Ka Ulu Hoi

He ‘āina ‘o Wai‘ānapanapa ma ke ahupua‘a ‘o Honokalani ma ka moku ‘o Hāna ma Maui. ‘O ka Lani ha‘aha‘a lāua ‘o ke Ōnini-puaʻiʻo kona mau ua, ‘o ka ‘Ai-maunu lāua ‘o ka I‘a-iki kona mau makani. ‘O ke kumu paha o ka inoa ke ‘ano ‘ānapanapa o ka wai o kekahi pu‘uone ma Wai‘ānapanapa. Kaulana nō ia i ka nani o kahakai a me ka hae o ka nalu. E kipa ‘ia ka pāka moku‘āina ‘o Wai‘ānapanapa e nā malihini a me nā kama‘āina i kēlā me kēia lā. He ‘āina aloha ‘ia nō ia. Eia nō na‘e, ‘a‘ole lau nā malihini i kēia makahiki ma muli o ka ma‘i ahulau ‘o COVID-19.

Eia mai he ʻōlelo hoʻoheno na Samuel Kapu e hoʻomanaʻo aʻe ana i kēia ʻāina aloha.

Makemake au e ʻike aku

A i ka ua lani haʻahaʻa

Me ka Waiʻānapanapa

A ʻo Maui nō lā ka ʻoi

Kaulana nō ho‘i ‘o Wai‘ānapanapa ma ka lāhui Hawai‘i i ka mo‘olelo o ke ali‘i wahine ‘o Pōpō‘alaea. Wahi a kekahi mo‘olelo i kākau ‘ia e E. H. Paulo ma ka Nūpepa Kū‘oko‘a ma ka lā 12 Iulai 1862, ua lilo ke ali‘i wahine he uku i ke ali‘i ‘o Ka‘akea ma ka pā‘ani hā‘awe i kūkulu ‘ia e ka mō‘ī ‘o Kamohoali‘i. He ali‘i kapu nō ho‘i ‘o Pōpō‘alaea, a u‘i wale nō ho‘i.

Pi‘i a‘ela ka lili o Ka‘akea ma muli o ke aloha o ka po‘e iā Pōpō‘alaea a me kona aloha i kona kaikunāne hānau hope. No laila ikaika kona makemake e ho‘omake iā Pōpō‘alaea. A laila, mahuka ‘o Pōpō‘alaea me kekahi ʻōhua āna, a pe‘e ma loko o kekahi lua wai ma loko o ka pu‘uone ‘o Wai‘ānapanapa. Ma ka pō nō lāua e hele ana i kauhale o Honokalani no ka ‘imi ‘ana i mea ‘ai. E ho‘omeheu ana ‘o Ka‘akea iā lāua a ‘ike kā i ka mā‘alo o ke aka o ke kāhili i ka ʻili o ka wai. ‘O ka pepehi maila nō ia ā make nā wāhine ‘elua i ke ko‘i a Kaʻakea, a kahe ke koko i ka wai. Ho‘omana‘o ‘ia mai ka mea kipa i ka pu‘uone ‘o Wai‘ānapanapa i ko lāua make i ka pō Kū. E ‘ula‘ula ka wai ia wā. A pūkoko aku nō ka wai i ka ōpae ‘ula i kona pua ‘ana.

Hau‘oli nā ‘ōpio Hawai‘i a me nā keiki nō hoʻi i ka lu‘u ‘ana iho i ka pu‘uone i waho o ka lua wai ā ‘au aku i ka lua wai i loko. E ‘au ana paha ‘o Pōpō‘alaea lāua ‘o ka ʻōhua e like me ko lāua make. Akā na‘e, ua pau a‘ela kekahi malihini i ka make i ka makahiki 2017 a pāpā ‘ia ka po‘e ‘a‘ole e hele i ke ala hele a hiki i ka pu‘uone mai ia wā a hiki i kēia lā.

Eia nō na‘e, nui wale ka le‘ale‘a o ka hele wāwāe ʻana ma nā ala hele ‘elua ‘ē a‘e e pili ana i kahakai ma ka hulina Hāna a me ka hulina Nāhiku o ka pāka. A hoihoi nō ho‘i ka ʻai ‘aina awakea ma ke one uliuli ‘ele‘ele wale. E ‘ike pinepine ‘ia nā lāwai‘a ma kahakai i kēia wā o ka malihini ‘ole. Mau nō ka waiwai o Wai‘ānapanapa no ka po‘e ‘one‘i a me nā kama‘āina a pau nō ho‘i. Mau nō ke aloha o nā kama‘āina a pau i ia wahi pana, a mau nō ko lākou makemake e mālama i ia wahi pana.

E loli ana anei ke ‘ano o ke kipa ‘ana i Wai‘ānapanapa i ka wā i ‘ae ‘ia ai ka ho‘i ‘ana o ka malihini ma ka mahina ‘o ‘Okakopa? ‘O ia paha, ‘a‘ole paha. Lawa nō ka nui o ka pāka no ka malihini a me ke kama‘āina pū akā, pono e kau ka palena o ka helu o nā malihini no ka mālama ‘ana i ka ‘āina.

© Lopaka Weltman 2020

na Lopaka Weltman