ka heleleʻi nui ʻana mai o ka ua Lililehua a e kahe ana me he wai lā a piha nā kahawai i ua ua Lililehua nei. Keu ʻo ia a ka hauʻoli i ke kōkua ʻana o ka ʻāina iā ia me kona mau hoa. hiamoe nō me nā leo nui o nā lani. I ke kakahiaka ʻana aʻe, hoʻomaka ʻo Keolapono e hele hou i ke kūʻono ʻo Honuaʻula. Inu nui ʻo ia i ka wai mai nā wai ʻehā mai e loaʻa ai ka ikaika i mea e holo ai i kāna huakaʻi lōʻihi i Honuaʻula. I kona hiki ʻana mai i ke kūʻono, ua haʻi ʻo ia i kona hoa iʻa no ka hiki iā ia ke kōkua aku iā lākou. Ua nānā ka iʻa pīhoihoi i ka holo ʻana o ua Keolapono nei i kahakai. Ua noho lōʻihi ʻo ia i kahakai a hiki i ka hele ʻana mai o nā malihini a pau. ʻUme ʻo ia nei i nā malihini a kokoke i kona kino, aia nō a aukukū nā malihini, kolo wikiwiki ʻo ia i ke kai i hahai ʻia e nā malihini a pau. Ukali nā malihini i ka honu wiwoʻole i ke kai. Ka pakī ʻana a nā malihini e hoʻopihoihoi i nā manō! Hoʻomaka aʻela ka manō e holo i kahakai. Ua haʻi ʻo Keolapono i nā manō e hōʻoki i ka ʻai ʻana i kona mau hoa iʻa a ʻai i kēia mau malihini. Ua ʻaelike nā manō a hoʻomaka i ka ʻai ʻana i nā malihini. Ua makemake nui nā manō i ka ʻono o ka poʻe malihini. No ia mau kumu, hoʻoleʻaleʻa iho nā iʻa i ke kūʻono ʻo Honuaʻula. No laila, ke ʻike ʻoe i kekahi honu nui i ke kūʻono o Honuaʻula, ʻo Keolapono nō ia e alakaʻi ana i nā malihini i ka manō e malu ai ua ʻāina nei. Pīpī Holo Kaʻao. © Hakulokualapa Bolacito 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka Huakaʻi Kūkaʻi o ko Kauaʻi Laʻakea Chun 31 Malaki 2022 ʻAʻole ʻulu i ka pōkole o ka lou. He ʻōlelo noʻeau kēia no ka hoʻomākaukau pono, i loaʻa ka hua e pono ai. I pōkole ka lou, ʻaʻohe ʻulu e loaʻa mai. Inā ʻo ka noho nanea wale ka hana, ʻike ʻole ʻia nā pōmaikaʻi o nā ʻāina mamao. No laila, ma ka wā e hiki ai ke huakaʻi ʻimi loa, e luʻu i ke kai hohonu. Ma laila nō ka ʻike waiwai. I ka ʻōʻili ʻana o ka lā i ka malama ʻo Iulai, i ka makahiki 2019, mākaʻikaʻi ihola wau me ʻehiku haumāna ma lalo o nā polokalamu ʻo Nā Pua Noʻeau a me Iwikuamoʻo. Hele aku nei ka huakaʻi i ka mokuʻāina ‘o Seattle i ka ʻāina kamahaʻo ʻo Tacoma. ‘O ka ʻāina ia o nā ʻōiwi Nisqually. He huakaʻi kēia no ka ʻike maka ʻana i nā hiʻohiʻona o ka ʻāina hou, ke kaʻaʻike ʻana no ka waiwai o ka ʻōlelo ʻōiwi, a me ke kipa ʻana i nā wahi kaulana o Tacoma a me nā kupa o laila. I ka hiki ʻana aku i Tacoma mai Kauaʻi, ua piʻi ka ʻeu i loko o mākou haumāna i ka ʻike ʻana i nā mea e hoʻopuni ana i ke kahua mokulele, e like hoʻi me nā ao pouli lau a lau e poʻi ana i ka lā, ka makani huʻi koni i ka ʻili, a me nā halekuʻi e kū kilakila nei. ‘Oiai au e kalaiwa ana mai kahi kapa i kahi kapa aku o Seattle, ua ʻike wau i nā kikowaena kūʻai like ʻole a me nā pāheona kūikawā. A i ka haʻalele ʻana i ke kaona, ʻike ʻia nā kumulāʻau kikala pā i ka lani, nā māla, a me nā wahi hānai holoholona like ʻole. Hōʻea mākou i kahi e hoʻomoana ai, hoʻokuʻu iki, a kau hou i ke kaʻa no ke kipa ʻana i nā kūpuna a me nā mākua o ia ʻāina. Aia lākou e kamaʻilio ana no ka waiwai o ka hoʻōla ʻana i ka ʻōlelo a me ka hoʻopili hou ʻana me nā mole kūpono o ke ola. Ua hoʻomaka ke kamaʻilio ‘ana no ka mea koʻikoʻi loa, ʻo ia hoʻi ka ʻōlelo makuahine. Ma kahi o nā makahiki 1800, ua pāpā ʻia nā haumāna, ʻaʻole e hoʻopuka i ka ʻōlelo makuahine ma ke kula. Pāpā ʻia e ka lāhui haole like i hoʻokahuli i ke aupuni kūʻokoʻa ʻo Hawaiʻi. No laila, ma muli o ka ʻaneʻane nalowale ʻana o ka ʻōlelo, ua moku ka pilina o nā ʻōiwi, ka ʻāina, a me ka wai. Eia naʻe, i ka ʻimi ʻana o nā mākua o kēia au i nā mele, nā moʻolelo, a me nā kūpuna i hiki ke hoʻākāka i ka ʻōlelo, ua hiki ke kūkulu hou ʻia ke kahua ʻōlelo. I kēia wā, aʻo ʻia nā kamaliʻi a me nā ʻōpio i kā lākou ʻōlelo ʻōiwi. Ma hope o ka walaʻau ʻana me nā ʻelemākule a me nā mākua no ka waiwai o ka ʻōlelo, ua kalaiwa mākou i ke kahawai ʻo Glacier Water. He moʻolelo kupaianaha ko ua wahi nei. I ka ʻaihue ʻia ʻana o ka ʻāina e ka haole, ua hoʻomaka lākou e hoʻokumu i kekahi kahua pūʻalikoa ma nā wahi like ʻole o ka mokuʻāina. I ke ao ʻana aʻe o kekahi pō, hōʻea ka pūʻalikoa a ʻike akula, ua poloka nā kaʻa, ua hoʻohuli ʻia nā mokulele, a ua ʻaihue ʻia nā lako a pau o ko lākou kahua. ʻAʻole na nā kamaʻāina i lawe aku i nā pono kaua, akā ʻōlelo ʻia na nā kupua e kiaʻi ana i ka ʻāina a me ka lāhui, na lākou i hana. He moʻolelo hoihoi kēia iaʻu ʻoiai ʻike nui ʻia nā kūpuna a me nā kupua e palekana mai ana iā mākou ma Hawaiʻi nei. E like hoʻi me nā pōhaku e ʻākeʻakeʻa ana i ke alanui i Maunakea, no ka hōʻole ʻana i ke kūkulu ʻohenānā. He huakaʻi kūkaʻi maoli nō kēia no ke kipa a me ka launa ʻana me nā poʻe ʻōiwi o ka ʻāina mamao. Ua aʻo mai au i nā mea hou a ua ʻike hoʻi au i nā pilina ma waena o ka poʻe Nisqually a me ka poʻe ʻo Hawaiʻi nei. Ma muli o ke komo ʻana aku i loko o kēia ʻano polokalamu hou, hiki ke aʻo i nā mea hou o ka poʻe ʻōiwi ʻē aʻe, a lawe i ʻoi aʻe ka naʻauao. ʻAʻole e maopopo ana ka waiwai o ka ʻike, inā ʻaʻole kākou hoʻāʻo i nā mea hou. © Laʻakea Chun 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Paipai mai iā Kalauaheahe Kamalei Marrotte 28 Pepeluali 2021 I ka makahiki 1885, aia ka hapanui o ko ka pae ʻāina mau loko iʻa ma Oʻahu nei. Eia hoʻi, ua piha nā pākēneka he 78 o ko nā loko iʻa ʻeka i ia mau loko iʻa keu a ka nui. Kamaʻāina ka hapanui o ko Hawaiʻi i nā loko iʻa ʻo Paepae o Heʻeia lāua ʻo Loko Ea. Akā, pehea nā loko iʻa he nui ʻino ma Oʻahu nei i ka wā ma mua? Ma hea lā i noho ai ia mau loko iʻa? ʻO kekahi o kēia mau loko iʻa kahiko, ʻo ia nō ʻo Kalauhaehae. Aia ua loko iʻa nei ma ka palena ma waena o ke ahupuaʻa ʻo Niu lāua ʻo Kuliʻouʻou. I ke kalaiwa ʻana aku ma ke alanui ʻo Kalanianaʻole, e hala ana ke Kikowaena Kūʻai ʻo Niu Valley, ʻo ka ʻike koke akula nō ia i kekahi hale kaʻa mākuʻe ma ka kai o ke alanui. Kū ʻoe ma ia hale kaʻa a nānā iā uka, ʻo ka ʻike akula nō ia i ka lihi o ke kualapa ʻo Kuliʻouʻou. A laila iho ʻoe i nā alapiʻi ma loko o ua hale kaʻa nei ʻo ka ʻike maka akula nō ia ou i ka loko i kapa ʻia ʻo Kalauhaehae. He ʻelua ona moʻolelo i pili i kona inoa. Pili ka inoa ʻo Kalauhaehae i nā hiʻohiʻona o kēlā ʻanemoku ma ia ʻāina a pili nō hoʻi kona inoa ʻē aʻe ʻo Kalauhaʻihaʻi i ka moʻolelo o ka haʻihaʻi ʻana o ka ʻaikapu ma ia ʻāina. Wahi a Chris Cramer, kekahi kiaʻi o ua ʻāina nei, ma laila nō i kani ai ʻo Kaʻahumanu i ka pū i mea e hōʻike aku i ka poʻe kamaʻāina i ka pau ʻana o ka ʻaikapu. He loko iʻa ʻo Kalauhaehae i mālama ʻia e ʻanakē Laura Kalaukapu Low Lucas Thompson, ko Nainoa Thompson māmā. ʻO ko ʻanakē Laura kupunahine, ʻo ia nō ʻo Mary Lucas, he mamo ʻo ia na Alexander Adams. Ma muli o kona kūlana a me kona pilina me Kamehameha, ma ke ʻano he punahele nāna, i hāʻawi ʻia ai ia ʻāina i ua Alexander Adams nei. Mai ia manawa mai i lilo ke kuleana o ka ʻāina iā Mika Hara, ʻo ia kai mālama i ua ʻāina nei ma hope o Mary Lucas. A laila i ka makahiki 1990 i kāʻili ʻia ai ua ʻāina nei e ka Department of Transportation (DOT) i mea e hoʻonui ai i ke alanui ʻo Kalanianaʻole. Iā lākou e hoʻonui ana i ia alanui, ua hoʻololi hewa ʻia ke kahe ʻana o ka wai mai ke ana kahe pele i hoʻolako i ua loko iʻa nei mai uka mai. ʻO kēia ke kumu e kahe ʻole nei ka wai i kēia wā. Eia naʻe, mau nō ko ka loko iʻa ʻauwai a me kona mākāhā. ʻO ka ʻole o ka wai ka mea wale nō e ʻākeʻakeʻa nei i ka holo pono ʻana o ua loko iʻa nei. Ua hoʻokipa ʻia wau e kuʻu hoa ʻo Kai Hoshijo e kōkua a mālama pū i ia wahi me ia. He kupa ʻo ia a Niu a he limahana ʻo ia ma lalo o Chris Cramer, kekahi mea hoʻokumu o ka Maunalua Fishpond Heritage Center. ʻAno paʻakikī ka ʻākoakoa nui ʻana o kākou i kēia wā o ka maʻi Korona akā nō naʻe, ʻo ka pono a me ka ikaika o ko nā mea kōkua naʻau ka mea e holo maikaʻi ai ka hoʻōla hou ʻana o ua loko iʻa nei, ʻaʻole ka nui o nā mea kōkua. E ka mea heluhelu, eia hoʻi koʻu wahi leo paipai iā ʻoe e ʻimi hoʻi i mau ʻāina, i mau papa loʻi, i mau loko iʻa hoʻi ma kou ʻāina ponoʻī e pono ai ke aloha a me ke ola hou ʻana o ko lākou mau inoa. He ʻono ko ka ʻāina i ka lohe hou ʻana i ko lākou mau inoa mai nā waha mai o ka poʻe kamaʻāina. © Kamalei Marrotte 2021 na Kamalei Marrotte ko mua ko hope

< hoʻi hope Nā Honu o Hoʻokipa Lopaka Weltman 1 Nowemapa 2020 Hele i ke alo o Haiku, Eia la – e – Aniani mai kona aloha, Maluna mai o Awilipu Me na malihini e hele nei. (Ka Nupepa Kuokoa, 14 Nowemapa 1868) He ‘āina ‘o Ho‘okipa ma ke ahupua‘a ‘o Hāmākuapoko ma Maui, i kahi kokoke nō i Ha‘ikū. Ani ka ‘Ūkiu a pā ke Kūlōkio, helele‘i ka Ua Lēhei. Kaulana nō ‘o Ho‘okipa i kona kai pi‘i a me nā mea he‘enalu wiwo ‘ole e heʻe ana i ka nalu i kēlā me kēia lā, a kaulana nō ho‘i i ka nui o nā honu lalala ma kahakai. Wahi a kekahi mo‘olelo kahiko, ‘o Kauila nō ke kupuna o nā honu a pau, a kāko‘o ʻo ia i nā keiki e ‘au‘au ana ma kahakai ‘o Punalu‘u i ka wā ma mua. Pehea ke ola o nā hanauna lehulehu i ukali iā Kauila? Hānau ka pō iā honu kua nanaka (Kumulipo 399) He pu‘uhonua nō ke kahakai o Ho‘okipa, kahi e pae mai ai nā honu i ka hulina Ha‘ikū no ka moe ‘ana mai ka ‘auinalā a ao ka pō. Pāpā ‘ia ka lehulehu, ‘a‘ole e ho‘okokoke i nā honu. Pono nō e ho‘oka‘awale he 10 a ‘oi kapuaʻi no ka ho‘oluhi ‘ole i nā honu e moe ana. ‘Ehia honu e noho ana i ke kai a puni ‘o Hawai‘i? A ‘ehia honu e pae mai ana i kahakai ‘o Ho‘okipa? Pi‘i anei ka heluna o nā honu o Hawai‘i? He aha kai ho‘omake i ka honu? ‘O ia nō kekahi mau nīnau e ho‘oulu ‘ia ma ka ‘ike ‘ana i nā honu o Ho‘okipa. Ke ana helu honu Pae mai nā honu i kahakai o Ho‘okipa mai ke awakea a hiki i ke ahiahi a noho a‘ela ka hapanui i ka pō. ‘O ka helu honu nui loa a‘u i ‘ike ai ma Ho‘okipa he 68 honu i kekahi manawa a ‘o ka helu li‘ili‘i loa he 8 honu. ‘A‘ole maopopo ke kumu o ke emi ‘ana a me ka ho‘onui ‘ana o ia helu. ‘A‘ole nō ho‘i maopopo ka helu miomio o nā honu o Hawai‘i nei, akā, aia nā ‘ano ana like ‘ole no ke koke aku ‘ana i ka helu. Holo nā kānaka noi‘i ‘epekema i nā wahi e hānau ‘ia ai nā honu he nui. Hānau ‘ia ka pākēneka 96 o nā honu Hawai‘i ma nā moku ‘o Kānemiloha‘i ma Papahānaumokuākea. ‘O ka helu o nā honu wahine i ‘ike ‘ia ma luna o nā pūnana, he 3,846 i ka makahiki 2015. ‘O ka helu i ana ‘ia ma ka makahiki 1970 he 65 honu wahine a he 400 ma ka makahiki 2005. E ho‘ohui ‘ia ana ia helu me ka pākēneka 4.8 mai ka makahiki 1980 a hiki i kēia lā. ‘O ka ‘awelika o nā makahiki piha i ka honu ma ka ho‘opi‘i mua loa ‘ana he 23 makahiki a ‘o ka ‘awelika o ka helu o nā hua e hānau ‘ia e ka honu ma kekahi pūnana ho‘okahi he 110. Akā nā‘e, i loko nō o nā hua he 1,000 a 10,000, ho‘okahi wale nō o ia mau honu ke ola a hiki i ka makua ‘ana. Na ka wela o ka hua honu ma ka hapakolu lua o kona moe ‘ana e hoʻoholo i ka puka mai o kekahi kāne a i ‘ole kekahi wahine . Inā pākela ka wela i nā kēkēlē he 87.8, e puka ana he kaikamahine. Aia kekahi helu ko‘iko‘i keu, ‘o ia ho‘i ka helu o nā honu i lepili ‘ia e nā kānaka noi‘i ‘epekema, he 17,536 ka helu o nā honu i lepili ‘ia mai ka makahiki 1965 a hiki i ka makahiki 2013. Nā Huakaʻi Honu E ne‘ekau aku ana nā honu he nui i nā mahina ‘o ‘Apelila a me Mei i nā moku o Papahānaumokuākea no ka ho‘opi‘i ‘ana a hānau i ka hua. ‘O ka mamao holopuni e holo ana ka honu he 1200 mile a ‘oi, a ho‘i mai i nā moku noho ‘ia o Hawai‘i ma nā mahina ‘o Iulai a me ‘Aukake no ka ‘ai pono me ka lalala ʻana hoʻi. ‘O Hawai‘i kekahi wahi i loko o nā wahi ‘ekolu o ka honua i hiki ai i nā honu ke lalala ma kahakai. Nā mea ho‘oweliweli i ka honu ‘O ka manō a me ke kanaka wale nō nā mea e ‘ai i ka honu makua, akā, nui nā holoholona e ‘ai i ka honu keiki, ‘o ka pāpa‘i ‘oe, ‘o ka manu noho kahakai ‘oe, ‘o kekahi mau holoholona ‘ai waiū, a pēlā aku. Ma hope o ka makahiki 1978, pāpā ‘ia, ‘a‘ole e ho‘omake ‘ia ka honu akā, mau nō paha ka ho‘omake malū ‘ana. ‘O ka waiwai o ka honu i i kona kūʻai ʻia aku ma ka makahiki 1970 he 100 kālā a ‘oi. ‘Oi aku ka ho‘omake ‘ana me ka mana‘o ‘ole ma muli o ke ku‘i ‘ia ka moku a i ‘ole i ka hei ‘ana i ka ‘upena a ka lawai‘a. ‘O ka ma‘i weliweli loa i lo‘ohia ai ka honu, ‘o ia ka fibropapilloma, he ma‘i lele ia nāna e ho‘okumu i ka ‘i‘o ulu ma ka una, ke akemāmā a me ka haku‘ala. ‘Ike pinepine ʻia ia ‘i‘o ulu ma nā honu i nā makahiki 1980 a hiki i ka makahiki 2010. Pōpilikia ka pākēneka he 90 a ‘oi o nā honu o Honokōwai i ia ma‘i ma ka makahiki 1992. Nui nā honu ‘ōpio i make i ia maʻi, akā, ua nalowale ka ma‘i a ‘a‘ole ‘ike nui ʻia ma ka hapanui o nā honu i kēia mau lā. ‘O ka mea nui e ho‘oweliweli i ka honu, ‘o ia nō ka loli ‘ana o ke aniau me ka pi‘i ‘ana o ke kai. ‘O Whale-Skate Island ka moku punahele a nā honu no ka hānau ‘ana i ka hua i ka wā ma mua, akā ua palemo iho ia moku i lalo o ke kai ma mua o ka makahiki 2006. E emi ana nā moku pono no ka hānau ‘ana i ka hua i kēlā me kēia pua‘i e pi‘i a‘e ai ke kai. He 150 miliona makahiki ka lōʻihi o ka holo ‘ana o ka honu i ke kai ma mua o ka pae ‘ana mai o ke kanaka i Hawai‘i nei. He hō‘ailona nō ka honu no ke ola loa a me ka maluhia a me ka mana. E pau anei kēia mau holoholona nani a holu i ka hana no‘ono‘o ‘ole o ke kanaka e ho‘ololi nei i ke aniau me ka ho‘ohana ‘ana i nā ‘enehana wāwahie mō‘alihaku a kiloi i ka ‘ōpala ‘ea i ke kai? ‘A‘ole nō! ‘O ka mālama ‘ana i ka honu nō ke kuleana o ke kanaka. He honu ka ʻāina he mea paneʻe wale. (‘Ōlelo No‘eau 589) Akā, pehea ke ‘ano o ka honua me ka honu ‘ole? ​© Lopaka Weltman 2020 ko mua ko hope

< hoʻi hope Hana Pāʻani: Hoʻokahi Lāpule Leʻa o Halāliʻi Kaimana Kawaha 10 Iune 2021 ʻO nā mele Hawaiʻi, ʻaʻohe wahi maoli e hele kino ai a nanea i ka hoʻolohe i kona hoʻokani a hīmeni ʻia i kēia mau lā ma muli o ka maʻi ahulau Korona. ʻAʻohe hale ʻaina, ʻaʻohe ʻaha mele, ʻaʻohe hoʻolauleʻa, ʻaʻohe nō he wahi e hoʻolohe aku ai i nā puʻukani mele Hawaiʻi. Aia naʻe he hoʻokahi nō wahi i maopopo i kēia mea kākau e mālama ʻia ai kēia loina koʻikoʻi o kākou i kēia mau lā i loko nō o kēia wā maʻi Korona. Aia nō ia i ka laʻi o Kakaʻako ma ka hale inu nona ka inoa ʻo Workplay. Ma nā Lāpule a pau o kēia makahiki e mālama ʻia ai ka Hoʻokahi Sunday me Grant Kaimana Kono. Ma laila nō kahi e mele mau ai ua Grant Kaimana Kono nei me ona mau hoa aloha nui loa o ke kālena ʻo Kapono Lopes ma ke kīkā kila, ʻEkolu Chang ma ka pila nui, a me Kupu Dalire Naʻauao ma ke kīkā. Hoʻokani mau nō lākou ma nā Lāpule a pau ma ka hola 6 o ka ʻauinalā a i ka hola 9 o ke ahiahi. ʻO kēia poʻe no lākou pākahi ke kālena o ka hoʻokani pila a me ka hīmeni, mele mau nō lākou i nā mele kupuna. He wahi ia e hoʻoheno ai kākou i nā mele aloha o ka ʻāina. He wahi ia e ʻaʻa ai kākou i ka hula. He wahi ia e puana haʻaheo ai kākou i ka ʻōlelo Hawaiʻi. He wahi ia e ola hou ai ka Hawaiʻi ʻana. Me ia manaʻo e puana ʻia aku ai kēia ʻōlelo hoʻohialaʻai. Aia i ka laʻi aʻo Ilaniwai Kuʻu lei kaimana e hulali nei Kupu aʻe ka manaʻo aʻe inu wai Ia wai kili hau koni i ka ʻili Hoʻolono i ka leo hone o nā manu I ka ʻī ʻana mai he pono kēia ʻElua kāua i ka hana pāʻani ʻEkolu i ka ʻume a ke aloha ʻāina Haʻina ʻia mai ana ka puana Kuʻu lei kaimana e hulali nei E kuʻu hoa heluhelu ē, eia kou mea kākau ke hāpai aʻe nei i kēia mau manaʻo no koʻu minamina i ka piha o ia wahi i ka poʻe malihini haole. Ua ʻike maka aku nei au i ka waiho wale ʻia ʻana o nā mele kupuna ma ka ʻaoʻao e ua poʻe malihini haole ala. ʻAʻole nō ʻaʻapo pono ʻia e nā pepeiao o lākou. ʻAʻohe o lākou mahalo i ka nani o nā mele a me ka ʻaleʻa o ka hīmeni. No laila, e piha ʻia ka hale ʻo Workplay iā kākou! E ka poʻe ʻono i nā mele kupuna, ka poʻe kolekole i ka ʻōlelo, ka poʻe ʻiʻini i ka hoʻokani pila, a me ka poʻe pau i ka ʻō ʻia i ka lāʻau Korona, e piha ʻia ua Workplay nei iā kākou ma o ka hoʻopaʻa ʻana i pākaukau a i mau noho paha he pule ma mau o ka hele ʻana i laila. E ola nā mele kupuna i kona mele a hoʻolohe ʻia. © Kaimana Kawaha 2021 na Kaimana Kawaha ko mua ko hope