Ka Ulu Hoi

E ka pua makamae a Pauahi e, ka mea nāna ka pōmaikaʻi o kona lokomaikaʻi. E nalu mai:

Eia hou ka niuhi e ʻōʻili wale mai ana, e honi ana i ke ʻala āna e kuko makapehu ai – e hoʻopiʻi ai i ka makaʻu a e hoʻonāwaliwali i ka maluhia o ke kaiāulu. Ua hoʻi hou mai ke kūkākūkā a me ka paio no ke kulekele hoʻokomo haumāna o Ke Kula ʻo Kamehameha, he mea i hoʻokahua ʻia e ka ʻōpū aliʻi o ka wahine hele lā o Kaiona, e Bernice Pauahi Bishop. Ua hoʻolaha kekahi hui haole mai Wilikinia mai, ʻo ka Students for Fair Admissions (SFFA), i kahi papahana hou e kūʻē aku i kēia kulekele e paikano nui ana i ka pulapula o Hawaiʻi.

Eia hou, ʻaʻole kēia ʻo ka manawa mua i lawe ʻia ai ua kula nei i ka ʻaha hoʻokō kānāwai. Ma ka makahiki 2003, ua kūʻē aku kekahi haumāna haole i ke kulekele like a ua lilo i hihia i kapa ʻia ʻo Doe v. Kamehameha Schools. Ua ʻae mua ka pāpā kūkākūkā ma ka Ninth Circuit i kāna koi ʻana i ka makahiki 2005. Na ke Kula ʻo Kamehameha i hoʻopiʻi kūʻē i ka pāpā piha o ia ʻaha. ʻO ka hoʻohuli ʻia ihola nō ia o ia hoʻoholo mua, me ka ʻōlelo, he mea kūpono ke kulekele i mea e hoʻōla hou ai i ka lāhui Hawaiʻi i pilikia nui. Ua hōʻole ka ʻAha Hoʻokolokolo Kiʻekiʻe o ʻAmelika Hui Pū ʻIa i ka lohe ʻana i ka hihia, a ua hoʻomau nō ua kula nei i ke kulekele. Ua hoʻokuʻu wale lākou i ka hihia ma o ka uku kālā nui, akā ua kū mau ka pahuhopu a Pauahi.

I kēia wā hou, hōʻale ʻia ka wai ua lana mālie. Na ka hui SFFA e paipai mai nei i nā ʻohana e haʻi mai i ko lākou mau moʻolelo e pili ana i ka hōʻole ʻia paha o lākou me ko lākou makaʻu paha i ke noi ʻana i kahi noho kula. Ua hōʻike ʻia, ʻo ka pahuhopu nui ka lawe hou ʻana i ka hihia i mua o ka ʻaha, e like me kā lākou hana i nā kula nui o Havada a me Ke Kula Nui o Kalolaina ʻĀkau, kahi i luku ʻia ai ke ana hoʻokomo ma muli o ka lāhui.

No Hawaiʻi nei, he mea koʻikoʻi ia e hoʻohua mai i ka noʻonoʻo, ʻaʻole wale nō no ka pono o ke kula, akā no ke ola o ka lāhui. Ua kākau ʻo Pauahi i kona makemake i ka makahiki 1884, me ka manaʻo e hānai i nā keiki o ka lāhui Hawaiʻi. Ma ia manaʻo nō, ua kūkulu ʻia ka pā kula ma Kapālama, a ma hope mai ua ulu aʻe nā pā kula ma Maui a me Hawaiʻi. Ua lilo ua mau kula nei i kia paepae no ka ʻōlelo, ka nohona, a me ke aʻo Hawaiʻi.

Eia naʻe, ke kū hou nei ka nīnau nui: inā pau ka mana o kēia kulekele, he aha ka hopena no nā hui ʻē aʻe e like me Ke Keʻena Kuleana Hawaiʻi (Office of Hawaiian Affairs (OHA)) a me ka ʻOihana ʻĀina Hoʻopulapula Hawaiʻi (Department of Hawaiian Home Lands (DHHL))? A i ʻole nā papahana a nā lāhui ʻē aʻe i ʻAmelika e paipai ana i ka poʻe i kuhihewa ʻia, i kāpae ʻia, a i hoʻowahāwahā ʻia no nā kenekulia he nui? He pōpō ʻauhuhu nō. Inā pau ke kulekele, pōʻino nō ko Hawaiʻi. Hiki i ua mau ʻahahui nei, a me nā papahana ʻē aʻe i like ke ʻano, ke lilo koke i mau māka no ka hoʻopiʻi kānāwai like, e hoʻoweliweli ana i ka hiki ke kaʻikaʻi i ka lāhui e like me ko lāua manaʻo kumu.

He nui nā leo kūʻē mai Hawaiʻi nei, a mai nā kamaʻāina hoʻi e ʻapakau i kahi ʻē, e pīnaʻi ana mai ʻō a ʻō. Ua ʻōlelo aku ʻo Jarrett Keohokālole, he lālā no ka ʻAhaʻōlelo Kiʻekiʻe, “he kumuhana kēia i kūkulu ʻia i mau tausani mile mamao e hoʻāʻo nei e hoʻololi iā Hawaiʻi.”Ua kākoʻo pū mai ʻo OHA me ka ʻōlelo ikaika: e kū mau ana lākou ma hope o ke kula a Pauahi, i mea e mālama ai i ke kūlana o nā kānaka ʻōiwi. Hiki ke ʻōlelo ʻia: “He ʻino ka hoʻokaʻawale ʻana i nā lāhui, akā, he ʻino nui aʻe ka ʻaihue ʻana i ka pono o ka lāhui.”

E ka mea heluhelu, he wahi noʻeau kaʻu e waiho aku ai i mua ou: “I ulu nō ka lālā i ke kumu.” Inā hāʻule ke kumu, hāʻule pū ka lālā. Inā ʻoki ʻia nā kumu e kākoʻo ana i nā keiki Hawaiʻi i kēia au, pēlā nō e nalowale ai ka pono o nā hanauna e hiki mai ana.

No laila, e ka hoa heluhelu, e nīnau mai kākou iā kākou iho: He aha lā ka “pono” i loko o kēia paio ʻana? Ua lawa anei ka hoʻopili wale ʻana i nā mea i hana ʻia ma mua, a i ʻole he pono paha ka hana ʻana i mea hou e lawelawe ai i ka pono o ka lāhui i kāpae ʻia aku?

ʻAʻole wale nō kēia he hihia ma ka ʻaha hoʻokō kānāwai. He nīnau ia e pili ana i ka nohona, ka moʻomeheu, a me ka pono ola o nā lāhui i koe aʻe i loko o nā pāʻaoʻao kaua o ke kolonaio. A eia hoʻi koʻu leo kāhea: Mai noho mū. E kū, e kūkākukā, a e koi i ka pono o nā lāhui a pau.

© Puaʻala Wakinekona