Kamalei Krug < hoʻi hope Ka Waiwai o ka Hoʻopaʻanaʻau Kamalei Krug 1 ʻOkakopa 2020 Mai kahiko loa mai, mai mua loa mai a mai kīnohi loa mai hoʻi. Mai ka wā mai i hānau ai ʻo Kumulipo lāua ʻo Pōʻele i ka pō, a mai ka wā mai i hānau ʻia ai ʻo Laʻilaʻi a hiki i kēia wā ʻānō, ua hoʻopaʻa ʻia ka ʻike i ka naʻau o ke kanaka. Pēlā i mau ai ke ola o ka ʻike mai kekahi hanauna a hiki mai i kekahi. Pēlā e hiki mau ai iā kākou ke hea aku i ko Kumulipo lāua ʻo Pōʻele mau inoa. Ua paʻa naʻau nā loina, nā moʻolelo, nā oli, a pēlā aku mai ka wā kamaliʻi mai. Ma ka moʻolelo o Kalapana, lanakila akula ia wahi keiki hoʻopāpā ma luna o Kalanialiʻiloa, a me nā loea hoʻopāpā ʻo Halepāiwi lāua ʻo Halepāniho i ka ua mea ʻo ka hoʻopaʻanaʻau. Ua paʻa nā ʻano ʻike hoʻopāpā like ʻole iā ia, ʻo ke mele ʻoe, nā wahi pana ʻoe, nā iʻa ʻoe, a pēlā aku. Ua hoʻomaka kona hoʻopaʻa ʻana i ka ʻike ma ka wā i hoʻomaka ai ʻo ia i ka ʻōlelo ʻana. Manaʻo kākou he kupaianaha ka nui o ka ʻike i paʻa iā ia, eia naʻe pēlā wale nō ka Hawaiʻi. Ma ka hoʻopaʻanaʻau ke ola o ka Hawaiʻi. Ma laila ke ola o nā inoa a me nā moʻolelo o nā lālā a pau o nā ʻohana a me ka lāhui. Ma ka holo ʻana o ka manawa, ua aʻo ʻia ke kākau, a ua hoʻokumu ʻia ka pūnaewele, nā lolouila, a me nā kelepona. I mea kēlā mau pono hana a pau e paʻa ai ka ʻike. Eia naʻe, ma muli o ka paʻa o ka ʻike i nā ʻenehana, ʻaʻole i paʻa iā kākou kānaka. He aha lā ka waiwai o ka hoʻopaʻanaʻau i kēia au? I kēia wā, he māhele nui ke kākau ʻana no ka hoʻopaʻa ʻana i ka ʻike Hawaiʻi. I ka wā i pāpā ʻia ai ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana ma nā kula, a me ka wā i hoʻohalahala nui ʻia ai nā kūpuna no ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana, ʻo ke kākau kekahi mea paʻahana i hoʻohana nui ʻia no ka hoʻōla ʻana i ka ʻike. Ua hoʻopaʻa ʻia ka ʻike a me nā moʻolelo ma nā nūpepa, a ma nā ʻano puke like ʻole. Nui nō koʻu mahalo i ke kākau no ka mea ʻo ke ala ia i ola mau ai ka ʻike ma hope o ka hoʻomāinoino ʻana mai o ka haole iā kākou a me kā kākou ʻōlelo. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, ʻaʻole pēlā i hoʻopaʻa ai nā kūpuna i ka ʻike. Ua kālele wale ʻia nō ke kākau i ia wā ʻoiai koi ʻia ka hoʻouna ʻana i nā keiki i ke kula aupuni. I ka hilihili ʻia ʻana hoʻi o nā pua Hawaiʻi ma nā kula, ua haʻalele akula nā mākua i ka naʻauao Hawaiʻi me ka huli hoʻi hou ʻole i hope i nā mea o ke au kahiko. I kēia manawa, ua huli hou ke au. Hānai hou ʻia nā keiki ma ka hale ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi. He ʻae ʻia nō ke aʻo ʻana i nā moʻolelo a me ka ʻike Hawaiʻi ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kula. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, mau nō ko kākou aʻo ʻana e like me ko ka haole. Puni kākou i ke kākau ʻana ma ka pepa, a me ke kikokiko ʻana ma ka ʻenehana. ʻAʻole nui ka ʻike i paʻa i ka naʻau o kākou ma muli o ka hiki ke loaʻa hou ka ʻike me ka ʻāwīwī. Inā poina kekahi māhele o ka moʻolelo o Kalapana, ʻo ka heluhelu wale ʻana nō i ka puke ka hana e loaʻa hou ai ka ʻike. Akā naʻe, ʻaʻohe kapukapu o ka ʻike ma ia ʻano. ʻAʻole pālama ʻia ka ʻike i ka naʻau, i ka puʻuwai aloha o ke kanaka Hawaiʻi. Pehea e ʻōlelo ʻia ai no ka waiwai o ka naʻau Hawaiʻi inā ʻaʻohe ona ʻike? Eia kekahi, ʻeā, ma ka hana ka ʻike. ʻO ka ʻike ka hua o ka hana ʻana. Pēlā i aʻo ai nā kūpuna. ʻO ia kekahi poukihi o ka hale ʻike Hawaiʻi. Ke paʻa ka haʻawina i ke kākau ʻia, paʻa nō ka ʻike. Ma hea nō naʻe kona wahi i paʻa ai, inā ʻaʻole ʻo ia ma ka naʻau? Ma ka palapala hoʻi. Aia ma kekahi mea hoʻohālikelike o ke au nei kekahi wehewehena paha e maopopo ai ka pilikia o kaʻu e kuhi nei. I ke aʻo ʻana i nā huamele ma ka wā e aʻo ʻia ai ke mele hou, noi koke ka haumāna i kahi pepa nona nā huaʻōlelo. Kohu mea lā, ʻaʻohe pili o ka ʻike i kona ʻano o ke aʻo ʻia ʻana. I ka palapala wale nō e paʻa ai ka ʻike, ʻaʻole ʻo ia ma ka naʻau ʻoiai ua kūkulu ʻia ke aʻo ʻana i ka ʻike Hawaiʻi ma luna o ke ʻolokeʻa aʻo haole. Ma kēia mea hoʻohālikelike nō e nūnē ai i ka Hawaiʻi ʻana paha o ka ʻike, ke mele hoʻi, inā ʻo ia i aʻo ʻia ma ke ʻolokeʻa haole. He aʻo moloā ia i kū ʻole i ke ʻano o ko Hawaiʻi poʻe mālama ʻana i ke aʻo. Pehea lā e kapa maoli ʻia ai kekahi ʻike he Hawaiʻi ia inā ʻaʻole i ʻike ʻia ma ke ʻano Hawaiʻi? Noʻu nei, he keu ka hoʻopaʻanaʻau a ke koʻikoʻi. Ma ka hoʻopaʻanaʻau ʻana kākou e aʻo Hawaiʻi ai i nā haʻawina o ka moʻolelo. I ka paʻa ʻana o nā moʻolelo, paʻa pū nā haʻawina ma ka naʻau. I mea kēlā mau haʻawina e aʻoaʻo mai ai iā kākou i ka hana e hana ai a me ka hana e hana ʻole ai hoʻi. Aʻo ʻia ka Hawaiʻi ʻana. Inā heluhelu wale nō kākou i nā moʻolelo me ka hoʻopaʻa ʻole i nā haʻawina ʻike Hawaiʻi, pehea ana lā kākou e kū ai i ia mea he Hawaiʻi? Ua paʻa ka ʻike i ka mea hoʻopaʻa moʻolelo nāna i palapala i nā moʻolelo no kākou. ʻO ka nalohia o ka ʻike ke kumu i hoʻopaʻa ʻia ai nā moʻolelo ma ka palapala. I kēia hanauna naʻe, ʻo ka hōʻīnana hou ʻana i ka ʻike ma ke ʻano like o ka mea nāna i makana maila iā kākou. Ma ka naʻau. © Kamalei Krug 2020 na Kamalei Krug ko mua ko hope

Kalaninuiahi Wilson < hoʻi hope E Hoʻomaopopo i ka Maʻi Mimikō Kalaninuiahi Wilson 1 Nowemapa 2020 Welina me ke aloha e nā kānaka mālama aloha e heluhelu ana i kēia nūpepa nei. Nui nā hanana a kākou e hoʻomaopopo ai i kēia mahina ʻo ka Lā Hoʻomaikaʻi ʻoe, ʻo ka lā koho paloka ʻoe, ʻo ka Lā Kūʻōkoʻa ʻoe, ʻo ka lā hoʻomanaʻo koa ʻAmelika ʻoe, a pēlā wale aku. He mau hanana koʻikoʻi kēia mau mea i mea e maopopo ai nā manaʻo nui o kēia mau hanana ʻo ka hoʻomaikaʻi ʻana, ʻo ke koho paloka ʻana, ʻo ke aloha ʻana i nā koa kahiko, a pēlā wale aku. Akā no kēia moʻolelo nūpepa nei e wehewehe ʻia ana kekahi hanana ʻē aʻe o kēia mahina. ʻO ia nō ka mahina hoʻomaopopo maʻi mimikō. ʻO Nowemapa ka mahina e hoʻomaopopo ai i ka maʻi mimikō, a ʻo ka mahina hoʻi kēia e aʻo ai i nā ʻano mea like ʻole e kāohi ai i ka maʻi mimikō a me nā mea e kōkua ai i nā kānaka i loaʻa i ka maʻi mimikō. Ma kēia moʻolelo nūpepa e kaʻanalike ʻia ana nā ʻano mea e hana ai e kāohi i ka maʻi mimikō a e kōkua ai i nā kānaka i loaʻa i ka maʻi mimikō. He maʻi laha nō hoʻi ka maʻi mimikō, a ʻo ka hapanui o nā kānaka ma Hawaiʻi nei, ua kamaʻāina paha i kekahi kanaka i loaʻa i ka maʻi mimikō. Noʻu iho, ua kamaʻāina iaʻu he ʻelua kānaka i maʻi i ka mimikō. Eia ko lāua moʻolelo. He mau koa wahine lāua i pale i nā mea ʻino o ia maʻi a i koho i ka nānā ʻana i ia maʻi ma ke ʻano he mea e ulu ai lāua.ʻO ka wahine mua loa ʻo ia koʻu hoa pili mai ke kula kiʻekiʻe mai, ʻo Pohaku Galdeira kona inoa. I kona hānau ʻia ʻana, ua loaʻa ʻo ia i ka maʻi mimikō ʻekahi, a mai kona wā pēpē ua pono ʻo ia e ʻai i ka lāʻau mimikō, ʻo ia no ka laukahi, i ʻekolu manawa i kēlā me kēia lā i mea e ola pono ai kona kino. I ko māua hele ʻana i ke kula, ua hoʻāʻo ʻo ia e aʻo aku i nā kānaka ʻē aʻe e pili ana i ka maʻi mimikō a me ke kōkua ʻana i ka poʻe i loaʻa i ka maʻi mimikō. No kāna pāhana papa alakaʻi, ua mālama ʻo ia i polokalamu liʻiliʻi ma ke kula i hiki ai i nā haumāna ke aʻo e pili ana i ka maʻi mimikō a me ke kōkua ʻana i nā kānaka i maʻi i ka mimikō. Ma o kēia hana ua hiki iā ia ke kōkua i ke kula ma ka hana ʻana i ka hoʻolālā uila pōpilikia maʻi mimikō, no laila inā he pōpilikia kekahi haumāna i ka maʻi mimikō ʻike ke kahu maʻi i ka hana e kōkua ai. Aloha au iā ia a haʻo au i ko māua wā ma ke kula kiʻekiʻe. He mahalo kēia iā Pohaku no kona aʻo ʻana mai iaʻu i ke kōkua ʻana aku i ka poʻe maʻi mimikō ma ka pōpilikia a me ke aʻo pū ʻana iaʻu i ka mālama ʻana i koʻu kino ponoʻī. He aʻaliʻi kū makani ʻoe i nā mea ʻino a pau ma kou ola. ʻO ka lua o ka wahine, ʻo ia koʻu tūtūwahine ma ka ʻaoʻao o koʻu makuakāne, ʻo Janet Bradford kona inoa. ʻAʻole ʻo ia i loaʻa i ka maʻi mimikō i kona hānau ʻia ʻana, akā, ma o ka ʻai ʻana i nā mea pono ʻole ma kona wā liʻiliʻi a makua ua kupu mai ka maʻi mimikō i kona wā he kupuna. Mai koʻu wā liʻiliʻi, ua aʻo mai ʻo ia i nā mea e hiki ai ke hana e kāohi i ka maʻi mimikō ʻo ka ʻai ʻana i nā meaʻai liʻiliʻi o ke kōpaʻa, ʻo ka ʻai ʻana i nā meaʻai me ke kōpaʻa ʻole, ʻo ke kuke ʻana i nā meaʻai ma kahi o ka hele ʻana i ka hale ʻaina, ʻo ka ʻai ʻana i nā lauʻai maikaʻi, a pēlā wale aku. Mahalo au i koʻu tūtū no ke aʻo ʻana mai iaʻu no kēia maʻi a me nā ʻano mea i hiki ai iaʻu ke hana e mālama i koʻu kino. He mea waiwai kēia ʻike no nā ʻano ʻai maikaʻi like ʻole no laila e kaʻanalike au i ia mau mea e like me kā koʻu tūtū i hana ai. Akā, he aha ka maʻi mimikō? He maʻi kēia e pilikia ai ke ake a me ka puʻuwai a hiki ʻole i ke kino ke hoʻowali i ka meaʻai a lilo ai i ikehu no ke kino. No laila, ʻai nā kānaka maʻi mimikō i ka laukahi i mea e kōkua ai i ke kino ma ka hoʻowali ʻana i ke kōpaʻa a lilo i ikehu. ʻO kekahi mau kānaka, inā ʻai ʻole ʻia ka laukahi i nā lā a pau e make ana paha i ka loaʻa ʻole o ka ikehu e holo pono ai ke kino. ʻO ka mea hoʻokaumaha hoʻi, ʻehia ka nui o ka poʻe mai mimikō ma Hawaiʻi? He Hawaiʻi ka hapanui o ka poʻe i maʻi i ka maʻi mimikō. ʻO ke kumu o kēia hapanui, ma muli ia o ka maʻa o ka poʻe Hawaiʻi i ka ʻai ʻana i nā ʻai pia, ʻo ka starch nō hoʻi, ma mua o nā lauʻai a me nā huaʻai. ʻAi nui nā kānaka Hawaiʻi i ka laiki no ka mea he emi ke kumu kūʻai a hiki ke loaʻa ma nā hale kūʻai a pau. Akā, piha ka laiki i ke kōpaʻa he nui, a ke hoʻowali ʻia ma ke kino, emi ka nui o ka laukahi a hiki ke kiʻekiʻe ka ʻiliwai kōpaʻa koko. No laila, pehea e hōʻalo ai i ka maʻi mimikō ʻelua? Ma ka ʻai pono ʻana i nā mea e ola ai ke kino: ʻo ka lauʻai ʻoe, ʻo ka huaʻai ʻoe, ʻo ka wai ʻoe, ʻo ka iʻa ʻoe, a pēlā wale aku. A ʻoi aku ka maikaʻi o ka meaʻai i kuke ʻia ma ka hale ma mua o ko ka hale ʻaina. Inā ma ka hale, nāu e koho i nā mea e hoʻokomo ai ma loko o ka ʻai a mālama nui ʻia ke kālā kekahi. Akā pehea nā kanaka i maʻi, pehea kākou e kōkua ai iā lākou i ka lapaʻau ʻana i ka maʻi mimikō? ʻO ka hapanui o nā pōpilikia o ka poʻe maʻi mimikō, ʻo ia ke emi loa o ke kōpaʻa ma ke kino. No laila, ʻo kekahi mea e kōkua ai i ka poʻe maʻi, ʻo ia ka loaʻa ʻana o nā ʻai kōpaʻa i kahi kokoke, e laʻa ka wai huaʻai a me ke kanakē. Maʻule iho ke kanaka maʻi mimikō ma muli o ka loaʻa ʻole o ke kōpaʻa ma ke kino no laila e hāʻawi iā lākou i ka meaʻai a i ʻole o ka mea inu kūpono o ke kōpaʻa i nui aʻe ka ʻiliwai kōpaʻa koko. ʻO kekahi mea nō hoʻi e kōkua ai, ʻo ia ka lū kālā ʻana no ka poʻe maʻi. Pipiʻi loa ka lapaʻau ʻana i ka maʻi mimikō a me nā lāʻau e hoʻōla aku i ka maʻi. Ma Hawaiʻi nei, hoʻolilo ʻia he $1.5 biliona no ka maʻi mimikō a me ke kūʻai ʻana i nā lāʻau i kēlā me kēia lā i ola pono ke kino. E kōkua i ka poʻe i maʻi ma ka hāʻawi ʻana i kālā a i ʻole ka hoʻolako ʻana i nā polokalamu e kōkua ana i nā kānaka maʻi mimikō. No laila, e hoʻomaopopo kākou i kēia ʻōlelo noʻeau, “Kū pākā ka pali o Nihoa i ka makani.” E kū pono i nā mea e kīloi aku ai ke ola i mua o ʻoukou a hoʻihoʻi i ia mea ʻino me ka paio ʻana i nā mea ma kou ala. He mau koa wiwoʻole nā kānaka maʻi a kū lākou ma mua o nā mea a pau e pale ana i ko lākou mau ala. E hahai kākou a pau iā lākou ma ko lākou ʻano kupaianaha a wiwoʻole a kōkua kekahi i kekahi e ola pono ai kākou a pau. © Kalaninuiahi Wilson 2020 ko mua ko hope

Kama Kaaikaula < hoʻi hope He Wahi Moolelo no Mikololou Kama Kaaikaula 1 Nowemapa 2020 I keia mau la, ke ikeia kekahi mano e holo ana ma kahakai, o ka hoolaha aku la no ia i na kanaka a pau me he la he mea ino ka mano. Aka aole pela ke ano o ka manao i ka wa mamua ma ka aina i kapaia o ke awalau o Puuloa. I ka wa kahiko, ua kauia he kapu ma luna o Puuloa, ua papaia, aole e nahu ka mano i ke kanaka. Ma ia wahi i noho alii ai kekahi mano, o ia ka mea nona ka olelo kaulana, “Alahula Puuloa, he alahele na Kaahupahau.” Nona hoi ke kuleana e hooholo ai i ua kanawai la, o Kaahupahau no kona inoa. Hoomaluia na kanaka e na mano a malamaia mai la no hoi na mano e na kanaka. Pela lakou e noho ana i ka wa kahiko. He wahi kipa nui ia o Puuloa e na mano malihini mai na moku puni like ole o nei pae aina, o ka ike maka ana aku ia Kaahupahau ka pahuhopu o ia kipa ana mai. I hoea mai ka mano malihini, o ka malama pono ia iho la no ia o ke kapu o ia aina e na mea kipa, o hoopaiia auanei ka malihini e na kamaaina. No laila e ka makamaka heluhelu, eia no kekahi moolelo e nanea ai ka maka i ka heluhelu. I ka manao o keia wahi mea kakau nei, he pono paha ka hai hou ana aku i nei moolelo i keia wa o kakou. Mai Maui mai a i Oahu nei i hiki mai ai kekahi mano malihini me ka manao e kipa aku ai ia Kaahupaahu. O Mikololou ka inoa o ua mano malihini la, a ono mau oia i ka papai ula o ka aina, oia hoi ke kanaka. Oiai ma Maui, aohe paha kapu nana e hoole i ka aiia ana o na kanaka, ua papaia keia ano hana ma ke awalau o Puuloa, no laila ua kaohiia iho ia ono o ka malihini. I kona hoea ana mai i ke awalau, halawai aku la oia me na alii o ia aina, o Komoawa ke kiai o ka nuku, o Kahiuka ka pukaua nui o ke awalau o Puuloa, o Honuiki ka pukaua kiai kino o ke aliiwahine, a o Kaahupahau no ke aliiwahine ma luna o lakou a pau. O ka lakou hana maamau, oia no ka holo ana iuka no ka auau wai. Aia a pau ka huakai auau wai, paina pu lakou a o ka awa a me ka niu haohao ka lakou mea ai. A pela no keia kipa ana mai o ua malihini la a po ke ao. I ka wa e hiamoe ana na mano kamaaina o nei wahi, ua holo malu aku ka malihini iuka e imi ai i papai nana e ai . O kona holo aku la no ia iuka a paa kana pio, pau i ka nahuia. A lawa kona makemake, hoi mai la no oia i kahi e moe ana na mano kamaaina. Aka, i kona wa e hoi ana, ikeia ua mano ino la e Kaahupahau, maopopo mai la i ia aliiwahine o Puuloa, aole i malamaia ke kapu o keia aina e ua wahi mano ino la. No laila, holo aku la o Kaahupahau iuka me ke kahea ana aku i na kanaka o ka aina, “E lakou nei, e ala.” Puoho ae la no na kanaka i ka loheia ana o ka leo o ke aliiwahine, o ka lakou akoakoa mai la no ia i mua ona e hoolohe ai i ka hoomau ana mai i kana olelo ana, “akahi no a ikeia ke ano ino o kela wahi mano malihini, no laila penei ka oukou hana, ia makou e huakai ana iuka o Waikele, o ka oukou hookuu iho la no ia i na upena he nui i mea e paa ai ke kahawai a hiki ole i ua mano ino la ke puka aku. I loa no iaia a paa, o ia no ka wa e kauo aku ai ia malihini i kahaone, o ka ho-a ae la no ia i ke ahi, a komo aku la i kona kino i ke ahi. Pela e make ai ua mano ino la.” I ka pau ana o ia olelo a ke aliiwahine, hoi mai la oia i kona wahi noho. A hele no hoi a wehewehe kaiao, makaukau ka hui mano e huakai auau iuka i ka wai punahele a ke aliiwahine, oia no o Waipahu. Aia no a hoea ka hui mano iuka, akoakoa mai la na kanaka o ka aina no ka hooko ana iho i ke kauoha a ke aliiwahine, o ka hookuu iho la no ia i na upena he nui a paa ke kahawai. Ma ka wai oluolu o Waipahu, ua hoolakoia ka awa he nui no Mikololou, o ka inu iho la no ia, a ooki mai la ka ona a ka awa iaia nei. Ma ia manawa, hoopuniia ka mano malihini e na kamaaina a oia no ka manawa i pane aku ai ke aliiwahine ia Mikololou, “Ai a mano aohe nana i kumu pali!” Me ia olelo a ke aliiwahine, poipu mai la na mano kamaaina i ua Mikololou la, o ko ia ala auhee aku la no ia i kai me ka wikiwiki a kui aku i na upena i hookuuia. Ua puka aku ia malihini i kela me keia upena a hiki i ka mea hope loa a paa iho la, aole i u, lele mai la na kanaka a kauo mai la no i ke kino o ua Mikololou la i kahaone. Ua hoaia oia i ke ahi a pau keia mano ino i ka puhi ahi ia. A hala he mau la hele mai la kekahi mau keiki me ka ilio i kahakai. I na keiki e auau ana, e eli iho ana ka ilio i ke one a loaa kekahi mea, lilo ia i mea paani na keia ilio nei ma ke one. I ka pau ana o ka auau ana o na keiki, kahea aku la kekahi i ka ilio, e hoi kakou! Hookuu wale ia iho la ia mea paani a ka ilio i ke kai a o kona hoi pu aku la no ia me na keiki. E ka makamaka heluhelu, o keia mea paani a ka ilio, oia no ke alelo o Mikololou i pau ole ia i ke ahi. I loa no a pulu ia alelo i ke kai, ola hou o Mikololou. Alaila, o kona hoi aku la no ia i kona aina ponoi i Maui e noho ai. Aole no i pau ka moolelo o Mikololou maanei, aka ua lawa paha keia no ka manawa. I keia wa weliweli i ka mai Corona, he mea nui na kanawai i kauia no ka hoemi ana i ua mai ahulau la i mea e palekana ai ka poe kupa o keia mau kaha. A oiai mau no ka noho kaawale ana o kakou poe kamaaina, ua weheia ka ipuka o Hawaii no ke kipa ana mai o na mea kipa mai na aina e, me ka manao e malamaia ana na kanawai e lakou. Aka aole paha pela ka lakou hana i na manawa a pau. No laila he aha la ka hoopai kupono no ua mau mea ino la e malama ole i na kanawai? Aole paha ka pepehi ana aku a make e like me ka hopena o Mikololou, aka e aho paha ke kipaku ana aku ia lakou mai keia aina nei, a o ka hoi aku la no ia i ko lakou aina ponoi. A e like me ke ola mau ana o ka moolelo o Mikololou ma o ka moolelo ana aku, i ka hoi ana aku o ia malihini i hoopaiia, e hoomaopopo aku i na mea kipa e ae, i makemake lakou e kipa mai i nei pae aina, pono no ka malamaia ana o na kanawai mai Corona o keia wa o pau koke auanei ka huakai makaikai. A pela no e palekana ai kakou poe kamaaina mai ka laha hou ana aku o ia mai. © Kama Kaaikaula 2020 na Kama Kaaikaula ko mua ko hope

Kaiaka Blair-Stahn < hoʻi hope He Hana Hoʻopalekana i nā Manu Noho Kuahiwi Kaiaka Blair-Stahn 17 ʻOkakopa 2024 Ke ulu aʻe nei ka pilikia o nā manu noho kuahiwi o ko kākou pae ʻāina. Ke uhi aʻela ka manu malaria i nā kuahiwi, nā kualono, a me nā wahi kiʻekiʻe ʻē aʻe, kahi a ua mau manu nei e noho ana. ʻO ka hopena o kēia ʻano maʻi, ʻo ka make, a ʻo ke emi koke loa o nā manu makamae a kākou. ʻO ke kumu o ka manu malaria, ʻo ia nō kekahi koʻohune e noho ma loko o nā makika. ʻO ka nahu hoʻokahi a ka makika i ka manu ʻōiwi e noho kuahiwi ana, ʻo ka make koke ihola paha ia o ka manu no kona loaʻa ʻana i ke koʻohune. Aia nā lāhui makika he ʻewalu ma Hawaiʻi nei, akā naʻe, ʻo ka makika hale hema (southern house mosquito, Culex quinquefasciatus ) ka mea nāna e hāpai i ke koʻohune ma loko ona. ʻO ka manawa mua i lawe ʻia mai ai ua lāhui makika lā ka makahiki 1826 , ma luna o kekahi moku haole, a ua hiki mai ka maʻi manu malaria i nā makahiki mua o ke kenekulia 19. ʻAʻole kamaʻāina ko Hawaiʻi poʻe manu ʻōiwi i nā makika a me ke koʻohune pū e like me nā manu ʻē aʻe o ke ao, ua kūpalehia ʻole lākou. Ma ia wā mai, ua emi iho nā manu nahele a pau. Ua pau loa he 33 lāhui manu noho kuahiwi, e laʻa ka ʻōʻō a me ka mamo, ma muli o ka lawe ʻia mai o nā holoholona ʻai manu a ʻai hua manu, ke kua ʻia o ka nāhelehele, pēlā pū me ka maʻi malaria. I kēia manawa, ua nui aʻela ka pōʻino nui loa e ili mai nei ma luna o nā manu noho kuahiwi, ʻoiai ʻo ke au kēia o ka loli aniau. ʻOiai ʻike pinepine nui ʻia nā makika ma nā wahi a kākou e noho ana, ʻaʻole i ʻike lihi ʻia nā makika i kahi kiʻekiʻe o nā mokupuni no ke anuanu o laila. I ka wā ma mua, kū i ka laʻi koʻekoʻe nā uka o Alakaʻi ma Kauaʻi, Waikamoi ma Maui, a me Hakalau ma Hawaiʻi me ka makika ʻole. Akā naʻe, ma muli o ka loli aniau o kēia au, hoʻopiʻi ʻia aʻela nō ka wela o ka honua holoʻokoʻa. Ma ko kākou pae ʻāina, ua piʻi iki maila ka mahana o nā kuahiwi, nā kualono, a me nā wahi kiʻekiʻe a pau. Hoʻomaka aʻela nā makika e komo aku i nā wahi kuahiwi a nā manu ʻai pua e noho malu nei. Ke lele ka makika, hele nō ka manu malaria ma loko ona. E ka mea heluhelu, kamahaʻo nō nā manu noho kuahiwi. I ka wā kahiko, nui nā ʻano o ia mau manu ma ko Hawaiʻi pae ʻāina me nā waihoʻoluʻu like ʻole. Nani nō ke ʻike aku! Aia nā manu i ka nāhelehele e lele aku, lele mai ana me he mau ʻahuʻula lā i komo ʻia e nā aliʻi e kaʻi huakaʻi mai ana. ʻO ke leo hone o nā manu, ua like me kekahi hui puhi ʻohe me nā pila he nui. He kani leʻa nō ke hoʻolohe aku! ʻO nā manu nahele ka mea makamae loa o neʻi, e ka mea heluhelu. Puni nā aliʻi i nā hulu manu; he hōʻailona no ko lākou kapu a me ko lākou mana, a hana ʻia ko lākou ʻaʻahu me nā hulu, e laʻa ka mahiole a me ka ʻahuʻula. Ua wehi a pāʻihi nā aliʻi i nā hulu manu, e like me ka mea e ō mai ana ma loko o nā mele Hawaiʻi. Minamina nō hoʻi ka nalowale ʻana o ua mau manu nei. Kakaʻikahi nā manu noho kuahiwi i kēia mau lā, ʻaʻole nui ka ʻike maka ʻana. Inā ʻaʻole kākou e kōkua i nā manu kuahiwi, nalowale loa lākou i ka manu malaria i ka wā pōkole. Ma waena o kēlā mau manu mūkīkī a pau, ʻehā lāhui manu ʻai pua e pau koke ana. ʻO ka ʻakikiki ( Oreomystis bairdi ) ma Kauaʻi, he 100 manu a emi iho e koe, e nalowale loa ana paha lākou i ka makahiki 2025. ʻEkolu paha makahiki e koe ai nā kiwikiu ( Pseudonestor xanthophrys ) ma Maui. ʻO nā ʻakekeʻe ( Loxops caeruleirostris ) ma kona wahi noho i uka o Kauaʻi, ʻehā wale nō makahiki e koe. ʻEwalu wale nō makahiki i koe i nā ʻākohekohe ( Palmeria dolei ) ma Maui. E kuʻu hoa heluhelu nūpepa, ʻo wai ke kanaka i makemake ʻole e ʻike i ka ʻakikiki e holohiʻa aku, holohiʻa mai ana i kona ʻimi wai pua ʻana i nā pua like ʻole o ka nahele? ʻO wai kekahi i hoihoi ʻole i ka leo hone o ka ʻākohekohe a me ka ʻakekeʻe? He mea hewa ka nānāwale aku nō i ke emi ʻana o nā manu me ka hana ʻole. ʻAʻohe wahi ʻē aku e noho ai. Inā pau nā manu wehiwa e koe, pau loa lākou ma kēia mua aku, e like me nā manu i nalowale ma mua. Aia ka pono ʻo ka hoʻopalekana i nā manu makamae o nei pae ʻāina. I ahona nō ka hana mīʻoi a ke aupuni moku ʻāina, ke aupuni pekelala, a me nā ʻahahui Hawaiʻi i mea e pale ai i ua mau manu ʻōiwi nei. Ua loaʻa kekahi kukui e hoʻomālamalama i ke ao polohiwa o nā manu e noho nei. Ma kēia nūpepa ʻo Ka Ulu Hoi , paʻi ia kekahi ʻatikala a Kēhau Noe i ka makahiki 2021. I laila nō i wehewehe ʻia ai ka hana noʻeau a ka ʻepekema e kāohi aku i ka malaria manu. Aia kekahi mea ola ʻuʻuku loa ma loko o nā makika, he ʻano koʻohune. Ua kapa ʻia ke koʻohuna e ka poʻe ʻepekema he Wolbachia. ʻIke ʻia e ka poʻe ʻimi noiʻi, he mau ʻano hoʻi ko kēia koʻohune. Eia hoʻi, inā ʻaʻole like loa nā ʻano Wolbachia i loko o ka makika hoʻokahi, ʻaʻole hānau ʻia ka hua maikaʻi. Ua unuhi ʻia aku kekahi ʻano Wolbachia mai ka makika kika ʻĀsia (Asian tiger mosquito, Aedes albopictus ), a laila hoʻokomo ʻia ua Wolbachia nei i loko o nā kane o nā makika hale hema. Lawe ʻia akula nā kini kāne makika i nā kuahiwi ma luna o ka helekopa a kuʻu ʻia ihola lākou. Ke hui maila kēlā mau makika kāne a me nā makika wahine, ʻokoʻa nō nā ʻano Wolbachia ma loko o lāua. Ma muli o nā ʻano Wolbachia ʻelua ma loko o ka makika lāhui hoʻokahi, ʻo ka hopena, ʻaʻole nō puka mai ka pūnua ke hānau ʻia ka hua e ka wahine. Eia nō ke kaupalena hānau o nā makika, ʻo ke emi mai koe o ka lāhui makika. Huliāmahi nā ʻahahui mālama ʻāina, ke aupuni moku ʻāina, a me ke aupuni pekelala i mea e hoʻopalekana ai i nā manu makamae. Ua holomua kēlā hana i ka loaʻa ʻana o ka waihona kālā i ka makahiki 2023 a me ka hoʻāpono ʻana a ke Keʻena Mālama Kaiapuni (Environmental Protection Agency) i ua hana ʻepekema noʻeau nei. Eia kekahi, ke kūkulu ʻia nei kekahi ʻahahui hou, ʻo ia hoʻi, ʻo Manu ʻAʻole Makika ( Birds Not Mosquitoes ), ka mea nāna e alakaʻi i ka papahana. I ka makahiki 2024, hoʻomaka ʻia ka hana kaupalena hānau ma Maui me ka hoʻokuʻu ʻana i nā makika he 500,000 i kēlā me kēia pule. ʻAkahi nō a hoʻomaka ʻia ka hana like ma Kauaʻi. Makemake ʻia e hoʻomau i ka hana ā pau loa nā makika a me ka manu malaria. No laila, e ka mea heluhelu, e ʻike ana auaneʻi kākou i ka holopono o kēia hana hoʻopalekana manu. He ʻoiaʻiʻo kā kākou ʻōlelo noʻeau: ʻaʻohe hana nui ke alu ʻia. He kuleana ko kākou, ʻo ka mālama ʻana i nā manu noho kuahiwi, i kō ai ka pilina i hōʻike ʻia iho ma kēia mau lālani mele, mai ke koʻihonua e kaulana nei: Hānau ka ʻakekeke ka makua Puka kāna keiki he ʻelepaio, lele… Hānau ke kikiki ka makua Puka kāna keiki he ʻūkihi, lele Pēlā pū me ka pule kahiko, e hānau a puka hou nā manu noho kuahiwi e ola loa nō a kau i ka puaaneane - lele wale aku! © Kaiaka Blair-Stahn 2024 ʻApapane: na Bret N. Mossman | ‘Ākohekohe: na Jim Denny | Alauahio: na Bryan Shirota | Hawaiʻi ʻAmakihi: na Bryan Shirota ko mua ko hope

Kamehana Taylor < hoʻi hope Wai Kakolina! He Pilikia Nui ma Kapūkakī! Kamehana Taylor 30 Ianuali 2022 Mai hilinaʻi i ka poʻe haole e kākoʻo ana i ka hana hewa o ka pūʻali koa ʻAmelika. Mai hilinaʻi i ka poʻe haole aloha ʻole i ka ʻāina. E hōʻike wale mai nō lākou i kā lākou hana koa a hūnā i ka hana hewa. Mai hilinaʻi i ka Pūʻali Kaua Moana o ʻAmelika e haʻi ʻole ana iā kākou i ka ʻoiaʻiʻo. He lāhui hoʻopunipuni nō lākou. Mai hilinaʻi i ka poʻe e haʻi mai ana ʻaʻohe pilina o kā lākou hana i ke ola pono o kākou āpau. Hiki ke loli ke ʻano o ke ola o nā kānaka ā pau ma muli wale nō o ka hana a ka hoʻokahi. I kēia wā, nui ʻino ka pilikia o ka ʻāina ma muli o ka poʻe aloha ʻole. He mau pule aku nei, ua hanini nā kālani wai kakolina he ʻumikūmāhā kaukani i ka ʻāina mai nā pahu kakolina ma Kapūkakī. He pilikia nui nō ia! Ua ʻōlelo ka Pūʻali Kaua Moana, ʻaʻole i komo ka wai kakolina i loko o ka wai a ka poʻe e inu ai. Akā, ma hope o ke kolokolo ʻana, ʻaʻole naʻe pēlā. Ua hoʻohaumia ʻia nō ka wai ma nā hale a me ke kula ma laila. ʻAʻole lākou e hoʻokō i ko lākou kuleana, ʻo ia hoʻi ka mālama ʻana i ka poʻe Hawaiʻi a me ka ʻāina. No laila, pono iā kākou ke kipaku iā lākou mai kēia ʻāina nei aku. ʻAʻole anei ʻoukou e hoʻomanaʻo i nā pilikia like ʻole ma hope mai o ke kūkulu ʻana i kēia mau pahu? Ua kūkulu ʻia ua mau pahu kakolina lā ma nā makahiki ʻumikūmāiwa kanahā no ke Kaua Puni Honua ʻElua. Ma hope mai, ua kulu nā kālani kakolina he 180,000 ma ka hala ʻana o kanawalu mau makahiki. I kēia mau lā naʻe, aia kekahi mau hui a me ke kaiāulu nō hoʻi e hōʻole ana i kēia hana ʻino i ko Hawaiʻi ʻāina waiwai. ʻO ka hui ʻo Sierra a me ka Hui Hoʻolako Wai kekahi o nā leo e kūʻē nui ana i ka hoʻomau ʻia ʻana o kēia mau pahu. Ma hope o kēia hanini hou ʻana ma ka lā iwakālua o Nowemapa, a ma hope nō hoʻi o ka ʻike ʻana i ke kakolina i loko o ka wai i inu ʻia e nā ʻohana ma ka hale a me nā kula, ua kū aʻe ka poʻe aloha ʻāina me ka ikaika a hoʻokikina akula lākou i ka hoʻoponopono ʻana i kēia pilikia a me ka hoʻopau ʻana i kēia mau pahu ʻino, ʻoiai, mau nō ko ka Pūʻali Kaua Moana hoʻopunipuni ʻana. No laila, e nānā, e noʻonoʻo, e hoʻomanaʻo me ka hilinaʻi ma hope o ka poʻe aloha ʻāina o Hawaiʻi nei, ʻo nā kānaka kiaʻi mua o kēia ʻāina nei. ʻO lākou ka lama kukui e hoʻomālamalama ana i ke ala pono ma kēia wā kūpilikiʻi. ʻO ka poʻe aloha ʻāina ka lama kukui a ʻo ko lākou pilina i ka ʻāina kai pūlama mau ʻia. No laila, e kaua ana lākou no ka pono a me ka hoʻomau loa ʻana i ke kūʻokoʻa o Hawaiʻi nei me nā poʻe āpau i noho ā kupa i ke alo o kēia ʻāina nani nei. E hoʻomau ana lākou e hui ma Kapūkakī a me ka hale aupuni i mea e mālama ai i ka waiwai o Hawaiʻi a hoʻopau ai i ka hana hewa. E kūʻē loa i ka hewa a kū mau nō i ka pono no ke ola pono o ka ʻāina a me nā hanauna e hiki mai ana. E ola ke kūʻokoʻa o Hawaiʻi nei! E ola ka poʻe aloha ʻāina! ʻO ko kākou ka leo o ka ʻāina! E ola ka leo o Hawaiʻi nei a mau loa aku! © Kamehana Taylor 2022 ko mua ko hope

Kealohapauʻoleakūkū Silva < hoʻi hope He Lei Mae ʻOle Kealohapauʻoleakūkū Silva 29 Kepakemapa 2025 ʻAuhea ʻoukou, e ka poʻe i mākaukau no ka naʻauao, e ka poʻe i kamaʻāina i ka hana a me ke kuleana? Na nā lima mikioi mua i kui lima iho i kēia kuleana me ka ʻike like ʻole i paʻa he lei mae ʻole. ʻO ke ola o ka ʻōlelo Hawaiʻi ke kuleana a kēia mea kākau e noʻonoʻo nei. He kaumaha nunui ko kēia hana a me ka ʻike a ka poʻe haumakaʻiole i pūʻolo aku ai no kā lākou mau keiki, no kā lākou mau moʻopuna, no nā mamo like ʻole. I ko lākou paulele no ka holomua ʻana o kākou i ia ala ʻōlelo Hawaiʻi, aia i laila ke kuleana o kākou. Eia kākou ma ʻaneʻi, ma kēia kulanui ʻeā? ʻO kākou haumāna ʻōlelo Hawaiʻi, he huina ʻano liʻiliʻi kākou no nā kānaka a pau ma kēia kulanui. Na kākou nō hoʻi i hopu aku i kēia makana ʻo ka ʻōlelo makuahine. Ke hoʻokō ʻia nei ke kānaenae a nā kūpuna, ke holomua nei ka ʻōlelo Hawaiʻi. Akā, he wā ʻokoʻa nō kēia. ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo ʻelua a ka hapa nui o kākou. ʻAʻole ka ʻōlelo Hawaiʻi he koina i nā kula a pau, no laila he aha la ka hopena? E aʻo iho kākou i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā wahi like ʻole a laila ʻokoʻa nō kā kekahi ʻōlelo, ʻokoʻa kā kekahi; ʻokoʻa ko kekahi ʻike, ʻokoʻa ko kekahi; a pēlā kā nā haumāna a pau i aʻo ai. He mea paha ia i kaʻawale aku ai nā haumāna ʻōlelo Hawaiʻi i ka mehameha. ʻAe, ʻokoʻa kahi i mālama ʻia ai ka ʻōlelo Hawaiʻi e kekahi haumāna, ʻokoʻa ko kekahi, a hiki i kā lākou hōʻea ʻana mai i ke kulanui. Ma ka hale i aʻo mua ai kekahi hapa ʻuʻuku o kākou me ko lākou mau mākua, he pōmaikaʻi nō, ʻoiai ʻo ia ke ala a nā kūpuna i aʻo ai, a ʻo ka ʻōlelo mua a lākou ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma ke kula kaiapuni i hele iho ai kekahi hapa ʻē aʻe o kākou, no laila hoʻopuni ʻia lākou i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ke kula, akā naʻe, ʻaʻole paha lākou i ʻōlelo aku i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ka hale. Ma ke kula a Pauahi ʻo ia hoʻi ke kula ʻo Kamehameha i aʻo mua ai kekahi mau haumāna i ka ʻōlelo Hawaiʻi, ma o ka hana lokomaikaʻi a ke aliʻi wahine ʻo Pauahi no nā keiki Hawaiʻi. ʻO nā kānaka i koe ka i hele iho i kekahi kula aupuni me ke kumuwaiwai Hawaiʻi liʻiliʻi. He koho nō kā kēia mau kānaka a ua koho ʻia ka ʻōlelo Hawaiʻi, he mea iki ka puni ʻana ona i ka ʻōlelo haole no ka mea ua kuluma nō. No laila, ʻo ia nā wahi a kākou i hoʻokahua iho ai i ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana a kākou: ʻo ka hale ponoʻī, ke kula kaiapuni, ke kula ʻo Kamehameha (a i ʻole kekahi kula uku), a me ke kula aupuni, inā loaʻa ka ʻōlelo Hawaiʻi ma laila. Hōʻea mai kākou i ke kulanui o Mānoa ma nā pae ʻokoʻa no laila pehea kākou e aʻo pū ai? Hiki iā kākou ke kuhikuhi kekahi i kekahi hoʻohenehene aku, hoʻohenehene mai a hoʻowahāwahā aku paha no ka ʻokoʻa o kēlā kumu kēia kumu, akā he aha ke kumu o kēia kākākiʻi ʻana? He aha ka hopena? ʻAʻole ia he ala i hele ʻia e nā kūpuna. Mai hoʻokaʻawale iho ʻoukou i kou hoa lāhui. E nūnē pū kākou no ka hopohopo ʻana o ka lawa me ka ʻole o kā kākou hana i ka hoʻonaʻauao ʻōlelo Hawaiʻi. E kūpaʻa kākou i ka luʻu ʻana i ka ʻike a me ka ʻōlelo, akā mai poina ke ea ʻana aʻe. Piha paha ka naʻau i ke kānalua a laila ulu aʻe kēia manaʻo a palaheʻe akula. ʻO ka hōʻike maoli kēia. E koho ana kākou i ka palaheʻe ʻana i ka makaʻu? A i ʻole e koho ana kākou i ia lei mae ʻole, ʻo ia ka ʻōlelo makuahine a me ka ʻike a pau i pili? Ua komo aku nei au i kekahi papa keu a ka paʻakikī. ʻO kēia papa ke kumu o koʻu hopohopo nui ʻana a mai hāʻawipio au. Eia naʻe, ke kū nei kēia wahi mea kākau me ka ʻike mai nā kumu loea mai. Ma ia papa, ua koi ʻia au e haku i mele ma o ka hahai ʻana i kekahi mele alakaʻi. ʻO “Kauoha Mai” ke mele aʻu i hahai iho ai. Eia mai kekahi lālani o kaʻu mele: “Ma hea kaʻu hana me ke kuleana ʻeā / E kui lima iho nei he lei mae ʻole ʻeā.” He mea hoʻomanaʻo kēia moʻolelo no kākou a pau. Mai lilo i ke kānalua. E hui pū kākou a paipai i nā hoa papa. Ua kui mua ko kākou mau kūpuna i kēia lei mae ʻole i piha aku i ka ʻike Hawaiʻi, ka waiwai, ka ʻōlelo makuahine, a me ka moʻomeheu. Na kākou nō e hoʻomau ana i kēia lei i kēia hope aku. Ke ʻimi aku nei kākou i ko kākou mau māhele pākahi i mea e kui ai, e haku ai, a e wili ai i ko kākou aloha iho i kēia lei. E ola mau kēia lei mae ʻole no nā hanauna e mau ana. © Kealohapauʻoleakūkū Silva 2025 ko mua ko hope

Yuko Uchida < hoʻi hope E Hoʻokaʻawale i ka ʻŌʻo mai ka Lima Aku Yuko Uchida 4 Kēkēmapa 2023 He lono kupaianaha kā ka i kūkala ʻia maila iā mākou e pili ana no ka haʻalele haʻaheo ʻana o ka pelekikena o ke kulanui o Hawaiʻi i noho lōʻihi i kāna kūlana. I ka lā 19 o Kepakemapa, ua kūkala ʻia aku ka manaʻo o Pelekikena David Lassner i mua o ka lehulehu. E hoʻomaha loa ana ʻo ia i ka hopena o ka makahiki kula 2024. Ua hoʻomaka ʻo ia i kāna ʻoihana ma ke kulanui o Hawaiʻi i ka makahiki 1977, a hana mau ʻo ia no ʻumi makahiki ma ke ʻano he poʻo. Ma loko o kāna leka kūkala, ʻī maila ʻo iala no kona "haʻaheo" i nā mea i kō ma lalo o kona noho pelekikena ʻana. Eia kekahi mea āna i haʻaheo ai, ʻo ka hele ʻana o ke kulanui a "culturally strong." No laila, he aha kāna mau hana no ka lāhui a me ka "moʻomeheu" Hawaiʻi? Hōhonu nō ke kawa. E ka mea heluhelu, e nānā kāua i kāna pane i ke kūʻē ʻana o kānaka i ka ʻOhenānā Kanakolu Mika [ the Thirty Meter Telescope, TMT ]. I Iulai i ka makahiki 2019, ua hopu ʻia nā kūpuna Hawaiʻi i kūʻē i ke kūkulu ʻia ʻana o ke TMT ma luna o Mauna Kea. He ʻāina Hawaiʻi ʻo Mauna Kea, akā ua hopu ka mākaʻi i nā kūpuna Hawaiʻi ma ua ʻāina kapu lā. Na wai e ʻole ke kūʻē ʻana o ke kanaka Hawaiʻi? Ma muli o kēia hana ʻino, ua kūʻē nā aloha ʻāina o ke kula nui o Hawaiʻi i ka pelekikena. Hoʻolalau aku lākou i ka pelekikena e hōʻole i ke TMT . Ua hoʻokikina nā kumu a me nā limahana o Hawaiʻinuiākea a me ke kula nui o Hawaiʻi i ko ka pelekikena haʻalele ʻana i kāna ʻoihana. Akā naʻe, ua pane wale mai nō ʻo ia ma ka ʻōlelo ʻana, “He pilikia kēia ma waena o ke kula a me nā kaiāulu ma waho o ke kula,” me he mea lā ʻaʻohe ona mana. ʻO ia wale nō. Pehea kona kuleana ma ke ʻano he poʻo no ke kula nui o Hawaiʻi? Inā loaʻa ke kūlana i ke kanaka pono ʻole, alakaʻi hewa ʻo ia iā kākou i ke ala pololei ʻole. Hū hewa i Kapua ka ʻauwaʻa pānānā ʻole. E aho e hoʻokaʻawale i ka ʻōʻō mai ka lima aku. He aha ka hana a ka lāhui Hawaiʻi? Pehea lākou i kūʻē ai i ka hana ʻino ʻia e ka pelekikena a me ke Kulanui? I ka makahiki 2022, ua mālama ʻia ka ʻaha hemo kula i ke Kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa. I ka hīmeni ʻia ʻana o ke mele aupuni o ʻAmelika, ʻaʻole i kū aʻe nā haumāna Hawaiʻi—he kūʻē. Ma hope o ke mele aupuni o ʻAmelika, ua hīmeni ʻia ke mele ʻo “Hawaiʻi Ponoʻī.” A pau ka paukū mua i ka hīmeni ʻia, manaʻo ʻia ua pau ke mele. Eia kā, ua hoʻomau nā haumāna o Hawaʻinuiākea holoʻokoʻa i ka hīmeni ʻana me ke kani ʻole o ka pila, ā pau pono ke mele. Nani loa kā lākou hana, a he kūʻē ia. Ma o kēia hīmeni ʻana, ua hōʻike nā haumāna Hawaiʻi i ke ea maoli. ʻOiai lākou e hīmeni ana, ua ʻalawa ko ka pelekikena maka i nā haumāna o Hawaiʻinuiākea, me he mea lā, ukiuki paha ʻo ia i ka hana a nā haumāna Hawaiʻi. Ma hope o ka hīmeni ʻana o nā haumāna o Hawaiʻinuiākea, paʻipaʻi ka lima o nā haumāna āpau a me ke anaina me ka ʻoluʻolu a me ka mahalo i kā lākou hana, akā ua paʻa ka waha o ka pelekikena. A hala he mau kekona, ua ʻōlelo aku ʻo ia me ka leo kahakā, “...Mahalo, the students of Hawaiʻinuiākea.” He hana ʻoluʻolu kēia i ka lāhui Hawaiʻi? He hana e paipai ana i ka "moʻomeheu Hawaiʻi"? Hewa i ke ala a ka hewahewa. Eia koʻu manaʻo. E kūkākūkā mau kākou i kēia kumuhana ʻo ke koho ʻana i ke poʻo hou. E koho ʻia ana ka pelekikena hou o ke kula nui o Hawaiʻi. ʻAʻole na kākou poʻe haumāna a limahana hoʻi ke koho i ka pelekikena hou, akā, he ea ko kākou ma Hawaiʻi nei. E manaʻo ana paha kekahi, na ka Hawaiʻi wale nō kēia ʻōhumu. ʻAʻole loa! He haumāna Kepanī au, akā maopopo iaʻu ia mea he hana aloha ʻole. He aha ke kuleana ā kākou? E kamaʻilio kākou me nā hoa papa Hawaiʻi a me nā hoa papa Hawaiʻi ʻole. No ka mea, ʻaʻole paha i laha kēia ʻike no ka pelekikena. Inā ʻaʻole kākou noʻonoʻo i kēia kumuhana, maliʻa paha, e koho hou ʻia ana ke poʻo aloha ʻole. Inā ʻaʻole kākou kūkākūkā no kā ka pelekikena hana aloha ʻole, e mau ana ka mahalo o ka poʻe i ʻike ʻole i kāna mau hana. E kūkākūkā a noʻonoʻo nui kākou, o halakī auaneʻi ke kula nui o Hawaiʻi. I hoʻokahi ka umauma, hoʻokahi ke aloha. © Yuko Uchida 2023 #kulanui #kanaka #keaopolitika ko mua ko hope

Kalāhiki Aiwohi < hoʻi hope Me he Manu Lā Kalāhiki Aiwohi 29 Kepakemapa 2025 Me he manu kamaʻāina lā ke Kanaka Maoli ma Hawaiʻi nei. Kākaʻikahi ka manu kamaʻāina ma ka Paeʻāina. ʻO kekahi ua pau, he hala mai koe kekahi. Pēlā pū nō hoʻi ko Hawaiʻi nei Lāhui Ponoʻī, kāna moʻolelo, kāna hana kuluma, kāna ʻōlelo, kona ʻike, a ʻoi aku. He wahi haʻi manaʻo kēia e kuhikuhi ai i kaʻu mau kuhi nei no ka hoʻohālikelike ʻia o ka nui manu kamaʻāina me ka nui manu ʻōiwi(Kanaka Maoli). Ua hala ka nui manu kamaʻāina iā kākou. Ua pau ka wā i hoʻolaukanaka ʻia aʻela ke kulāiwi i ka leo nui o nā manu kamaʻāina. ʻAʻohe kula manu hou aʻe e like me ka wā ma mua. Ua pau ka ʻōʻō, ʻōʻū, ʻalauahio, ʻalawī, ʻo lākou a pau loa i ke ahuahu o nā mea malihini i lawe ʻia maila i Hawaiʻi nei. ʻUʻuku wale nō nā manu hulu wena i koe. ʻIke ʻia nō ka māhuahua o ka nui manu malihini ma ka Paeʻāina ʻoiai, kākaʻikahi wale nō ka ʻike ʻana i nā manu kamaʻāina. Aloha nō. I hea aku nei ka manu kamaʻāina? ʻIkea ʻia paha ma ke kuahiwi o lākou e ʻōʻū aʻela? ʻOiai ua lilo ka ʻāina i ka māhuahua o ʻekelo mā, me he mea lā ua kipaku ka manu malihini i ka manu kamaʻāina i kahi e ʻōkuʻu mehameha ai i ʻike ʻole ʻia hoʻi. Koʻu noʻonoʻo no ia nui manu malihini, ʻo ia nā mea i pōpilika ai ka manu kamaʻāina, e laʻa, ka poʻe ʻiniseka, pōpoki, manakuke, ka poʻe aʻiaʻi, a ʻoi aku. ʻIke ʻia nō kekahi o nā manu hulu wena ma ke au nei. ʻIke ʻia ka ʻaeʻo ma kona kīkaha ʻana aʻe ma Kaʻelepulu. ʻIke ʻia ka ʻalae ʻula ma kona wahi malu i kahi kokoke i nā kakā ma Kawainui. ʻO ka manu o Kū, ʻike mau ʻia kona kīkaha ʻana ma ka lani o luna o Mānoa. Me he maʻa lā ko ia nei i kona wahi noho hou. I loko nō o ka paʻapū ʻana o ka ʻāina i ke kīpapa kimeki, i loko nō o ka lilo ʻana o ka ʻāina iā ʻekelo mā, ʻike ʻia nō ko ua mau manu kamaʻāina nei noke mau ʻana. Me kēlā nō ka hana a ke Kanaka, na ke Kanaka Maoli e noke mau. Ua like me ia mau manu kamaʻāina, pilikia ke Kanaka Maoli i ka poʻe o waho. Ua pau nui kūpuna i nā maʻi i lawe wale ʻia mai. Ua heleleʻi ka ʻōlelo ma muli o ka nuku ʻoʻoleʻa i ka poʻe kūpuna. Kēnā ʻia kākou e aʻo, e hoʻopili paha i ko waho hana kuluma i hoʻokahi ka Hawaiʻi me ka haole. ʻAʻole nui nā hulu kūpuna i koe. Nui ʻino ka poʻe o waho e noho nei ma Hawaiʻi, nui ʻino hoʻi ka poʻe no ʻaneʻi e noho nei i waho. Pilikia maoli ke Kanaka Maoli i ka poʻe o waho. Piha kuʻi ko kākou ʻāina iā lākou manu malihini o waho, hala ka loaʻa ʻana o ka ʻāina i ka Hawaiʻi i ka ʻeleʻeleu o ka poʻe haole. Ua lilo ka ʻāina i ka poʻe o waho me kēnā. E aha ana ke Kanaka? I kuahiwi ana e hoʻolewa ai kona papālina māʻeʻele? Puhikole ana ka manu ʻōiwi ʻoiai hamuhamu ke kōlea me ka ʻānunu? Māhuahua ʻo ʻekelo mā ma Hawaiʻi nei, ʻoiai akanoho ka nui manu kamaʻāina i nā wahi i ʻike ʻole ʻia. Noho nō hoʻi ka poʻe Kānaka ma nā wahi i hiki ai ke ola. Noho papa ʻo haʻi ma kona ili ʻāina, noho paha kekahi ma ka ʻāina hoʻopulapula, hoʻolimalima paha kekahi i ka hale pāpaʻi, ua neʻe paha kekahi i ka ʻāina ʻē, a ma ka hale paʻahao e noho ai kekahi! Ua hana ka poʻe me ka noʻonoʻo e pono ai kona ola. ʻAʻole i hiki ke ʻalo aʻe i ka uku nui i pono no ka noho ʻana ma Hawaiʻi nei. Lana ka ʻauwae i kahi hāiki. Mai pau ka pono o ko Hawaiʻi Lāhui i ka hoʻopaʻa ʻauʻa ʻia o ka Paeʻāina e nā manu malihini, eia naʻe, ʻo ka māihi ola akula nō ia a ke Kanaka. E ʻike i koʻu leo aloha i mua ou e kuʻu makamaka heluhelu. Ke hea aku nei i nā manu(Kānaka) mai ka moku o Keawe mai a Niʻihau i ka lā welo. Na ke Kanaka kēia ʻāina. Na ke Kanaka kēia ʻōlelo. E noho paʻa kākou ma Hawaiʻi nei. E mau ana ka nui manu o Hawaiʻi, e ola mau kākou a pau loa. ʻO Hawaiʻi nei ka pūnana milia no kona Lāhui Ponoʻī. Me he mau pūnua ʻīnana kākou, ʻo Hawaiʻi ko kākou pūnana a kākou e hoʻopūnana mau ai. Mai! Mai e kaʻapeha nā ʻēheu o kākou! © Kalāhiki Aiwohi 2025 ko mua ko hope

Noah Ellis < hoʻi hope No ke Alu Like ʻAna Noah Ellis 15 ʻOkakopa 2021 ʻAuhea ʻoukou e oʻu mau makamaka, kuʻu mau kaikuaʻana, kuʻu mau kaikaina, a me kuʻu mau kaikuāhine o Hawaiʻi, mai ka puka ʻana a ka lā i Haʻehaʻe a hiki i kona welo ʻana i ka mole ʻolu o Lehua. E heluhelu mai i kaʻu haʻi hou ʻana i kahi moʻolelo kahiko mai Kauaʻi mai. He moʻolelo kēia me nā manaʻo nui e laʻa ka pilina ʻohana a me ke kūpaʻa ʻana. Ua haʻi ʻia mai kēia moʻolelo iaʻu e kaʻu kumu lāʻau lapaʻau ʻo Keoki Baclayon ma ke kula nui ʻo Hawaiʻi ma Mānoa. Ua hauʻoli loa au i kēia moʻolelo a makemake au e hōʻike aku iā ʻoukou. E heluhelu mai ʻoukou i kēia moʻolelo e pili ana i ka Pōhaku-O-Kāne. Ma mua loa o ka ʻike ʻana o nā kānaka iā Kauaʻi, aia kekahi ʻohana o nā pōhaku nui. ʻElua kaikunāne, hoʻokahi kaikuahine. Ua huakaʻi lākou mai Lono-nui-ākea no kā lākou ʻimi ʻana i wahi hou e noho ai. Ua kaʻa lākou i ka papakū o ka moana, e kipa ana i nā mokupuni a me nā moku hāpapa i ke kai ma mua o kā lākou hōʻea ʻana i ke kahakai ʻo Kēʻē ma Kauaʻi. I ka hoʻokokoke ʻana aku i ke kahakai, ua hōʻoluʻolu ʻia e ka wai o ke kahawai ʻo Limahuli. I kā lākou aea ʻana aʻe, ua ʻike ʻia, aia lākou ma ka ʻāpapapa i hoʻopuni ʻia e ka iʻa. Hauʻoli loa ka ʻohana i nā uluwehiwehi o ka ʻāina, ka moana, ka lani, a me nā ao. ʻO ʻOʻoʻaʻa, ke kaikuahine, ua hoʻopunihei ʻia ʻo ia e kēia wahi a hoʻoholo ʻo ia e noho i laila. I kāna lalala ʻana i ka lā mehana, ua hoʻomoe ʻia ʻo ia e ka ʻoē honehone o nā nalu, kāia loa ʻia ʻo ia i ka hiamoe. ʻO kēia ka hiki ʻana o ʻOʻoʻaʻa i Hāʻena. Makemake nā kaikunāne e piʻi i uka, no laila kakaʻa aku lāua i ke kahakai oneone. Ma hope iki iho, kū ke kaikaina, ʻo Pōhaku-loa, a e hoʻomaha ʻo ia i ka malu o nā kumu pūhala. Ma muli o kā Pōhaku-loa luana ʻana i nā lau nehe a me ka makani ʻoluʻolu, ua hoʻoholo ʻo ia e noho i laila. I loko nō o ke noi ʻana o kona kaikuaʻana e hoʻomau ʻo ia i ka mauna, ua hiamoe ʻo Pōhaku-loa. ʻO kēia ka hiki ʻana o Pōhaku-loa i Hāʻena. Ua hoʻomau hoʻokahi ke kaikuaʻana, me ka manaʻo e piʻi i ka nuʻu o ka mauna. I kona hōʻea ʻana i ka pali, ʻaʻole lawa kona ikaika a me kona manaʻo paʻa. Ua hiolo ʻo ia. Ua hoʻāʻo ʻo ia e hōʻea i ka nuʻu, ʻaʻole ʻo ia i makemake e hāʻawipio. Ma hope mai, ua ʻike ke akua nui ʻo Kāne i kēia pōhaku koʻikoʻi a hele mai ʻo ia e hākilo. Nīnau maila ʻo ia i ka pōhaku, “No ke aha ʻoe e paio nei e piʻi i ka nuʻu?” Pane akula ka pōhaku, “No ka mea makemake au e noho i kahi e hiki ai iaʻu ke nānā i nā mea āpau ma lalo oʻu.” Ua kuhikuhi ʻo Kāne, he mea ʻole kahi noho a ke kaikuaʻana e koho ai, no ka mea, e hiamoe paha ʻo ia e like me kona kaikaina a me kona kaikuahine. Koi maila ke kaikuaʻana e noho makalahia ʻo ia. Ua manaʻo ʻo Kāne, ʻaʻole e hāʻawipio kēia pōhaku manaʻo paʻa, e hoʻomau ka pōhaku i ka piʻi a hāʻule a hiki i kona lilo ʻana i lepo. No laila, ua ʻaelike pū ʻo Kāne a me ka pōhaku. Hāpai ʻo Kāne i ke kaikuaʻana a kau iā ia i luna o ka pali kuahiwi. ʻO ka pōhaku hoʻi, ua hoʻohiki ʻo ia e noho a kiaʻi a hoʻomanaʻo i nā mea a pau ma lalo ona. A laila, ʻōlelo maila ʻo Kāne, “A hoʻi hou au, e haʻi mai iaʻu i ka mea āu i ʻike ai. I kāu mākaukau ʻana no ka hele ʻana, e palemo iho ana ka mokupuni ma lalo o ke kai a hāpai aʻe nā nalu iā ʻoe. A laila, e hoʻomaka hou ko ʻoukou huakaʻi me kou kaikaina a me kou kaikuahine. A hiki i kēlā manawa, e nānā a hoʻomanaʻo.” ʻO kēia ka hiki ʻana o Pōhaku-O-Kāne i Hāʻena. Ke noho nei nā pōhaku ʻekolu i ko lākou mau wahi maha i kēia lā, akā, ua hoʻoneʻe ʻia ʻo ʻOʻoʻaʻa mai kona wahi maha e nā nalu nunui o kekahi ʻino. Ma loko o kēia moʻolelo, nui nā mea e lawe mai ai a aʻo. Eia kekahi: ʻO ka mea kūpono iā ʻoe, ʻaʻole paha e kūpono no nā mea ʻē aʻe. Hiki iā ʻoe ke hele hoʻokahi i kahi mamao, akā, me ke kōkua a ka poʻe ʻē aʻe, hoʻokahi ko kākou kau ʻana ma ka niʻo. Hōʻā ʻia ka ʻiʻini ma loko o ka poʻe ʻē aʻe ma muli o kou noke mau ʻana a me kou ʻiʻini e hoʻokō ai i kāu mau pahuhopu. ʻAkahi, ʻo ka mea kūpono no Pōhaku-O-Kāne, ʻaʻole kūpono ia no kona kaikaina a me kona kaikuahine. Makemake ke kaikuaʻana e noho i uka, akā makemake ʻo ʻOʻoʻaʻa lāua ʻo Pōhaku-loa e noho ma lalo. ʻAlua, ua hiki ʻo Pōhaku-O-Kāne i ka pali i kahi āna i makemake ai e noho, akā ʻaʻole hiki iā ia ke kū i ka niʻo. Ua ke kōkua a Kāne i piʻi i ka nuʻu o ka pali. ʻAkolu, ma muli o ke kūpaʻa a me ke konikoni o Pōhaku-O-Kāne e hiki ai i ka nuʻu, ua makemake ʻo Kāne e kōkua iā ia. E ka mea heluhelu, he aha kekahi mau mea āu i manaʻo ai he hoihoi a koʻikoʻi? Inā ʻo Pōhaku-O-Kāne ʻoe e koho paha e hoʻomau i kāu ala, a i ʻole, e hoʻi paha ʻoe e hoʻomaha me kou kaikaina a me ke kaikuahine? © Noah Ellis 2021 ko mua ko hope

Ka-pupu-i-hoihoiia-i-ka-aina < hoʻi hope Na Inoa Aina o Ewa e Lohe Ole ia Nei Ka-pupu-i-hoihoiia-i-ka-aina 1 Kepakemapa 2020 I ka wa mamua, he umikumakolu ahupuaa o Ewa. Aka i keia au nei o kakou, ke ninauia na kanaka e noho ana mao maanei o Ewa, o wai ka inoa o kona ahupuaa? aohe ona manao. Ua uhiia keia mau inoa i na inoa kulanakauhale a me na inoa “moku” hou o keia wa, e laa me Kapolei, Waipahu, Pearl City, Pearl Harbor, a pela wale aku. I ka manao o keia mea kakau nei, he mea minamina nui kela, ina poina wale aku na inoa maoli o keia mau aina, poina pu ko lakou waiwai, oia no na moolelo like ole pili i ua mau wahi nei. E na makamaka heluhelu o nei nupepa o Ka Ulu Hoi, e huakai pu kakou ma o keia wahi moolelo uuku i ka aina e hoopuni nei i ke awa lau o Puuloa, kahi i ulu ae ai ka ia hamau leo, oia no o Ewa, i mea e ola hou ai keia mau inoa aina e lohe ole ia nei i keia mau la. E like me ka puka ana ae o ka la i ka hikina a me kona kau ana aku i ka mole o Lehua, pela pu ke ano o ka kakou huakai. Hoomaka keia huakai ma Halawa, oia ke ahupuaa ma ka palena hikina o Ewa, ma laila no i lawaiaia’i ke akule ma Kapakule. He loko i-a o Kapakule i kukuluia e Kane laua o Kanaloa i ko laua wa e nanea ana i Halawa, aia no ia ma kahi o ka nuku o ke awa lau o Puuloa. E maalo aku kakou ia Aiea a i ka hoea ana aku i Kalauao, ikeia ke kalo e ulu ana ma ka ili aina o Kaonohi a me na i-a e holo ana i kai ma ka loko o Paaiau. A Holo aku a hala o Waimalu, ka aina i noho alii ai o Kalanimanuia i ka wa kahiko, a hoea aku i Waiau e ike maka ai i ke kiowai o Honokawailani, ka wai auau o ka wa i hala, kahi i lilo ai ke kaikamahine i wahine hiu i-a. A hiki ka kakou huakai i Waimano a me Manana. Ma Manana no ka aina i kapaia o Paauau, he aina momona no ia a oia kahi i ulu ai ka i-a hamau leo. Oiai pau ua mau i-a la i ka laweia aku i Kahiki, mau no kona nani, a oia ke kumu a John Iosepa i haku ai i keia mau lalani mele: Pau ole ko’u hoohihi I ka nani o Paauau Na wai e ole ka iini Ua noho a kupa i laila. Holo aku a hoea ma Waiawa a kuhi aku i kai i ka i-a o waho a me ka limu o loko. E na makamaka heluhelu e huakai pu nei me a’u, i keia mau la, o keia mau ahupuaa eha a’u i helu aku nei, mai Waiau a hiki i Waiawa, ua uhiia ko lakou mau inoa ma lalo o ka inoa o Pearl City, aka nae he mau inoa maoli lakou pakahi apau. A holo aku kakou mai Waiawa a hoea i Waipio, a hoomanao mai la i na lehua i haule iho ma Kipapa. Holo aku a hoea ma Waikele, kahi i kapaia i keia mau la o Waipahu. O Waipahu, he inoa kela no kekahi punawai a ili aina hoi. Oiai he wai kaulana no o Waipahu i ke kipa pinepineia ana e Kaahupahau, o Waikele ka inoa o ke ahupuaa. A hoea aku kakou i Hoaeae, oia no ka aina hanau o keia mea kakau nei, a me ke kahawai o Kahoaaiai i kahe iho i ka wa kahiko. A pau ka kakou huakai ma Honouliuli, i ka home a Kamaunuaniho i noho ai ma hope o ka lanakila ana o Kamapuaa ma luna o Olopana, ma Puuokapolei e noho ana ia kupuna wahine mana nui a hiki i keia wa o kakou. No laila e na makamaka heluhelu, aole e poina na inoa kahiko o Ewa, a pela pu na inoa kahiko o ko oukou aina ponoi. No ka mea, ina kaheaia na inoa maoli o kela me keia wahi, ola no ua mau aina la. Ola hoi na moolelo o ia aina a me na kupuna e noho ana i laila. © Kama Kaaikaula 2020 na Kama Kaaikaula ko mua ko hope

Nohealani Mulloy < hoʻi hope No ka Papa Puka Mua o ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna Nohealani Mulloy 17 ʻOkakopa 2024 Ma hope o ‘ewalu makahiki o ka hana nui ua lei ‘ia ka lei o ka lanakila. Ma ka makahiki 1995 ua hoʻokumu ʻia ke kula ʻo Pūnana Leo o Waimea e ʻelima pūʻulu, ʻo ia hoʻi nā Kūpuna o ka DOE, Nā Kālai Waʻa, Nā Aikāne o Puʻukoholā, a me Hālau Kealaonāmaupua. ‘Aʻole i lōʻihi ka wā i kū ai ka Pūnana Leo o Waimea, ʻo kona paʻa akula nō ia. A laila, ua neʻe nā kumu a me nā haumāna i ke Kula Kaiapuni ma Waimea, ʻoiai he hoʻokahi wale nō kula Kaiaʻōlelo ma Waimea, a ʻo ia Kula Kaiapuni nō. Ma ka makahiki 2010 ua hoʻoholo ke poʻo kumu o ke kula haʻahaʻa o Waimea, ʻo Marcy McClelland, e pani i ke Kula Kaiapuni o Waimea. ʻAʻole i pau ko Waimea noke mau ʻana i ka ʻimina i kula kaiaʻōlelo ma ko lākou ʻāina. Ua hui koke nā ʻohana, nā kumu, ka poʻe o ke kaiāulu, a me ka ʻAha Pūnana Leo a ua hoʻokumu hou ʻia ke kula ʻo Pūnana Leo o Waimea. A ma ka makahiki 2011 ua hoʻokumu ʻia ke kula kaiaʻōlelo ma Waimea i kapa ʻia ʻo ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna. Ua pili ka Pūnana Leo o Waimea a me ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna a ua kapa ʻia kēia papahana o Ka Ua Paliloa. Ma ka hoʻomaka ʻana o kēia kula he hoʻokahi kumu, a he ʻumi haumāna. ʻAʻole i nui nā haumāna ʻoiai he mea hou ia ma kona kaiāulu. No laila, ua pili nō nei kula hou i kekahi mau kula e kū ana no ka manawa lōʻihi. Penei ia: ʻo ka papa mālaaʻo a i ka papa ʻewalu, aia nō ma lalo o ke Kula ʻo Nāwahīokalaniʻōpuʻu, a ʻo ke kula kiʻekiʻe, aia ma lalo o ke kula kiʻekiʻe o Honokaʻa. Akā naʻe ua ʻae ʻia nā haumāna o ʻAlo Kēhau o Ka ʻĀina Mauna e hoʻomau i ke aʻo ʻana ma Waimea, me ka haʻalele ʻole ʻana nō i ka ʻāina hānau. ʻO ke kumu i hana ʻia ai penei , i lawa nā lako a me ke kālā no ke kula. Eia kekahi, ʻo ke kumu i ʻae ʻole ʻia ai nā haumāna kula kiʻekiʻe e noho ma lalo o Nāwahī, ʻaʻole i ʻae ia kēia ʻano hana e ka DOE. Ua mau ka ulu ʻana o kēia kula, a ma ka makahiki 2024 ua puka ka papa mua o ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna, ua ulu ke ola o kā kākou ʻōlelo makuahine. Ma ka lā 8 o Mei, ua hoʻomaka nā hanana mua o ka pule puka kula ma ke kula ʻo ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna. Mālama ʻia ihola he pūʻai ma ke kula me nā ʻohana o ke kula, nā haumāna, a me nā kānaka i kōkua i ka hoʻokumu ʻana i ke kula. Ma ka lā 20 o Mei, ua hoʻomaka ka ʻaha mua o ka pule puka kula, he ʻaha ʻawa. Na nā haumāna nō, nā mākua o nā haumāna, a me nā ʻelele i kōkua i ka hoʻokumu ʻana i ke kula. A ma hope mai, ua kaʻi nā haumāna a me nā mākua i nā wahi i hoʻokumu ʻia ai ke kula. Ma ka lā 21, ua kō ka ʻaha haipule, a ma ka lā 22, ua kō ka ʻaha ma Manaua. A laila ma ka lā 24, ua kō piha ka hana a ua eo ka palapala i nā haumāna o ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna. Ua hoʻomaka ka ʻaha hoʻomoloa kīhei ma Anna Ranch ma ka hola ʻeiwa o ke kakahiaka. I ia wā, ua hui nā mākua, nā haumāna o nā papa haʻahaʻa aʻe, a me ke kaiāulu e nānā ai i kēia ʻaha piha i ka mana. A ma hope, ua pāʻina ka ʻohana no ka lilo ʻana o ka lei o ka lanakila i nā haumāna ʻekolu, ʻo ia hoʻi ʻo Laʻakea Canario-Carvalho, Nalu Akau, a me aʻu, ʻo Nohealani Mulloy. Akā naʻe ʻaʻole i pau ka hana ma ʻaneʻi. No laila, e hoʻomaopopo ʻia nō, ua noke ko Waimea, a paʻa ko lākou hana. Ua puka ka papa mua ʻo ʻAlo Kēhau o ka ʻĀina Mauna. E noke mau mākou i ka hoʻōla ʻana i ka ʻōlelo makuahine. © Nohealani Mulloy 2024 ko mua ko hope

Nāinoa Alefaio < hoʻi hope He Kai ʻAʻai ko Kaʻaʻawa, He Kai ʻAʻai ko Oʻahu a Puni Nāinoa Alefaio 1 Nowemapa 2022 Ke kupu nei kekahi pilikia e nui ana, ʻo ka ʻaʻai ʻana o ke kai i Koʻolauloa. Pilikia nā hale e noho ana ma ka ʻae kai i ka ʻaʻai ʻana o ke kai i ke kahua one ma lalo o nā hale. Ke hoʻāʻo nei kekahi o nā mea hale o laila e kūkulu i mau pā pale kai ma waena o ko lākou mau hale a me ke kai. Ke hoʻonoho nei lākou i mau ʻeke i piha ʻia i ke one ma ke ʻano he pā pale kai, a ʻano kāpulu ke ʻano o ia mau pā. He ʻano pupuka ka ʻoiaʻiʻo, a ʻike ʻia hoʻi ka ʻōlelo kaulana a nā kūpuna, "He kai ʻaʻai ko Kaʻaʻawa." He ʻaneʻane e pilikia ko Oʻahu poʻe i ka ʻaʻaianalu o ke kapakai a puni ka moku. No ko lākou kūkulu ʻana ma ke one, ʻaʻole palekana nā hale i kūkulu ʻia i kai a no laila e pilikia ana lākou ke hina iho nā hale i loko o ke kai. ʻO ka ʻaʻaianalu hoʻi ka lawe ʻana a ka nalu i ke one mai nā kapakai a waiho i ke one ma waho loa, i kai hohonu. Ma muli o ka ʻaʻai o ke kai, ke emi nei ka nui o ka ʻāina ma nā kapakai o ka paeʻāina. Ma ko Oʻahu mau moku ʻo Waialua a me Koʻolauloa a i Maui Komohana hoʻi i ʻike ʻia ai ka nui o kēia ʻano pilikia. Ke piʻi nei ke kai a ke lawe nei nō ʻo ia i ka ʻāina. E hoʻomau ana ke kai e ʻai i ka ʻāina a inā nō pēlā, e hina pau ana nā hale i loko o ke kai. He aha lā kā kākou hana e hoʻopakele ai i nā hale i kai? ʻAʻohe paha haʻina maiau a kākou e hoʻoholo ai. ʻAʻole loa hiki iā kākou poʻe kanaka ke hoʻōki i nā hana o ke kai. A no ke akamai o nā kūpuna, i ʻōlelo mai no ke kai ʻaʻai, maopopo leʻa iā kākou ke akamai ʻole o ke kūkulu ʻana i kai. Ke loli nei ke au a ke piʻi nei ke kai. Wahi a nā loea kilokilo, e ʻauheʻe mau ana nā kapakai o Hawaiʻi i uka aʻe ma muli o ka ʻaʻaianalu. E neʻe ana ka ʻaekai he iwakālua kapuaʻi i uka i ka makahiki 2050, a he 40 kapuaʻi i ka makahiki 2100. Ke hiki mai ka makahiki 2100 e ʻauheʻe ana ka hapanui o nā kapakai o Hawaiʻi nei, ma kahi o ka 96%, i kuhi mai ai nā loea. Aia kekahi poʻe e hoʻāʻo ana e mālama i ko lākou mau hale ma o ka hoʻonoho ʻana i nā ʻeke one a i ʻole ka hoʻopaʻa ʻana i kimeki ma waena o ka hale a me ke kai. He pilikia kēia no nā ʻahahui o ka mokuʻāina. ʻO ka maʻamau, hoʻopiha ʻia he pepa noi e noi i ka mokuʻāina i ka hoʻonoho ʻana i ka pā pale kai. ʻAʻole naʻe e hoʻopiha ana ka poʻe i pilikia i nā pepa i pono ai. Hele wale lākou e hana me ka ʻae ʻole. ʻO ka pilikia o ke kūkulu wale ʻana aku i nā pā, ʻo ka hana koke me ka hana kāpulu o nā mea hale. Ke ʻae ka mokuʻāina i ke kūkulu ʻana i nā pā, hana lākou me kekahi ʻano maiau me ka manaʻo e mālama i ka ʻāina pilikia. No laila, me ka ʻole o ka ʻae ʻana, a me ke kāpulu o nā pā, e pilikia hou ana nō ka ʻāina o ia mau hale. E pilikia nui ana kākou inā hoʻomau lākou e hana me ke kīkoʻolā. ʻO kekahi o nā pilikia o ka hana kāpulu a ka haole, ʻo ka hopena o ka hoʻonoho ʻana i pā pale kai. Ke loaʻa kekahi pā pale kai ma waena o kekahi hale a me ke kai, hele kaʻapuni nā nalu i nā ʻaoʻao ʻelua o ka pā. ʻAʻai mau ke kai i ka ʻāina ma nā ʻaoʻao o nā pā pale kai. ʻAʻole loa he hāʻina maoli ka pā pale kai. ʻO ka ʻoiaʻiʻo, e hōʻeha mau ana nā pā i ka ʻāina. Hiolo ke kimeki o nā pā i loko o ke kai a hoʻohaumia ʻia ka ʻāina koʻa o nā iʻa. E pakele ana nā hale no kekahi manawa pōkole wale nō. ʻO ia wale nō ka pōmaikaʻi o kēia ʻano hana. ʻOi aku ka nui o ka pilikia ma mua o ka pōmaikaʻi o nā pā. Like ka pā pale kai me kekahi wahīʻeha i kau ʻia ma luna o ka lima i moku. ʻAʻole nō he kōkua! Akā nui nā pilikia hou e kupu mai ana ma muli o ke kūkulu pā. E ulu ana ka ʻaʻai o ke one i ka ʻaoʻao o nā pā, a he mea māʻinoʻino kēia mau pā no ke kaiapuni ola o kai. E hiolo ana nā ʻeke a me ke kimeki i loko o ke kai a pōʻino wale akula ke kai kohola. Ke ʻimi nei nā haole i hāʻina no ka pilikia o ka ʻaʻai, akā ʻo ka pilikia maoli ke kūkulu ʻana i nā hale i kahi kokoke loa i kai. Maopopo i nā Hawaiʻi ka hūpō o ke kūkulu ʻana i kai, ʻo ia ke kumu a kākou i kūkulu ai i nā kauhale i uka. Ua hele mai ka malihini a ʻike i ka nui o ka ʻāina i kai. Hele a hōʻeuʻeu ka haole i ka manaʻo e kūkulu hale i kai me he mea lā e hoʻokumu ana i kauhale palekaiko. ʻAʻohe wahi pono iki o ka moemoeā a ka poʻe haole e hoʻolilo iā Hawaiʻi i pāka palekaiko a ʻaʻole loa he pono ke kūkulu ʻana i kai. E aho kākou e hoʻolaha i ka lehulehu, ʻaʻole hiki ke kūkulu ʻia nā hale i kai. Pono kākou e noho i uka e pakele kākou i nā hana ʻehuehu a ke kai. ʻO ia wale nō ka hāʻina o kēia pilikia, ʻaʻole hiki ke hoʻopakele i nā hale i kai, no laila e naue kākou i uka. © Nāinoa Alefaio 2022 ko mua ko hope