top of page

Nā Inoa ʻĀina o Mānoa

Kahua Naʻauao Crabbe
29 Kepakemapa 2025

E nā ʻōpuʻu lehua o ka ua Tuahine: ʻOiai he kupa au no Mōʻiliʻili, a he haumāna no ka lehua hiwa kū i ka ʻohu, makemake au e hoʻokamaʻāina iā ʻoukou poʻe haumāna i ke awāwa ʻo Mānoa. Eia au, he haumāna no Ka Ulu Hoi nei. ʻO kaʻu pahuhopu ma kēia moʻolelo nūpepa, he haʻawina na kākou. Ma o nā inoa o ka ʻāina nei o Kahalaopuna, e ʻike ʻia ai e kamaʻāina ai kākou, ā ʻike ʻia ka wana kau lani i Mānoa, ua ao. 


Ua hānai ʻia au ma ka panaʻāina ʻo Kapaʻakea. ʻO Kapaʻakea kahi o Pucks Alley a me ke Kikowaena Moʻomeheu Kepanī. I kēia makahiki aʻe, ma laila e paʻa ai ke kikowaena kūʻai ʻo Waiānuenue ma Kapaʻakea, mahalo i ka waiwai hoʻoilina a ke aliʻi wahine ʻo Bernice Pauahi Bishop. ʻO kēia ka māhele mua loa o kēia kūkulu ʻana i wahi hou no ke kaiāulu, me ke manaʻo e hoʻokumu i ka pilina i waena o ka poʻe kuaʻāina o kuʻu ʻāina.


E holomua kākou i uka o Kapaʻakea, i laila ʻo Pilipili lāua ʻo Puahia. ʻO kēia mau panaʻāina ka ʻāina o Ke Kula Nui o Hawaiʻi ma Mānoa i kēia wā. Mai ke Kikowaena Hikina-Komohana a hiki i ke kula kuhikuhi puʻuone, he hōʻailona kēia ʻāina no ka ʻike o ka poʻe haumāna i laila. 


Aia ma ka ʻaoʻao ʻākau ka ʻāina ʻo Kānewai. ʻO Kānewai ka pūnāwai mua loa i ka ʻāina nei o Mānoa. Mai ka wā o nā 1980 i hoʻokumu ʻia ai ʻo Ka Papa Loʻi ʻo Kānewai, ka hui e mālama i kēia mau ʻāina loʻi kalo. A i kai o Kānewai, aia ka panaʻāina ʻo Piliamoʻo. Mai laila, e piʻi aʻe i ke kualono ʻo Waʻahila, a pā ka makani he Kahaukani me ka ua kilihune o ua wahi nei. 


E holoholo kākou i ka ʻāina ma uka ʻo Pilipili, ʻo Wailele a me Kaualaʻa ia. ʻO kēia ka ʻāina o Mid-Pacific Institute, he kula uku ia me ka pūnāwai ʻo Wailele.. Inā holomua kākou i loko o ke awāwa, e hiki aku nō ma Mānoa Marketplace. ʻO Kolowalu ka inoa o kēia ʻāina. Ma kai o Kolowalu, aia ka ʻāina ʻo Pāmoa. I kēia wā, ʻo ia ka ʻāina o ke kula haʻahaʻa ʻo Noelani. ʻO ka panaʻāina ma ka ʻaoʻao ʻākau o Pāmoa, ʻo ia hoʻi o Hipawai. He heiau poʻokanaka ʻo Hipawai i ka wā ma mua, akā, ʻaʻole i laila i kēia manawa. E hōʻea i ke kahawai ʻo Mānoa, a hoʻomau i mua a hiki i Hāmamakawaha a me Kamoʻolepo. Aia ma Kamoʻolepo ka hale inu kope ʻo Kīʻaha Kakahiaka. Ma ka ʻaoʻao hema o Kamoʻolepo, ʻo ia kahi o Halelena me Kāneloa


Ma uka o Kāneloa, aia ʻo Kalehua i laila. Ma uka o Kamoʻolepo, ʻo ka ʻāina ia ʻo Kahaloa. Ma kēia panaʻāina, he mau pōhaku ʻo Luahine, a me kāna mau keiki kāne, ʻo Kūmauna lāua ʻo Palihala. Ma hope o Kaʻahaloa e noho ai ka ʻāina ʻo Puʻulena. Ma Puʻulena, aia kahi puʻu, ʻo ka puʻu o Akāka. Ma ka ʻaoʻao hema o Puʻulena, ʻo ka ʻāina ia ʻo Kuikuiʻo. Aia ʻo Kamoawaʻa ma uka o ua Puʻulena nei. ʻO ia ʻāina aʻe ka ʻāina ʻo Kahoʻiwai me Kolowalu. Mai ka hikina a hiki i ke komohana, eia nā inoa o nā wailele o ua awāwa nei: Waiakeakua, Waʻaloa, Nāniuapo, Luaʻalaea, Kahuaiki, a me nā Waihiʻi ʻelua. 


Ma uka o ka ʻaoʻao ʻo Mānoa aliʻi, ʻo ʻAihualama me Haukulu. Ke holomua i Pukaʻōmaʻomaʻo, ʻike ʻia ʻo Puʻu ʻŌhiʻa i lalo o ua panaʻāina nei. Ma hope o Pukaʻōmaʻomaʻo, e hiki aku i kahi o ka home o ka mōʻī wahine ʻo Kaʻahumanu ma Pūʻahuʻula. Ma kai o Pūʻahuʻula, ʻo ia hoʻi Makaʻīlio. Ma kai o Makaʻīlio ka panaʻāina ʻo Kahaumakaʻawe. ʻO ia panaʻāina aʻe, ʻo Kaʻaipū nō ia. ʻO kēia ʻāina ka ʻāina i noho ʻia ai ʻo Maka Woolsey, he makaʻāinana no Mānoa.  


E holomua kākou i ka panaʻāina ʻo Pahao, kahi o ka puʻu ʻo Ulumalu. Ma uka o Pahao, aia kekahi pōhaku kūʻula. Ma kai o Pahao ka ʻāina ʻo Puʻu Pueo. Ma haʻi o ua pōhaku nei, ka ʻāina ʻo ʻUalakaʻa. Ua kapa ʻia ʻo ʻUalakaʻa, no ka ʻohi ʻana o kā Kamehameha Paiʻea mau makaʻāinana i ka ʻuala. He mau ʻuala i kaʻa ihola i ka puʻu, a ʻo ia ke kumu o ka inoa o kēia ʻāina. Ma kai o ʻUalakaʻa me Pahao ka ʻāina ʻo Puʻu Pueo. ʻO kēia ka ʻāina e noho aii ka heiau ʻo Kukaoo, he heiau mahiʻai no Kāne. Ma kai ʻo Puʻu Pueo ka panaʻāina hope loa, ʻo ia hoʻi Punahou. ʻO Punahou ka ʻāina i noho ai ʻo Boki a me Liliha, a lilo i ka ʻohana Bingham i mea e hoʻokumu ai ke kula nui ʻo Oʻahu, ʻo kēia ke kula ʻo Punahou i kēia wā. 


E kuʻu hoa heluhelu, e ʻike ʻia nā inoa ʻāina o Mānoa. A ʻike ʻoe, ʻike pū kāua, e kupu a ulu hou ka hoi i nā inoa kahiko o ka ʻāina. E hoʻi ka uʻi o Mānoa, ua ahiahi. 


© Kahua Naʻauao Crabbe 2025

Ka Ulu Hoi

hoʻokumu ʻia i ka MH 1972

hoʻomau ʻia e nā haumāna o Kawaihuelani

kauluhoi@gmail.com

  • Instagram
  • Facebook
  • Vimeo
kawaihuelani_edited_edited.png

he mau kumu ʻike Hawaiʻi

                         Kawaihuelani                                                 Nā Puke Wehewehe

                             Hālau ʻŌlelo Hawaiʻi                                    ʻŌlelo Hawaiʻi

                              Ke Kulanui o Hawaiʻi

                                          i Mānoa

                                                                                                     Papakilo

                                                 Ulukau                                       Database         Kaulu, KS Digital

                                                                                                                               

© 2025 na Ka Ulu Hoi. Hoʻolako ʻia e Wix

bottom of page