nā Haumāna o ke Kula Kaiapuni ʻo Kawaikini < hoʻi hope Nā Nūhou o ka Moku Kāʻili Lā nā Haumāna o ke Kula Kaiapuni ʻo Kawaikini 15 Nowemapa 2021 E ka nūpepa Ka Ulu Hoi ē, aloha nui kāua! Eia nō mākou nā haumāna o ke kula kaiapuni ʻo Kawaikini ke hāʻawi aʻe nei i kēia mau nūhou o ko mākou ʻāina aloha i pā aheahe i ka makani Amu. Penei nō nā ʻanoʻai o ka ʻāina. Nā Hiʻohiʻona: ‘O Anahola kekahi o nā ahupuaʻa nui ma ka moku ‘o Koʻolau, ma ka ‘aoʻao hikina o Kauaʻiomanokalanipō. Lako ihola nō kēia ‘āina i mau moʻolelo pili i ka moʻomeheu o kākou. ‘O nā hiʻohiʻona o Anahola, he kahakai piʻo, he hapa mile ka lōʻihi. Ma ka lae ʻākau loa, hui pū ke one me ke nā pōhaku i loko o ke kai, a he wahi liʻiliʻi a ua palekana nō no nā keiki e pāʻani aku ai. Ma ia māhele o ke kahakai, ua pāpaʻu loa, akā, ma nā ʻāpana ʻē aʻe, ua hohonu hou aʻe. He nuku muliwai ma ia ‘aoʻao i kahe mai Anahola mai a i nā kuahiwi ‘o Namahana, ma ka hulina ʻākau o Kaua’i. I kekahi mau lā, e puka ana ka lā mai ka puka o Kalalea a pa mai i ka honua no ka lā holoʻokoʻa. He mehana a ikiiki, ʻaʻohe mea hou aʻe, koe naʻe kēia wela. I nā lā kākaʻikahi, pā mai ka makani aheahe ‘o Amu. ʻO ia nō ka mea e ʻoluʻolu ai mākou. A i kekahi lā aʻe, ‘aʻole pā mai ka lā. Ua paʻa ihola ka lā i nā ao uliuli. Ma ia mau lā he kapa moe nā aokū ma luna o nā kuahiwi a ua maʻū maila ke ea. He ua nui ma kekahi mau kūʻono o nei Ahupuaʻa. Ka Nohona: Ma muli o ka maʻi Kolona, ua loli nā ʻano mea like ʻole ma ka mokupuni nei ʻo Kauaʻi . I kēia mau lā, ua nui nā kaʻa ma ke alanui no ka mea ke hoʻi nei nā malihini no ka hoʻokuʻu ʻia o kekahi mau lula Kolona a ke Kiaʻāina ʻo Ige. Ua lōʻihi ke kali ʻana i ka Pāki e hoʻea ai i nā mokupuni nei o Hawaiʻi. I ka hele ʻana i ka hale kūʻai, e ʻike ʻia ana ua pipiʻi ke kumukūʻai o nā ʻano meaʻai like ʻole. Ua pipiʻi pū nō hoʻi ke kumukūʻai o ke kākālina a i ka ʻehā kālā no ke kālani hoʻokahi. Auē nō hoʻi ē! ʻO ka heluna maʻa mau o nā kānaka i loaʻa i ka maʻi he 16 kānaka i nā lā a pau ma ke kalana nei ʻo Kauaʻi . He piʻina kēia ma ka 92 pākēneka mai nā hopena pule he ʻelua i hala aku nei. Ma ʻaneʻi, ua mau nō nā lula a ke Kiaʻāina a me ka Meia i kūkala ai. ʻO ia hoʻi, he pono e komo i nā pale maka. E mālama i ke kōwā he ʻeono kapuaʻi ma waena o nā kānaka. ʻAʻole hiki i nā kānaka he nui ke hui i kekahi wahi hoʻokahi. A ke paipai ʻia nei nō nā kānaka e hele a kiʻi i ka lāʻau pale Kolona. No ka puka kaulana a Kawelo: He wahi moʻolelo kēia no ka puka ʻo Aolani e waiho nei i ke kuahiwi palikū ʻo Kalalea me Kuananai, ma ke ahupuaʻa ʻo Anahola. I ke au kahiko, aia ʻo Kawelo e kaua ana me kona hoahānau. Iā lāua e hakakā ana, kiola akula ʻo Kawelo i kāna ihe, a ʻo ke alu koke ihola nō ia o ka hoahānau. Lele akula ka ihe a hoʻopuka i kekahi ʻaoʻao o ke kuahiwi a i kekahi ʻaoʻao aku. Hoʻomanaʻo mākou i kēia mele penei. Kiʻekiʻe Kalalea i ka makani ʻO ka pali kaulana o Anahola Noho iho e ka ʻohu noe i ka nā pali A he maoli nō mai ʻō a ʻō No laila, inā ʻoe e huakaʻi ana i Kauaʻi ma ka mokulele, e huli ke alo i ka ʻākau o ke kuahiwi kū kilakila, a e ʻike auaneʻi ʻoe iā Aolani, ka puka kaulana a Kawelo. Me ke aloha o ka moku kāʻili lā, Nā Haumāna o ke kula kaiapuni ʻo Kawaikini Puhi, Haʻikū, Puna 28 ʻOkakopa 2021 na nā Haumāna o ke Kula Kaiapuni ʻo Kawaikini ko mua ko hope

Makia deJesus < hoʻi hope Kuʻu Tūtū Nalua Manaois, Ua Hala Makia deJesus 10 Pepeluali 2021 Ma ka Pōʻakahi, lā 4 o Ianuali i ke kihi o ka pō, pauaho maila ʻo R. Nalua Manaois i kēia ola ʻana ma loko o kona hale ma Reno, Nevada nei. Kīpuni ʻia aʻela ʻo ia e kona ʻohana i kona huakaʻi ʻana ma ke ala hoʻi ʻole. Ma ia manawa o kona haʻalele ʻana, ua hoʻomaha ʻia ʻo ia e kāna kāne, e Benjamin Manaois, ma ke kuikui lima. Noho paʻa ihola ka ʻohana ma loko o ka hale i ka hū ʻana o ka makani pāhili, a ma hope pono o kona moe ʻana i ka moe kapu o Niolopua, ʻo ka mālie maila nō ia o waho. ʻEhā keiki a Nalua lāua ʻo Benjamin. ʻO A. Waipa ka hiapo, he kāne. ʻO S. Makia kona hope iho, he kāne. ʻO K. Haliʻimaile kona hope iho, he wahine. ʻO K. Paʻahana ka muli loa, he kāne. Ua hānau ʻia nā moʻopuna he ʻumikumamākolu a hānau ʻia nō hoʻi nā moʻopuna kuakahi he ʻelua. Hānau ʻia ʻo Nalua i Honolulu ma ka mokupuni ʻo Oʻahu. He Kelemania kona makua kāne a he Hawaiʻi kona makuahine. Moʻolelo pinepine maila ʻo ia nei no kona wā kamaliʻi a me kona lohe ʻana aku i ka leo nahenahe o kona makuahine i ʻōlelo ai ma ka walaʻau Hawaiʻi. I ia wā, ua pau ke aʻo ʻia ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā keiki a ʻo ka pau maila nō ia o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kona hale. Neʻe akula ʻo ia i Kaleponi me kāna kāne ʻo Benjamin ma hope o ka male ʻana. Ma laila ʻo ia i aʻo ai i ka hula ʻana ma ke alo o Kumu Rose Lokelani Thomas a me Kumu Joseph Kamohaʻi Kahaulelio ma hope iho. He alakaʻi ʻo ia na Kumu Joseph. ʻŪniki aʻela ʻo ia ma lalo o Kumu Joe, lilo nō hoʻi i kumu hula a ʻo ka hāmama akula nō ia o kona hālau hula ʻo Hula Halau o Nalua i ka makahiki 1976. Ua ʻūniki aʻe nō hoʻi ʻekolu haumāna āna. ʻElua o nā haumāna i ʻūniki, he mau keiki nō nāna, ʻo ia hoʻi ʻo Anthony Waipa lāua ʻo Katrina Haliʻimaile. ʻOiai, kaulana ʻo ia i ka hula ʻana, ua kaulana nō hoʻi ʻo ia ma ka ʻohana i kāna i hoʻomoʻa ai. Inā koe maila kekahi laiki ma hope o ka ʻaina ahiahi, ʻaʻole nō e nele kona hoʻomoʻa ʻana i ka laiki palai i ia kakahiaka ʻana aʻe. Ma koʻu wā i noho pū ai me ia, nāna nō i hoʻomoʻa i ka ʻaina ahiahi. Ua noi pinepine ʻia ʻo ia e hoʻomoʻa i ka stroganoff, a ma muli o ia nīele ʻana aku iā ia, ua kala loa kona aʻo ʻole ʻana aku iā haʻi i ka hoʻomākaukau ʻana. Ma hope o ka hoʻomaha loa ʻana o kuʻu tūtū kāne i ka hana, ua haʻalele lāua i koʻu hale ma Kaleponi no ka hale ma Reno, a ʻo ke aʻo maila nō ia i ka hoʻomākaukau ʻana. ʻO kaʻu kumu nō ʻo Nalua Manaois. ʻOiai ʻo ia kaʻu kumu hula, ʻo ia nō hoʻi kaʻu kumu e holo ai ma kēia ala ʻōlelo Hawaiʻi. Ma mua o koʻu neʻe ʻana i Hawaiʻi e komo ai i ke kulanui, ua hōʻole maila ʻo ia. I kona manaʻo, ua makemake au e haʻalele i kuʻu ʻohana. Ua wehewehe aku au iā ia no koʻu makemake e aʻo mai ai i ka ʻōlelo. Moʻolelo maila ʻo ia no kona minamina i ka ʻike ʻole ʻana i ka ʻōlelo a kona makuahine, a ʻo kona ʻae maila nō ia. Ua hala akula ʻo ia akā, waiho ʻia maila ke aloha no ka hana mau ʻana aku. He pua mae ʻole ʻo ia i ka lā a i ka ua nui. Ua mālama mai ʻo ia i kāna poʻe pua a ua hoʻolei maila nō hoʻi i ka ʻike. He pua nō au na kona lei ʻāʻī ʻaʻala i kui ʻia e kona aloha a e māpu mau ana i ka hoʻolei ʻana aku. © Makia deJesus 2021 ko mua ko hope

Nāinoa Alefaio < hoʻi hope He Aloha no Miloliʻi Nāinoa Alefaio 1 ʻOkakopa 2022 Aia i Kona Hema ma ka ʻokana ʻo Kapalilua i ka mokupuni ʻo Hawaiʻi, ma laila kekahi kauhale kaulana loa i ka lawaiʻa. Mai ka wā kahiko a i kēia mau lā noho nā ʻohana ʻōiwi ma Miloliʻi ma ke ʻano o ko lākou mau kūpuna lawaiʻa. Piha kēia wahi pana ʻo Miloliʻi i nā lawaiʻa ʻōiwi o Hawaiʻi nei i kaulana i ka hānai a lawe ʻōpelu ʻana. Hānai kēia mau lawaiʻa i nā ʻōpelu ma o ke kuʻu ʻana i ka ʻai palupalu. ʻAi nā ʻōpelu i ua palupalu nei a hoʻoulu lāhui lākou i hiki i nā lawaiʻa ke lawe i ka iʻa me ka pono a me ka hōʻeha ʻole i ka lāhui ʻōpelu. He mea koʻikoʻi ke ʻano o ka palupalu, ʻaʻole loa makemake ko Miloliʻi i ka ʻiʻo ma loko o ka palupalu. Hoʻopuka ʻia ka ʻōlelo "ʻAʻole Chop Chop," no ka makemake ʻole i ka ʻiʻo a i ʻole ka iʻa ma loko o ka ʻai palupalu. He hana aloha ʻāina kēia na ko Miloliʻi. ʻO ka iki hāwaʻe ihola nō ia o Miloliʻi. I kēia mau lā, he kumu hou e kaulana ai ua ʻāina nei ʻo Miloliʻi ma laila i hoʻokumu ʻia iho nei he CBSFA hou. ʻO ka CBSFA (Community-based Subsistence Fishing Area) o Miloliʻi, he kūlana ia no ke kaiāulu o laila, nāna e hoʻoholo i mau polokolamu e mālama ai i ko lākou ʻāina. ʻO ka pahuhopu o kēia ʻano mea he CBSFA ʻo ka mālama ʻana i nā iʻa a me nā mea waiwai o ka poʻe ʻōiwi o laila. Ua hoʻokumu ʻia kēia kūlana CBSFA ma muli o ka ʻike ʻana o ka poʻe o Miloliʻi i ka hoʻēmi ʻia ʻana o nā iʻa o ia kaha ma muli o ka lawe nui ʻia ʻana e nā lawaiʻa. He hihia nui ka lilo nui ʻana o ka iʻa i nā lawaiʻa naʻaupō, a he hihia nui loa ke hoʻomau ʻia ka lilo loa ʻana no nā makahiki he nui. ʻO ka makemake o ke kaiāulu ʻo ka mālama pono wale ʻana nō i ko lākou home a me kā lākou pahu hau, ʻo ia hoʻi ke kai me nā iʻa o loko. ʻO Kalanihale ka hui aloha ʻāina e alakaʻi a e hoʻoholomua ana i ka moʻomeheu Hawaiʻi ma o ke aʻo ʻana i ke ʻano o ka lawaiʻa ʻōiwi i nā ʻōpio o Miloliʻi. Ua hoʻokumu ʻia ua hui nei i ka makahiki 2012 me ka pahuhopu ʻo ke aʻo ʻana aku i ka ʻike o nā kūpuna o Miloliʻi e pili ana i ka lawaiʻa pono ʻana a me ka moʻomeheu Hawaiʻi. Mālama ua hui hanohano nei i nā kumuwaiwai o ke kai o Miloliʻi, a hoʻoholo lākou i mau polokolamu e aʻo ai i ka lawaiʻa ʻana i nā ʻōpio o Miloliʻi a me nā ʻohana o Kona Hema. I kēia mau lā ʻo lākou ka hui alakaʻi o ke kaiāulu a me ka CBSFA o Miloliʻi. Ma muli o ke kūlana CBSFA, hiki i ka hui Kalanihale a me ke kaiāulu o Miloliʻi ke mālama i nā kumuwaiwai o ka ʻāina ma o ke kau ʻana i mau kapu e mālama ai i ka iʻa a me ke kai o Miloliʻi. Hana ka hui Kalanihale me ka ʻahahui DLNR (Department of Land and Natural Resources) a me ka DAR (Department of Aquatic Resources) me he mau konohiki lā, e kilo ana i nā iʻa a ʻāpono ana i nā rula hou ke pilikia kekahi mea, akā ʻo Kalanihale a me ke kaiāulu o Miloliʻi nā alakaʻi maoli o kēia hana. Ke ʻike ka poʻe o Miloliʻi i kekahi hihia ma ke kai, hoʻoholo ʻia ke kilo nui ʻana i nā kumuwaiwai o kai. Inā ʻike ʻia ke emi ʻana o kekahi lāhui iʻa, e hoʻoholo ana ka hui Kalanihale i kapu nāna e pāpā i ka poʻe kānaka, ʻaʻole e lawe i kēlā ʻano iʻa no kekahi manawa. Inā ʻike ke kaiāulu i ka loli ʻana o ka wā e māhuahua ai kekahi lāhui iʻa e kuapo ana i ka manawa no ka hoʻoulu ʻana i kō lākou lāhui, e kuapo ana nā alakaʻi o ka CBSFA i ka manawa e hōʻolepāpā ai i ka lawe ʻana i kēlā iʻa. Ma muli o nā rula e mālama ana i nā kumuwaiwai o Miloliʻi, hiki i ka hui Kalanihale ke aʻo aku i ka hanauna hou i ka ʻike o nā kūpuna a mālama i ke ʻano o ka lawaiʻa ʻōiwi me ke kākoʻo o DLNR a me DAR. Wahi a kūpuna he mea koʻikoʻi loa ka mālama ʻana i nā lāhui iʻa. Mālama ka Hawaiʻi i nā iʻa ma o ka hānai ʻana i nā iʻa i ka ʻai palupalu, a me ke kilo ʻana i nā mea e pono ai ka lāhui iʻa a me ka hoʻololi ʻana i nā rula o ka ʻāina inā he pono. He wahi kupanaha ʻo Miloliʻi, a ʻike ʻia ke kupanaha o lākou ma o ka hana nui a ke kaiāulu e mālama ai i kākō lākou pahu hau. Aia i Miloliʻi kahi a kākou e ʻike ai i ke ola maoli ʻana o ka moʻomeheu Hawaiʻi ma ke au hou. No kēia mau rula e haku ʻia ana e Kalanihale mā, ke ʻike ʻia kekahi mea hou e pono ai nā lāhui iʻa o ke kai, hoʻolale ka hui i nā keʻena ʻoihana o ka mokuʻāina a ʻāpono ʻia nā rula. ʻO nā hui o nā keʻena mokuʻāina nā mea e hoʻokō i nā rula, akā noho ka hui Kalanihale ma ke ʻano he kiaʻi no ke kai a me ka ʻāina o Miloliʻi. Hiki ke ʻāpono ʻia nā rula e ke kiaʻāina ma o ka pūlima ʻana i palapala e lilo ai nā rula i mau kānāwai. I ka lā 2 o ʻAukake o kēia makahiki 2022, ua pūlima ke kiaʻāina Ige i ka palapala e lilo ai nā lula a ka CBSFA i mau kānāwai. Ke ʻike nei ke aupuni mokuʻāina o Hawaiʻi i ke koʻikoʻi o nā wahi e like me Miloliʻi. Ua kapa ʻia ʻo Miloliʻi ʻo ia "ke kaiāulu?kauhale lawaiʻa hope loa o Hawaiʻi nei." E aho kākou e ʻike i ka mana o kēia ʻāina, a hahai paha kekahi mau kaiāulu ʻē aʻe o Hawaiʻi i kēia ʻano hana. ʻO ia hoʻi, e hoʻokō i ke aloha ʻāina, ka mālama ʻāina, a me ka mālama moʻomeheu ʻōiwi, a e hoʻokumu i mau CBSFA hou. E lilo kākou i mau alakaʻi no ka hanauna hou ia ola ai me ka pono o nā akua a me ka ʻāina, e like me ko Miloliʻi. He aloha nō iā ʻoe e Miloliʻi. © Nāinoa Alefaio 2022 ko mua ko hope

Māhealani Figueroa-Lee < hoʻi hope Hale Aupuni Pāka Māhealani Figueroa-Lee 29 Kepakemapa 2025 E Kuʻu ʻOhana o Hale Aupuni, ʻAuhea ʻoukou e nā puʻuwai aloha ʻāina e noho ana a kupa i ka ʻāina uluwehi ʻo Waimānalo i hoʻopuni ʻia e ka malu o nā pali Koʻolau a me ke kai hāwanawana nei i ke one. Eia ka welina a ke aloha e pāhola ʻia aku nei i mua o ʻoukou e nā makamaka o nā home uʻi o ka ʻāina Aupuni mua loa o Waimānalo e kū kilakila mau nei. He wahi manaʻo hoʻi koʻu no ka pāka e waiho nei i ka piko ponoʻī o ke kūlanakauhale ʻo Hale Aupuni, kahi hoʻi nona kēia kākau ʻana. Ua loaʻa i ko Hale Aupuni nei poʻe ka pōmaikaʻi ma muli o ka loaʻa ʻana he pāka, i ka hoʻōla ʻia o ua ʻāpana ʻāina nei e kuʻu tūtū kāne ʻo Henry Figueroa a me kona mau hoa noho o ke kaiahome. He pāka ia e hele mau ai ke kamaliʻi o Hale Aupuni e pāʻani ai a e leʻaleʻa ai hoʻi i ka lele koali. ʻĀkoakoa mau nā ʻohana ma ia pāka e walea ai a e pāʻina pū ai kekahi me kekahi. No ʻoukou hoʻi e nā ʻohana e hele mau ana i ka pāka ke kumu o kēia kākau ʻana me ke noi haʻahaʻa i ke kōkua mai i ka mālama ʻana i ka pāka aloha nui ʻia o ko kākou kaiahome. I kēia mau lā ua kū hoʻokahi ʻo Figueroa i ka ʻoki mauʻu ʻana, i ka ʻoki lāʻau ʻana, a me ka hoʻomaʻemaʻe ʻana i ka pāka. I loko nō o kona mālama ʻana a maʻemaʻe, he kōkua ke ʻimi ʻia aku nei nō. Ua ʻelemakule mai koʻu kupuna kāne ʻo Figueroa a no laila ua lilo kēia mau hana he hana e pī nei kahi ʻamo. ʻAʻole loa kākou e waiho i kēia ʻano hana no ka ʻelemakule no ka mea eia kākou nā ʻōpio o Hale Aupuni me nā kino ʻoʻoleʻa i kūpono no ia mau hana ʻo ka ʻoki mauʻu. Na Figueroa i hoʻōla hou i ka pāka i ka makahiki 2018 ma hope o ka waiho wale ʻia o ka pāka i ka mālama ʻole. Waiho a pilikia hoʻi ka pāka i ke kahihi ʻia i ka nahele i uluāhewa ma ka ʻāina. I ko ia nei kīʻei ʻana aku mai ka puka aniani o kona hale, he aha lā kāna mea i ʻike iho ai? Kā! ʻO ka ʻōpio kolohe e komo ana i ka pāka a ʻai poʻopoʻo, aia nō i ka hana kūpono ʻole ʻo ka inu ʻana a ʻona a me ka puhi ʻana. Lilo hoʻi kēia he hana kuluma ma ka pāka a pohō wale ʻia kēia ʻāina i kēia hana. ʻAʻole loa ʻo Figueroa i manaʻo pēlā ka pono a me ke kumu hoʻi o ka pāka. Paʻa ihola kona manaʻo e hoʻihoʻi i ka pāka i pāka maoli a ʻo ia nō kāna mea i hana ai. Me ke kōkua o nā hoa noho ua hoʻomaʻemaʻe ʻo Figueroa mā a waele akula i ka nāhelehele, hoʻowehi akula i ka ʻāina i ka lāʻau pua ānuenue, waiho akula he mau pākaukau, a kūkulu akula i lele koali. Ua hoʻokumu hou lākou i ka pāka ma kona ʻano kūpono a hoʻihoʻi ʻia kona waiwai. A penei ka ʻōlelo a Henry Figueroa i kēia mau lā, “Ua kō mai koʻu makemake no ia pāka i ka hoʻihoʻi ʻia o kona ʻano he pāka maoli no nā ʻohana o Hale Aupuni.” He mea kēia pāka e haʻaheo ai kākou, ʻo ia hoʻi kā Henry pahuhopu nui. Eia naʻe hopohopo nō ʻo ia me ka ʻōlelo ʻana, “Ua hiki mai nō koʻu wā ʻelemakule a ʻaʻole naʻu ka mālama ʻana i ka pāka a mau loa.” Eia nō hoʻi ka mea e ʻimi ʻia nei a me ka mea āna e ʻiʻini aʻe nei, e ka mea heluhelu, ʻo ia hoʻi nā kānaka nāna e kū mai a ʻauamo pū mai i kēia kuleana ʻo ka mālama ʻana i ka pāka e like hoʻi me kā Figueroa e ʻauamo hoʻokahi nei. Hopohopo ʻo Figueroa no ka wā e hiki ʻole ai iā ia ke mālama aku i ka pāka. Inā nō pau kona mālama ʻana, he aha auaneʻi ka hopena o ka pāka? He pohō wale? Poina hou kona pono? He mau manaʻo koʻu no ko kākou komo pū ʻana ma ia hana kaiāulu ʻo ka mālama pāka, ʻo ka ʻoki mauʻu a me ka ʻoki lāʻau hoʻi. ʻO kekahi manaʻo ʻo ia hoʻi ka hoʻomōhala hou ʻana i ka pāka. He piko hoʻi kēia no ko kākou kūlanakauhale ʻo Hale Aupuni a kūpono hoʻi no ka ʻākoakoa ʻana a me ka lōkahi ʻana o ko kākou kaiāulu e mālama aku. Ma kona ʻano he piko, kūpono paha ka hoʻoulu ʻana i ka meaʻai no ke kaiahome. E kanu hoʻi kākou i mau kumu lāʻau, i kumu ʻulu paha, i kumu huaʻai paha. Ma waena o ka poʻe e noho ana ma Hawaiʻi nei, ua ulu a nui hoʻi kēia manaʻo ʻo ke “kūʻokoʻa”. He wahi kūpono hoʻi ka pāka e hōʻike aku ai i ko kākou kūʻokoʻa ʻana ma ke ʻano he kaiahome. E komo pū kākou ma kēia hana hoʻokahi ʻo ka mālama ʻana i ka pāka e mau ai kona pono. Penei nō e ʻike ʻia ai ka ikaika o ka ʻohana o Hale Aupuni. No laila e nā ʻohana, e ʻauamo pū mai i kēia kuleana ʻo ka hoʻoholomua ʻana i kēia pāka. E hōʻike mai nō i ko ʻoukou mau manaʻo no ke komo pū ʻana mai ma ka mālama ʻana i ka pāka a inā nō he manaʻo kou e komo ma kēia papahana e hoʻouna mai i kou mau manaʻo i ka helu leka o ka pāka a e heluhelu nō mākou ka ʻohana Figueroa. -Māhealani Figueroa-Lee Kepakemapa 2025, Hale Aupuni, Waimānalo, Koʻolaupoko, Oʻahualua © Māhealani Figueroa-Lee 2025 ko mua ko hope

Kaimana Kawaha < hoʻi hope He Aloha no ka Miki Aloha Hula Kaimana Kawaha 30 ʻApelila 2022 Mai ka lā 21 a i ka lā 23 o ʻApelila, ua mālama ʻia ka hoʻokūkū hula nui kaulana o ke ao, ka Mele Manaka, ma kahi i mālama mau ʻia ai, ma Hilo hoʻi i ka ua Kanilehua. Ma ia mau lā, e lei ana ʻo Hilo i nā ʻaʻahu o ka ʻāina, ʻo nā lei nani ʻoe, ʻo nā ʻala onaona ʻoe, ʻo nā lole mikiʻoi ʻoe, a ʻo nā helehelena uʻi mai nō hoʻi kau o nā Hawaiʻi. Ke hoʻomanaʻo nei kou mea kākau i kēia hoʻohialaʻai, ʻIke hou ana i ka nani o Hilo I ka uluwehiwehi i ka lehua Lei hoʻohihi a ka malihini Mea ʻole i ke kono a ke aloha Ma ka pō mua nō o ka Mele Manaka, ua kau ʻia aʻela ka lei kalaunu o ka Miki Aloha Hula 2022 i ka wahine nāna ka hula ʻoi kelakela ʻana. A eia nō ke hoʻomaikaʻi hauʻoli ʻia aku nei ka wahine nona ia lei kalaunu nui o ka hanohano a me ka haʻaheo ʻo Piʻikea Kekīhenelehuawewehiikekauʻōnohi Lopes. He ʻōlapa nō ʻo ia nei na ka hālau hula ʻo Ka Lā ʻŌnohi Mai O Haʻehaʻe kahi e aʻo ʻia nei e nā kumu hula e Tracie lāua ʻo Keawe Lopes. Iā ʻoukou nō kēia leo aloha hoʻomaikaʻi! No ka māhele hula kahiko, ua hula nō ua ʻelele nei i ke mele ʻo No Puna ke Āiwaiwa Hikina no ka mahalo ʻana aʻe i nā wahi pana kaulana o ka ʻāina paia ʻaʻala i ka hala. Ua haku ʻia nō kēia mele e Lolokū a ua ʻōlelo ʻia nō hoʻi he mele a hula kēia e hoʻohanohano ana i ka moʻokūʻauhau hula o Kumu Tracie Lopes a i kona poʻe kumu hula hoʻi ʻo OʻBrien Eselu lāua ʻo Thaddeus Wilson. Ua pā maoli nō ka naʻau! No ka māhele hula ʻauana, ua hula ʻo ia nei i ke mele ʻo Pua Be-Still i haku ʻia e Bill Aliʻiloa Lincoln no ka hoʻohaliʻa ʻana a me ka hoʻohanohano ʻana hoʻi i ke one hānau o ua Lincoln nei ma Kohala, Hawaiʻi. Ua ʻōlelo ʻia, he mele nō kēia e hoʻohanohano ana i ka moʻokūʻauhau ʻohana o ka makuakāne o ua Piʻikea nei, ʻo Keawe Lopes hoʻi. No ia kumu i pākela ai ke aloha a me ka mahalo no ia mele a hula ʻana. ʻO kekahi mea hoʻi i haʻaheo ai ʻo loko a i hāloʻi ai ka waimaka, ʻo ia nō ke kūpaʻa lanakila mau ʻana o ia lālā o Kawaihuelani nei ma ka ʻōlelo aloha o ka ʻāina. Mai kona wehewehe mua ʻana mai i ka pōʻaiapili i koho ʻia ai nā mele i hula ʻia a hiki i kona nīnauele ʻia ma hope o ka lei ʻana i ka lei kalaunu, ʻo ka ʻōlelo Hawaiʻi wale nō kai hoʻopuka ʻia. Ua kū nō ka ʻōlelo aloha i ka lanakila i kēia Mele Manaka a puni ke ao ma muli nō o kēia koa ʻōlelo makuahine. Me ʻoe aku nō e Piʻikea ke aloha mau loa! Ua ola nō nā kūpuna, ua ola nō ka ʻōlelo, ua ola nō ka moʻolelo, a ua ola nō hoʻi ka ʻāina aloha! Eō e Puna ē! Eō e Puna hoʻi! Eō e Pili me Kalāhikiola! Eō e Ka Lā ʻŌnohi Mai o Haʻehaʻe! © Kaimana Kawaha 2022 na ka Merrie Monarch Festival/Cody Yamaguchi ko mua ko hope

Kahikinaokalā Domingo < hoʻi hope He Haliʻa Aloha no Konanui Kahikinaokalā Domingo 1 ʻOkakopa 2020 E ala e Ka‘ū mai ʻOkiʻokiaho a i Mawae, kāhiko o Mākaha, e ala e Puna, Puna Kumākaha, e ala e Hilo na‘au kele! Hilinaʻi Puna, kālele iā Kaʻū. ʻAuhea wale ana ʻoe e ka malo ʻeka, ka hulu kupuna o ka pō nona ke kua wehi, e pōʻai mau ana i ka piko o Wākea. Kanu ʻia i hea ka ʻawa a Kāne? Aia nō ia i ka ʻawa kau lāʻau o Puna, ka ʻāina Houpo o Kāne. Kani maila ka inoa ʻo Konanui, nā kupa ʻai au maoli o Puna a me Kaʻū, i halihali ʻia mai e ka makani “koʻele papa” o Puna.ʻO Joseph Konanui ka makuakāne, ʻo Elizabeth Konanui ka makuahine, hānau ʻia mai ua wahi pili ʻohā nei, ʻo Jerry Konanui, he mamo hiwahiwa na Hāloa. E kuʻu LPM, “lepo pōpolo mahiʻai” o ʻOpihikao, nui ka haʻo o kēia wahi keiki ʻohā iā ʻoe. ʻO wai lā kēia ʻōpū aliʻi, he loea no ka mahiʻai. He ʻumeke kāʻeo no ka ʻike. Ua hoʻohuli ʻia nā lima i lalo i ka honua, a ua ola nō. I kuʻu wā hūpēkole, ua ʻike maka wau i nā hana kupaianaha a ua laeʻula nei, ka lae i ʻula pau i ka lepo ʻulaʻula i puehu ʻia e ka ʻāina kua makani hiehie o Kaʻū nui. ʻAʻole loa ʻo ia he kanaka hoʻokano, a i ʻole he kanaka haʻakei. ʻAʻole loa ʻo ia i hōʻoio i kona ʻike he lehulehu a he manomano. Nona nō ka lālā kau kolokolohai, a ua haʻaheo nō ʻo ia i kona mau ʻāleuleu. He ʻike laha nō ia i ka lehulehu, he loea maoli nō ʻo Konanui. Eia nō naʻe, ʻo kāna inoa kapakapa nona iho ʻo LPM, “lepo pōpolo mahiʻai,” he ʻōlelo hoʻokanahaʻi i kona ʻano akamai. Ua loa nō kona hele ʻana i Oʻahu nei mai kāna nohona i Pāhoa, a pōkole wale ka moena o ka noho.Eia nō naʻe, he laulā a ākea nō ke ʻano hoʻokipa, ua lawa no ka hālāwai ʻana a puni ke kānoa ʻawa, ua lawa mau ka ʻai a me ka iʻa, ua lawe mau ʻia mai ka poi paua a Keāiwa, a lako nō hoʻi i ke aloha, a me ka nanea a nūnēnūnē mau ʻana me ia. Akamai wale ʻo Konanui i nā ʻano kalo like ʻole a ka poʻe kūpuna, i ona mau hiʻohiʻona, kahi e mahi kūpono aku ai iā ia, a me nā ʻano ʻike he nui a he lehulehu e pili ana nō i ke kalo. Mikioi a noʻeau nō kona hōʻoia ʻana i kēlā kalo kēia kalo, he ʻike leʻa, he ʻike maopopo, a he ʻike maoli nō kona. Loiloi ʻia nā māhele a pau o ke kalo. Mākaʻi ʻia ka piko o ka lauʻalo, kona waihoʻoluʻu, ka ʻiʻo a me ka ʻaihē, makaʻala ʻia ke ʻano o ke kōhina, ka hā a me ka lau. Hele aku ʻo ia kiʻi i kalo, lālau wale i ke kalo, ʻaʻole i ʻū, puka mai ka inoa o ia kalo, a ʻapo wale, hāʻule ihola mai nā lehelehe me ka maopopo loa. Ua like nō ka nui o ka ʻike i loaʻa maiā Konanui no nā ʻano mea kanu like ʻole. Ua noho a kupa ʻo ia, a hele a lōea i nā mea kanu kupuna like ʻole, ke kalo, ka ʻawa, ka ʻuala, ka ʻulu, a he nui wale aku. Moʻolelo mai ana ʻo ia no kona wā kamaliʻi, i ka wā a ka ʻohana i ʻākoakoa pū ai i ka hale e hana ai i ka poi, he lā i hoʻokaʻawale ʻia no ka hana. Komo nā lālā a pau loa o ka ʻohana, mai nā ʻao i lawa ka nui e paʻa ai i ka hue wai, a hiki i nā lāʻele mahaoʻo. Wahi a Konanui, ʻo ia ka wā i launa ai ka ʻohana, ka wā e hoʻoili aku ai ka ʻike a me nā loina o ke kupuna i ke keiki, i mea e hoʻokahua aku ai i ia mau mea no ke kanaka makua ʻana. ʻAʻole ʻo ia i mākaukau no kēia aʻo ʻana aku i ka nui poʻe mai kona wā keiki. He kanaka hana uila ʻo ia, a he lawaiʻa. Wahi āna, ua ala maila ʻo ia i kekahi kakahiaka me ke kahe ʻana o ka hou, a piʻi aʻela ka ʻōkakala ma ka ʻili, ʻo kona hoʻomaopopo aʻela nō ia i kona kuleana e hoʻomau ai i ka ʻike o kona mau kūpuna, a e hoʻoili aku i kēlā ʻike i nā hanauna aku. Mai ia wā, ua hele ʻo Konanui a puni ka pae ʻāina e aʻo aku a aʻo mai ai i nā mea like ʻole no ke kalo. Nīnau mau ʻia ʻo ia penei: “E ʻAnakala, he aha ke kalo ʻoi loa o ka maikaʻi?” A puana mau ʻo ia i kēia pane nei: “ʻO kaʻu kalo punahele ke kalo aʻu e ʻai ana, ke kalo i mua oʻu i loko o ka ʻumeke poi,” me ka manaʻo e mahalo i ka mea loaʻa. ʻO kona leo hoʻokikina mau, kona leo hoʻolale mau, kona leo aʻoaʻo mau hoʻi, ʻo ia ka mahi ʻana i ke kalo me ka naʻau maikaʻi. Me ka manaʻo, he mea kēia kalo e hoʻōla mai ana iaʻu, e hānai ana iaʻu, a e hoʻomana ana iaʻu. ʻAʻole nō i pau kona ʻano loea ma ka mahiʻai wale nō. Noʻeau ʻo Konanui i ka hana poi, ke kuʻi ʻai, ke kālai papa kuʻi ʻai, ke kālai pōhaku kuʻi ʻai, a he nui wale aku. ʻOi loa kona ʻano maiau, maʻemaʻe, a mikioi wale ma ke kuʻi ʻai ʻana. No kona ʻano “pana” kūpaianaha ma ke kuʻi ʻai ʻana i lohe ʻia kēia inoa o ka makani “koʻele papa.” Ua kālele a koi hoʻokina nui ʻo ia ma kēia ʻōlelo nei ʻo, “Nani ke kalo,” me ka manaʻo, e maha a maikaʻi ke ʻano a ka naʻau i ka wā a Hāloa e noho pū ana. ʻAʻohe ʻōlelo ʻino, manaʻo ʻino, hana kolohe, hana lapuwale, a pēlā wale aku, mai ka wā e kanu ai i ka huli a hiki i ka wā e kau ana ka mikiʻai i ka waha. I ka wā i hāpai ʻia maila kekahi pila ma ka ʻahaʻōlelo e kākoʻo ana i ka hoʻololi ʻana i ke kalo ma o ka GMO, ʻo ia ka genetically modified organism ma ka ʻōlelo haole, ua lilo nō ia pila ʻo ka “taro security bill” i pilikia maoli no kākou nā Hawaiʻi. Akā, ua maʻa nō ʻo Konanui i ka ʻai kalo paʻa, a ʻo ka moni kūpono nō ka hana. E like me kāna hana mau, lawe ʻo ia i ke kalo paʻa, a hana i poi ʻulika, i poi linalina ʻono maikaʻi, he hua no ka hana maiau. Ua huliāmahi mai nā mahiʻai kalo like ʻole o ka paeʻāina, e alakaʻi i paio e kūʻē ai i kēia hana ʻino ʻana i ke kalo. ʻAʻole loa ʻo Konanui i hiki aku i ke ʻano ao kahi. ʻOi kaʻakaʻa nō nā maka, a hala kēia hulu kūpuna. Ua lohe pepeiao mākou i nei leo waha wali, a ua ʻike maka nō i kona akamai. I ia lā o ka hoʻolewa, pakapaka ua nā waimaka, a loʻiloʻi wale i ka heleleʻi. Ua hoʻi nō i ke ala koʻiʻula a Kāne, eia nō naʻe, e mau ana nō kona ilina i kēia au e neʻe nei, a i nā hānauna e hiki mai ana. Ua kapu hou nō ka Hāloa iā ʻoe e Konanui, ka heke aʻo nā mamo a Hāloa. © Kahikinaokalā Domingo 2020 na Kahikinaokalā Domingo ko mua ko hope

Kailana Keen < hoʻi hope Ua Pau ʻo Waiola i ke Ahi Kailana Keen 5 ʻOkakopa 2023 Eia nā ʻohana ma Lāhaiana, Maui, ke luʻuluʻu nei i ke aloha. Hoʻokahi mahina aku nei, ua hele a pau loa ka nani o Lāhaina i ke ahi. Ua ʻā nā hale a me nā halekuʻi a pau loa, a ua hele kekahi mau kānaka i ke ala hoʻi ʻole mai. Nui loa aʻela nā leo uwē o ka lehulehu me ke kulu makawalu ʻana o ka waimaka i ka pau ʻana o ke ola o kānaka a me nā mea waiwai i ke ahi. ʻO kekahi o nā hale i pau, ʻo ia nō ka hale pule kupaianaha loa ʻo Waiola i kū ma ke alanui ʻo Waineʻe. Ma ia hale pule nō i mālama ʻia ai nā mea waiwai pili loa i ka mōʻaukala o ke aupuni ʻo Hawaiʻi, nā mikionali, a me nā kupapaʻu o kekahi o ko kākou mau aliʻi. Eia mai ka moʻolelo o ua wahi hale pule nei ʻo Waiola. I ka mahina ʻo Mei i ka makahiki ʻumikumamāwalu iwakāluakumamākolu, ua haʻalele ʻo Keōpūolani, ka wahine a Kamehameha Paiʻea, iā Oʻahu no Maui no ka hoʻolaha ʻana i nā haʻawina o ka Baibala Kahiko a me nā mikionali. Ua kauoha aku ʻo ia iā Reverend William Richards a me Reverend Charles Steward e hoʻokumu i ka hale pule mua loa ma Maui no nā kupa o ia wahi. I nā mahina mua loa o ko lākou hui ʻana, ʻaʻohe hale e hālāwai ai, no laila, ma ke one nō i mālama ʻia ai. ʻAʻole i lawa kēia noho ʻana ma ka hale kaupoku ʻole. Ma ka lā ʻumikumamāhā o Kēkēmapa i ka makahiki ʻumikumamāwalu iwakāluakumamāwalu, ua hoʻoniho ʻia ka pōhaku kihi i ke alanui ʻo Waineʻe, ʻo ka hoʻomaka aʻela nō ia o ke kūkulu ʻana. I kēlā manawa, ua kapa ʻia ia hale pule ʻo Ebenezer. Ma hope o ke kūkulu hou ʻana i ka makahiki ʻumikumamāwalu kanakolukumamālua, ua kapa hou ʻia ʻo ia i ka inoa ʻo Waineʻe, a kapa hou ʻia ʻo Waiola i ka makahiki ʻumikumamāiwa kanalimakumamākolu ma hope o ka hoʻolaʻa hou ʻana. He hale pule waiwai loa nō ia ma muli o kona kūkulu ʻia ʻana e nā mikionali mua ma Hawaiʻi a me ko lākou mālama ʻana i nā mea waiwai. No nā mikonali, ʻo kēia kūkulu ʻia ʻana o ia hale pule, he mea nui ia no ka hoʻolaha ʻana i ko lākou manaʻo a puni ʻo Hawaiʻi. Wahi a Mike Smola, ke alakaʻi hōʻikeʻike ma Hawaiian Mission Homes, ka waihona pili loa i ka hale pule ʻo Waiola, ua pau nō kekahi mau mea waiwai loa i ke ahi. He mau kiʻi pena a he mau kiʻi i kahakiʻi ʻia e Edward Bailey, kekahi o nā mikionali mua loa. Eia hou hoʻi, ua pau nā puke hoʻomanaʻo a me nā leka a Reverend William Richards a me Reverend Charles Steward, a me nā kuamoʻo ʻōlelo kahiko o ka hale pule. He mau palapala waiwai loa nō ia no ka hoʻopaʻa ʻana i ka mōʻaukala o ua hale pule nei a me nā kuleana a me ka manaʻo o nā mikionali o ia manawa. He hōʻike hoʻi kēia no ke koʻikoʻi o ka mālama pono ʻana i nā waihona ʻē aʻe, kahi e mālama ʻia ai nā mea waiwai o ka mōʻaukala Hawaiʻi a me nā mea koehana. ʻO nā aliʻi i kākoʻo nui i kēia haʻawina a nā Kalikiano, e laʻa ʻo Keōpūolani, Kaumualiʻi, Kauikeaouli, a me Nāhiʻenaʻena, ua kau ʻia ko lākou mau kino kupapaʻu ma laila. Ua pau nō ko lākou mau kia hoʻomanaʻo i ke ahi. Auwē! Nui ke aloha. ʻOiai, he kaumaha nui ka nalo ʻana o ia hale pule, ua piʻi aʻe nō ka ʻonipaʻa mau ʻana o nā limahana ma laila. I nā wā mua i pilikia ai ua hale pule nei, hoʻomau nō lākou i ke kūkulu hou ʻana, a pēlā ana paha i kēia manawa. ʻAuhea ʻoukou e ka poʻe aloha i kēia lāhui, e kōkua mai ʻoukou. Inā ua pā kou naʻau a makemake ʻoe e kōkua i ke kūkulu hou ʻia ʻana o ka hale pule ʻo Waiola, e kaomi i kēia loulou: https://www.waiolachurch.org/page/give . Ma laila nō e lū aku ai i ke kālā i mea e kākoʻo ai i ke kūkulu hou ʻia ʻana o ka hale pule ʻo Waiola. © Kailana Keen 2023 #kuikalono #aina #moolelokahiko ko mua ko hope

Kaimana Kawaha < hoʻi hope ʻAʻohe Patriarchy o ke Aloha ʻĀina Kaimana Kawaha 31 Malaki 2022 Ua laha akula nō kēia ʻōlelo e kaulana nei ʻo ke Aloha ʻĀina mai ʻō a ʻō o ka pae ʻāina. Ua lohe nui ʻia nō ma nā ʻano wahi like ʻole. Ua ʻike pinepine ʻia nō ma nā ʻano palapala like ʻole. Ke ola maoli nei nō kēia ʻōlelo ʻo ke Aloha ʻĀina ma waena o kēia Lāhui. I kēia mau lā e nui aʻe nei nā Kānaka Maoli i loko o nā kula nui e ʻimi ana i ka naʻauao a me ka mālamalama, ke ʻike nui hewahewa ʻia nei nō kēia ʻōlelo ma nā palapala ʻimi noiʻi. A ma kekahi o ia mau palapala ʻimi noiʻi, ke kuhi ʻia nei nō kekahi māhele o ka manaʻo o ke Aloha ʻĀina, he mea patriarchal. Ma muli nō kēia o ka unuhi pinepine ʻia o kēia ʻōlelo ma ka huaʻōlelo ʻo patriotism . He mea maopopo loa, ʻo patriotism nō ka huaʻōlelo haole e hoʻohana ʻia nei no ka huʻe ʻana i kona manaʻo. Akā ʻo ia mea he Aloha ʻĀina, ʻaʻohe ona patriarchy i loko. Aia wale nō a unuhi ʻia mai ke Aloha ʻĀina i ka ʻōlelo haole a kupu mai kēia manaʻo patriarchal . ʻO nā kūpuna o kākou, ua noʻonoʻo nō lākou no ke Aloha ʻĀina ma ke ʻano he mea gender-neutral nō ia, e like nō hoʻi me kēia mau huaʻōlelo ʻo Mōʻī, a ʻo Ke Aupuni Mōʻī. ʻO ka Mōʻī, he kāne nō paha ia e like me nā Kamehameha a he wahine nō paha e like me Liliʻuokalani. ʻAʻohe gender paʻa o ka Mōʻī e like me ka haole o king a me queen , koe paha ʻo monarch . ʻO ka Mōʻī ke kini a me ke kuini nō hoʻi. ʻO ke Aupuni Mōʻī, he kingdom nō ka unuhina maʻa mau. Akā, pehea lā inā he wahine ka mōʻī? He queendom nō paha ma ka ʻōlelo haole. ʻO ke aha ka pilikia ma kēia ʻano hoʻomaopopo ʻana? Eia kaʻu pane iā ʻoe e kuʻu mea heluhelu, ʻo ka ʻōlelo haole ka pilikia! ʻAʻole nō i lako ka ʻōlelo haole i nā huaʻōlelo gender-neutral e wehewehe ai i kēia mau manaʻo Hawaiʻi. He ʻōlelo patriarchal nō ka ʻōlelo haole, a ʻo ia ke kumu e komo mai ai kēia mau manaʻo patriarchal i loko o kā kākou ʻōlelo ke unuhi ʻia. Inā e noʻonoʻo ana kākou ma ka haole ke ʻike ʻia kēia mau huaʻōlelo Hawaiʻi, e komo mai ana nō ia mau manaʻo haole i loko a hoʻohaumia i ke ʻano o ko kākou noʻonoʻo ʻana. E aho nō ke noʻonoʻo kākou ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, i ʻike ʻia ke gender-neutrality o kā kākou ʻōlelo makamae. No laila, e ke hoa heluhelu, ke noʻonoʻ aʻe ʻoe no ke Aloha ʻĀina, mai nō a noʻonoʻo no ka patriarchy e kuhikuhi mau ʻia nei i loko, he mea ʻole ke gender i nā kūpuna. He aloha ʻāina ke kāne, ka wahine, ke keiki, a me ka ʻelemakule. ʻO ka mea nui, he Kanaka nō ia nāna e Aloha kūpaʻa mau ana i kona ʻĀina hānau kūʻokoʻa lanakila. © Kaimana Kawaha 2022 ko mua ko hope

Kahanu Giron < hoʻi hope Hoʻi i ka Wai o ka Puna, He Pūnāwai ke Kupuna (hoʻomau ʻia) Kahanu Giron 30 Ianuali 2022 I kēlā pukana aku nei, ua kākau au e pili ana i ka like o koʻu poʻe kūpunawahine a me ke kupunahine ʻo Moʻoinanea i ka moʻolelo o ʻAukelenuiaʻĪkū. A ua hoʻomaka iki ʻia ke kūkākūkā e pili ana i koʻu kupunahine ʻo Loraine. I kēia pukana nei, e wehewehe au i ka like o koʻu kupunahine a me ke kupunahine ʻo Moʻoinanea i ka moʻolelo o Keaomelemele, a me ka like o koʻu kupunahine ʻo Kūlia a me ke kupunahine ʻo Kamaunuaniho i ka moʻolelo o Kamapuaʻa. A e wehewehe au i ka waiwai o nā kūpuna, he pūnāwai hoʻi lākou, he pūnāwai no ke aloha, ka mana, a me ka ʻike, a na kākou e hoʻohanohano a e mālama i nā kūpuna a me nā mea a lākou i hāʻawi mai ai. He pūnāwai koʻu kupunawahine no ke aloha a me ke alakaʻi. ʻO Loraine kona inoa. Ua hoʻolako ʻo ia i nā mea e pono ai kāna mau moʻopuna. I ke kūlana ʻohana, aia koʻu kupunahine i ke kūlana kiʻekiʻe loa, me he lā, ʻo ia ke poʻo o ka ʻohana. Hoʻomaopopo au i ka moʻolelo o Keaomelemele. I ia moʻolelo, ʻo Moʻoinanea ke kupunahine o Keaomelemele. ʻO Moʻoinanea nō kai hoʻolako i nā mea e pono ai kona ʻohana. I ʻōʻili mai kahi pilikia, na Moʻoinanea no e kōkua ā pau ia pilikia, pēlā e ola ai ka ʻohana. I ka makemake ʻia ʻana o kekahi mau mea, ʻo Moʻoinanea nō kai nīnau ʻia. Penei aʻe: He moʻopuna ʻo Paliuli na Moʻoinanea, a i ka wā i haʻalele ai kāna kāne iā ia no Poliʻahu, ua ʻike ʻo Keaomelemele i kēia a ua makemake e kōkua i kona kaikuaʻana. No laila, noi akula ʻo ia iā Moʻoinanea i ka hoʻokuʻu ʻana iā ia e hele mai i Hawaiʻi nei, a ua ʻae, me ka hāʻawi ʻana o Moʻoinanea i kona mana iā Keaomelemele i hiki ai iā ia ke huli aku i ke kāne a ke kaikuaʻana i uka lilo o Maunakea. I kekahi māhele aʻe o kēia moʻolelo, makemake nā keiki i ka paʻa male. Maopopo ke kūlana o Moʻoinanea, a no ia kumu i noi aku ai nā keiki iā ia i ka ʻāpono ʻana mai i ka male paʻa, a ʻo kona ʻae akula nō ia. ʻO ke kupunahine nō ka pūnāwai o ka ʻike e pono ai ka ʻohana, a e hoʻopau ai i nā pilikia i kupu maila. ʻO ko kākou kuleana, ʻo ia nō ka mālama ʻana i nā kūpunahine a me nā ʻike i hāʻawi ʻia mai. I koʻu hānai ʻia ʻana, he mea nui ke mele i koʻu ʻohana. He mea pono ke mele i ko mākou manaʻo. ʻO koʻu kupunahine, ma ka ʻaoʻao o koʻu pāpā, ʻo ia ka mea hoʻokani pila. I koʻu wā makua, ʻaʻole i hīmeni pinepine koʻu kupunahine. Akā i koʻu wā kamaliʻi, ua hoʻokani ʻo ia i ka ʻukulele a hīmeni mai nō hoʻi. Ua hoʻokani ʻo ia i nā mele ʻo Tūtū E, My Hawaiian Souvenirs, a me Chantilly Lace. I kāna mele ʻana, ua loli paha ke ʻano o ka lumi, hele ā mālie. Ua nanea nā pepeiao i ka leo o kuʻu kupunahine. Hoʻomaopopo au i ka moʻolelo o Kamapuaʻa. I ia moʻolelo, ʻo kona kupunahine ʻo Kamaunuaniho kai kōkua iā Kamapuaʻa. I ka hāpai ʻia ʻana o kona leo oli, kau ihola ka mana ma luna o ka moʻopuna. I ka hānau ʻia ʻana o Kamapuaʻa, oli ʻo Kamaunuaniho i ke mele inoa o Kamapuaʻa, a ʻo ka huʻe aʻela nō ia o nā kinolau ona, a pēlā i hāʻawi ʻia ai ʻo Kamapuaʻa i kona ʻano ikaika lua ʻole e Kamaunuaniho. I kekahi māhele aʻe o ia moʻolelo, kolohe nō ʻo Kamapuaʻa. ʻAi ihola ʻo ia i nā moa i hoʻokapu ʻia no ke aliʻi, no Olopana. Kauoha ʻo Olopana i kāna poʻe e hopu i ka puaʻa. A hoʻopaʻa ka poʻe iā Kamapuaʻa i ka ʻauamo. Hopohopo loa ke kaikuaʻana o Kamapuaʻa, akā oli ʻo Kamaunuaniho i ke mele inoa o Kamapuaʻa. Ua hoʻomana ʻia ʻo Kamapuaʻa a haki nō ka ʻaha i paʻa ai ʻo ia! Pakele nō ʻo Kamapuaʻa! I kekahi māhele aʻe, huhū ʻo Olopana a no ia kumu ʻo ke kaua ʻana me Kamapuaʻa kai makemake ʻia. Hopu hou ʻia ʻo ia a hou ʻia. Make kēia puaʻa. Kahe ke koko. Akā kāhea ʻo Kamaunuaniho i ke mele inoa o Kamapuaʻa, a ola hou ʻo ia! Hoʻāla ʻia ua puaʻa nei. Hoʻopau ʻo ia i nā kānaka a ʻOlopana. “Ua hū ka puaʻa e–.” Eo iā Kamapuaʻa. Ma muli o ke kāhea ʻana, ke oli ʻana o Kamaunuaniho i kāna puaʻa liʻiliʻi, hoʻomana ʻia ʻo ua puaʻa nei a eo iā ia nā pilikia. He pūnāwai ko māua mau kūpunahine no ke mele a ma o ke mele ʻana, hoʻomana ʻia nā moʻopuna. No kākou ke kuleana e mālama ai i ko kākou poʻe kūpunahine a me nā leo o lākou e hoʻoikaika ana iā kākou. E ka mea heluhelu, he pūnāwai nā kūpunahine no ke aloha, ka ʻike, a me ka mana. He mea waiwai nō nā kūpuna ā pau. He pūnāwai nō hoʻi. He kuleana ko kākou ʻo ka mālama ʻana i nā kūpuna a me nā mea a lākou i hoʻoili ai iā kākou. I ka mālama ʻana, e kahe mau ka wai a ola nā pulapula. © Kahanu Giron 2022 ko mua ko hope

Kilinoe Kimura < hoʻi hope Kekahi mau Inoa Hoʻopilipili: no Kekele Kilinoe Kimura 28 Pepeluali 2021 Ke one ʻai aliʻi Ka ua Tuahine o Mānoa Kona, kai ʻōpua i ka laʻi Maikaʻi Kauaʻi, hemolele i ka mālie He mau inoa hoʻopilipili paha kēia i kamaʻāina i ka maka. ʻO ia mea he inoa hoʻopilipili, he loina i ʻike pinepine ʻia ma loko o nā mele i haku ʻia e ko kākou poʻe kūpuna. He poke ʻōlelo kēia e hōʻike ana i kekahi mea kupaianaha o kekahi wahi kikoʻī. Hōʻike nā inoa hoʻopilipili iā kākou i ka pilina o ke kanaka i ka ʻāina ma o nā moʻolelo. A paʻa ia ʻōlelo, paʻa pū ka moʻolelo ona, a pēlā e maopopo ai ka manaʻo maoli o nā mele. Akā, pehea kākou e mālama ai i kēia mau pilina o kākou i ka ʻāina i kēia mau lā? ʻO kēia nō ka helu ʻekahi o ʻekolu mau moʻolelo e pili ana i kekahi inoa hoʻopilipili i hoʻopuka pinepine ʻia ma loko o nā mele mai loko mai o nā nūpepa o ka wā kahiko. E kipa mua kākou i ka ʻāina i kapa ʻia ʻo Kekele. He ʻāina nō kēia e waiho ana ma lalo pono o ke kumu pali Koʻolau, i ke ahupuaʻa ʻo Kāneʻohe. Ua kāhiko ʻia i ke ʻala o ka hīnano a me ka lei hala a wahi a kahiko, ʻo ia uluhala nō kahi i ulu ai ka hala onaona loa o Hawaiʻi a puni, ʻaʻole o kana mai. No laila, puana mau ʻia kēia ʻāina i nā mele kaulana, e like me kēia lālani o ke mele inoa kaulana ʻo Makalapua: “Lei akula i ka hala o Kekele.” Eia kekahi moʻolelo mai loko mai o kā Fornander puke no ia ʻāina ʻo Kekele. Penei nō ia, aia kekahi wahine i kapa ʻia ʻo Kekele a ua puni loa ʻo ia i ka hoʻokāhiko ʻana i kona kino iho i kāna mau lei punahele, ʻo ka hala ʻoe, ʻo ka maile ʻoe, ʻo ka ʻieʻie ʻoe, a ia mau lei ʻaʻala hoʻi. Lei pinepine ʻo ia i ka lei hala a i ka wā i maloʻo mai ai kona wahi lei i kāhiko nui ʻia ai kona kino, kanu ʻia ka hala maloʻo e ke kāne a pēlā nō i ulu mai ai nā pūhala ma kēlā ʻāina i kapa ʻia ʻo Kekele. ʻO ka mea e minamina ai, ua hoʻopau ʻia ka hapa nui o nā kumu pūhala ma laila i ke au kūkulu. Ua ʻōlelo ʻia naʻe, mau nō ka hiki ke honi i ke ʻala onaona o ka hala iā ʻoe e māʻalo aʻe ana i kēia ʻāina kaulana i ka hala. ʻIke kākou, he keu kēia wahi manaʻo a ka nani. E like me ka mau ʻana o ke ʻala a me ke onaona o ka hala, pēia pū ka moʻolelo o ia ʻāina. Nui ka mahalo i ka paʻa o kēia inoa hoʻopilipili iā kākou i kēia mau lā no ka mea ua hiki iā kākou ke ʻike iki i ke ʻano o ka ʻāina ma ka wā i hala. A ʻaʻohe mea e hōʻike mai ai i ka mea kupaianaha o kēia ʻāina, koe aku kēia inoa hoʻopilipili e hoʻomanaʻo mau mai ana iā kākou no kēia moʻolelo. Māpu mau mai kēia ʻala o ka hala e hoʻoikaika ana i kēia pilina hemo ʻole o kākou kānaka me ka ʻāina. Ola mau ka ʻāina, ke kanaka, a me nā moʻolelo e pili ai ia mau mea a pau. © Kilinoe Kimura 2021 ko mua ko hope

Ke Pānānā Aloha < hoʻi hope He Huakaʻi Mākaʻikaʻi iā Oʻahu nei a Puni Ke Pānānā Aloha 30 ʻApelila 2022 I ke kakahiaka o ka Pōʻaono, ua hoʻomaka hou ʻia ko mākou mākaʻikaʻi ʻana ma kai o Nānākuli, i ka Pāka hoʻi ʻo Kalanianaʻole. Haʻi ʻia ka moʻolelo, he pōhaku ʻume iʻa i loaʻa akula i kekahi kupa o Nānākuli ma ka moe ʻuhane. Hoʻāla ʻia aʻela ka hiamoe o ua wahi kanaka nei, hele akula i kahi a ka pōhaku i kuhikuhi maila i ka moe, aia hoʻi! He pōhaku nō! Na ia pōhaku i hōʻike i kona kahu i ka wā e holo nui ai ka iʻa ma kai, a ua lilo ia i pōmaikaʻi nui no ua wahi kahu nei, no ka poʻe a pau hoʻi o ia ʻāina. Mai kahi pae o Waiʻanae a i kahi pae aku, huli aʻela ka huakaʻi, no Keawaʻula ka pahuhopu. I Keawaʻula nō mākou i kilo aku ai i ka ʻāina e oni ana i ke kai ʻo Kaʻieʻie. Aia nō ke kai e hānupanupa ana i waho o ka ʻāpapa liʻu ʻo loko i ka paʻakai. Ua maʻemaʻe ʻo laila, wela hoʻi i ka lā kapakahi. A e like nō me ka inoa, ʻo ia ʻo Ke-awa-ʻula e kāhea ʻia ai i kēia mau lā, ua hele nō a ʻula ka ʻili. He inoa kēia no nā mūheʻe lehulehu i hiki mai (e hiki mai paha) i ua kai nei. I ka wā i nui ai ka mūheʻe, hele nō a ʻula ka ʻili o ke kai i ka ʻili ʻula o ua iʻa nei. Mai ia wahi mai i ‘ike ‘ia ai ʻo ‘Ohikilolo, Makua, Nānākuli, me Waiʻanae pū kekahi. Huli hoʻi mai ka huakaʻi a hōʻea maila i ka lae ʻo Kāneʻīlio, ma laila i hui ai me kekahi mau kupa o ua moku lā ʻo Waiʻanae, me nā pua o ka ʻohana Krug e ulu ana i ke aheahe Kaiāulu. I ke kupa nō i paʻa ai nā moʻolelo o ka ʻāina, a me nā inoa papa ʻo Pōkaʻī, ʻo Neneʻu, a ʻo Maeaea hoʻi, ʻo ia nā inoa i pili i ke kai kūʻono o ia wahi. Haʻi ʻia maila nō hoʻi ka moʻolelo o nā puʻu kaulana ʻekolu o laila. ʻO Puʻuohulu, ʻo Hulu ia a he aliʻi i makemake ʻia e ʻelua wāhine uʻi, e Māʻiliʻili a me Pāheʻeheʻe, he mau inoa ia i kapa ʻia ai nā puʻu ʻelua e kau ana ma nā palena o Lualualei. ʻO ka mea ʻāpiki, ua hoʻohihi akula ʻo Nānākuli, he pilikua nui, i ua mau wāhine nei. He hihia nō. A nui aʻe ka hihia i ko ke aliʻi (Hulu) hoʻohuikau mau ʻana i nā wāhine uʻi ʻelua! Ia wā i ala aʻe ai ka moʻo nui ʻo Koʻiahi, kahi wahine hou aku i kuko iā Hulu, a no kona uluhua nui, hoʻolilo akula iā lākou a pau loa i mau puʻu e kū mau aku i ka moku ʻo Waiʻanae. He moʻolelo kēia i kākau ʻia e Kaʻula no kēia nūpepa nei i ka makahiki 2020, a pōmaikaʻi mākou i ka lohe pepeiao ʻana i ia moʻolelo mai nā waha mai nō o nā kalo paʻa o Waiʻanae. E hoʻi ke aloha i ka ʻohana Krug. Mai Waiʻanae mai a i ʻEwa i mau ai ka huakaʻi. Ma Puʻu-o-Kapolei kahi i kū mua ai, a ʻike maka i kahi i noho ʻia e ko Kamapuaʻa kupunahine, e Kamaunuaniho. A hala ʻo Honouliuli, huli mākou no uka, no Waipiʻo kimopō, ma laila i ʻike aku ai i ke awāwa ʻo Kīpapa. Ma muli o kēia huakaʻi ʻana, ua ʻike ʻia ka like a like o kekahi moʻolelo no Maui a me ko ke awāwa kūhōhō ʻo Kīpapa. ʻO ka moʻolelo o ua awāwa nei, like nō ia me ka moʻolelo o Kepaniwai ma Maui, ua pili i ke kaua ʻana o nā aliʻi. Nunui nā kaua i ka wā kahiko, a hoihoi paha kekahi i ia mau moʻolelo hoʻokahe koko. Akā ʻo ka mea naʻe i hoihoi iaʻu, ʻo ia nō ka heluna o ka lehulehu kānaka o ia wā. Wahi a ko mākou mea haʻi moʻolelo, a ʻAkamu, ua paila wale ʻia akula nā kino make o nā koa a paʻapū ke awāwa i ua mau kino kupapaʻu nei. He nui lehulehu nō! A haʻalele iā ʻEwa, ma Kona i hōʻea aku ai ka huakaʻi, i ka moku e waiho kāhelahela ana mai Moanalua ā i Maunalua. ʻO ʻUalakaʻa kahi puʻu i hoʻomaha ai mākou, ma laila nō hoʻi i walea iki ai nā koa aloha ʻāina i loko nō o ke Kaua Kūloko o ka makahiki 1895. Kiʻei aku ka maka iā Mānoa aliʻi me Mānoa kanaka, ʻo ka uhau aʻela nō ia i ka moʻolelo i kapa ʻia ai ua puʻu nei, a hoʻomanaʻo hou aʻela i ka ʻuala kupanaha i pili hou i kona mole a ulu mai nō. A hala ʻo luna o ʻUalakaʻa, iho mākou a hāʻawi i ke aloha i ko mākou home hoʻonaʻauao, mai Puahia ā Kānewai. Na ke aloha nō o ka ʻāina i hoʻokikina mai e haku i kēia mele i lalo nei, Na ke Aloha Aina i ume mai Me ka leo kono ae kipa aku Oahu ka onohi o na kai Aina malihini i kaʻu ike Kau akula ma luna o na kaa E holo ae ana i ke ala loa Mea ole ia loa me ka mamao I ka naue pono a ka holo yota Ua hoomaha makou ai Nanakuli I ka paka oluolu ao Kalanianaole Akahi hoi a ike kuu mau maka O Heleakala mauna kaulana o Maui Hoapili no Palikea me Maunakapu Na mauna hoomalu ao ia aina Hoomau akula ai Keawaula Ulaula i ka wai muhee ma mua Auhea wale oe e ke ana o Poha Me ia wai inu wai ola ao na manu I laila i naue aku ai i kai o Neneu Hui na malihini me ke kamaaina Aina kaulana ao Pokai i ka ulu niu Me ke kai ao Malaea ae waiho nei Kilohi aku au ai na puu mahoe Me ka puu alii nona ia iini Na wai e ole ia pilina aloha Na Koiahi o ka uka la o Makua Ua nanea a walea i ka hai moolelo Na moolelo kupa ao Waianae O wai hoi kai ike i ia mea he kupa O na Aloha Aina ae kupaa nei Haina ia mai ana ka puana O ke aloha aina kuu lei mau na Kaimana Kawaha © Nā Lālā o ke Pānānā Aloha 2022 na Ke Pānānā Aloha ko mua ko hope

ʻAkamu Poʻoloa < hoʻi hope Ka Loina Hawaiʻi e Ola ai ka Hawaiʻi ʻAkamu Poʻoloa 15 Nowemapa 2021 E nā pua mamo nō i ke ao mālamalama e makeʻe maoli nei i ka ʻōlelo Hawaiʻi. E ola a aloha nui hoʻi kākou! I hiki iā ʻoukou ke kūlia pono, makemake nō au e waiho iho i kēia hua i luna o koʻu umauma i mua o ʻoukou, kuʻu anaina noʻeau lua ʻole. He mau mea i noʻonoʻo ai au no ke ola pono o kākou i ka mea kanu. Manaʻo ʻia maila paha no ka mea kanu a he ʻuhane a he ea paha kona? Pule ka poʻe Hawaiʻi kahiko i nā mea kanu ʻoiai, ʻo ia mau mea kanu nō nā kino o nā akua Hawaiʻi. E uhau ʻia ka pule no ke akua, a hoʻōla ʻia ke kumu lāʻau kohu kanaka lā. Mai ka wā mua loa a i kēia wā, pehea kākou e hoʻomau a hoʻōla hou ai hoʻi i kahi mau loina i pili me kahi mea kanu Hawaiʻi? Eia kekahi loina pili i ka lāʻau, he hana na nā kūpuna no ka ʻiewe kanaka e hoʻopili ʻia i ka ʻāina. Pēia i hōʻoia ai kēlā mea ʻo ka ʻiewe hānau. I hope iho o ko ke kanaka Hawaiʻi hanu mua loa ʻana, kanu ʻia ihola kona ʻiewe i ka ʻāina. A i lalo o kahi kumu lāʻau i kanu ʻia ai ka ʻiewe a ʻo ke keiki nona ka ʻiewe i kanu ʻia, ke kupu aʻe, ʻo ia ka mea nāna ka mālama pono i ke kumu lāʻau. E oʻu poʻe kena i ka inumia o ka wai ʻeleʻele, kamaʻāina paha kekahi i ka moʻolelo o Hāloa. I ka wā i loaʻa ai ke keiki ʻaluʻalu iā Hoʻohōkūkalani lāua ʻo Wākea, ua kanu ‘ia ihola ia keiki a kupu aʻe ke kalo mua ma Hawaiʻi nei. Ma hope iho he keiki hou kā lāua a ‘īnana ihola hoʻi ke kino ona a ʻo Hāloa kona inoa, ke kumu kanaka nō hoʻi o ka Hawaiʻi. Ma muli o kēia e noʻonoʻo ai nei mea kākau ʻakahiʻakahi, ke ola ka ʻāina, ola pū ke kanaka. Ua loaʻa ʻē nō nā ʻōlelo noʻeau e ʻike ai kākou, ʻeā. Penei: “He aliʻi ka ʻāina, he kaua ke kanaka”,“Aloha ʻāina”, a pēlā aku. Ma kekahi ʻano, pēia nō i hōʻoiaʻiʻo iho ai ka poʻe Hawaiʻi kahiko i kona pilina paʻa i ka ʻāina nāna e hoʻōla aku iā ia. I kēia mau lā, he mau kumu e aha ai paha ko kākou kanu ʻole i nā mea kanu. ʻO kekahi kumu, ʻaʻole paha lawa ka wāe kanu ai i mea kanu. Paʻa wale kākou i ka nui hana. Pēlā me ko ka ʻohana e kuluma ai. ʻO kuʻu ʻohana, he luana mau mākou i kai. Akā manaʻo mai kēia he mea nui ka heʻaheʻa ʻana aku o kahi malo i ka lepo momona o ka māla. I luna nō o ia malo kahi o ka mauli kanaka e māmā ana. Iā haʻi he hana luhi ke mālama ʻia ka mea kanu, ʻaʻole au e ʻae like iki! He hana hoʻomāmā nō ia. No laila, eia nō au me koʻu leo paipai. ʻAʻole kākou he mau pulapula o ka poʻe nāwaliwali!! ʻO kākou nā mamo a nā aliʻi ʻai moku!!! ʻO ke kanu ʻai kaʻu mea e koi nei a me kahi wahi kānaenae i kahi akua ka hana e ʻoi aʻe ke loaʻa nā hua ʻai a i ke kanu ʻana paha. Āiwaiwa paha ke kāmauli ke paʻē mai i ka pepeiao o kākou, a he mea naʻe ia e mahalo aku ai i ka uluulu a oʻo o ka mea kanu ma mua. E ka ʻumeke kāʻeo he aha kahi mau kino lau o Lono: ʻo ke kalo, ʻo ka maiʻa hinupuaʻa, a ʻo ka ʻuala (a he mau mea hou aku paha). Aia nō kahi wahi kānaenae e hiki ai ke uhau i ka hoʻomākaukau ʻia ʻana paha o ke kā ʻuala, iā ʻoe e waele aʻe ai i kou kīhāpai ō hō aku paha ʻoe penei: E Lono ē, ka Puaʻa Hiwa, Ka ʻalihi luna, ka ʻalihi lalo ʻEkuʻeku lepo momona a puʻepuʻe hā Eia ke kā, ke aʻa (e) ulu ana a lau– ē Puka ahuwale aʻe Kona poepoe a haʻapapaʻa ʻĀ ke ahi ʻenaʻena Kohu ʻĀweoweo maka nui lā A hulihuli pūlehu ihola Aloha kāua e ke akua Ke akua o ke ao loa me ke ao poko Nou kēia aka, no mākou ka hua ʻiʻo– ē. Pili ke kino iwi me ke kino ʻiʻo a pili hoʻi ke kino kanaka me ka mauli kanaka. A pili ka mauli kanaka me ke au i hala me ke au hou. A i waena o nā pānaʻi, ʻo ka ʻāina nō hoʻi ke mau i ke aloha aku a nā kānaka ke aloha mai. No laila, i hiki nō ke hele a māmā ka mauli ma o ke aloha e ola ai kākou ka poʻe ʻili ʻula, ō aloha aku i ka ʻāina me kahi loina Hawaiʻi i ʻiʻo ai ka pilina he kanaka a he ʻāina nō ia. © ʻAkamu Poʻoloa 2021 ko mua ko hope