Kaʻula Kauikeaokea Krug < hoʻi hope O Pau Auaneʻi Kākou Kaʻula Kauikeaokea Krug 1 ʻOkakopa 2020 ʻO ke au i kahuli wela ka honua, o ke au i kahuli lole ka lani. Hānau Kumulipo i ka pō he kāne, hānau Pōʻele i ka pō he wahine. Hānau ke koʻa, hānau ka iʻa, hānau ke kalo, a hānau maila ke kanaka. Mai ka wā mai i wela ai ka honua a i lole ai hoʻi ka lani, ua ola kānaka me he hakina liʻiliʻi lā o nā mea ola a pau o ka honua. A hōʻea maila ʻo kānaka i kahi huliau o ka nohona, ka wā like i hoʻokaʻawale aku ai kekahi mau lāhui kanaka iā lākou iho mai ka honua mai. Mai ia wā mai i hoʻomaka ai ka honua e heleleʻi i nā lima o kānaka. I ka lā iwakāluakumamākahi o Kepakemapa i ka makahiki ʻelua kaukani iwakālua, ua hoʻolaha ʻia kekahi uaki ma Nūioka e helu ana i ka manawa e koe nei ma mua o ka pōpilikia ʻana o ka honua i ka ua mea ʻo ke kāhuli ʻana o ke ʻano o ka lani (Climate Change). He ʻehiku makahiki ka nui manawa i koe a kau mai ua pōpilikia lā. Inā e hoʻoponopono ʻole kākou i ka nohona o kākou i kēia manawa ʻānō, e kō auaneʻi ka wānana a ua uaki nei. “He aliʻi ka ʻāina, he kauwā ke kanaka.” He ʻōlelo noʻeau kēia i laha ma kēlā kihi a kēia kihi o Hawaiʻi akā ʻaʻole wale nō ia he ʻōlelo noʻeau, he kuanaʻike a he nohona ia na ko kākou poʻe kūpuna. Pēlā kākou i ola ai ma mua o ka hōʻea mai o nā malihini. ʻO ka mālama ʻana i ka ʻāina a me ona mana i akua ai ke akua. ʻO ia mālama ʻana ka mea nui. Ua pili akula kākou i ka ʻāina, i ka makani, i ka ua, i ka uila, i ka hekili, i ka mahina, i ke kai, a me nā mea ola ʻē aʻe a pau o ka honua. Ma muli o kēlā kuanaʻike i hoʻokahua a mālama pono ʻia ai ka nohona kupuna o nā mokupuni o Hawaiʻi nei. Aia hoʻi, ʻaʻole i holo moana aku ko kākou mau kūpuna i mea e naʻi ai i nā ʻāina ʻē me ka ʻānunu e hao wale ai i kā haʻi waiwai. ʻAʻole hoʻi i lawe ʻia ke Akua i nā ʻāina ʻē e hoʻokikina ai i ko laila kānaka e hoʻomana like. Ua ō pono kākou ma Hawaiʻi nei ma muli o ka pilina mālama i hoʻāmana ʻia ma waena o kākou a me ka ʻāina kohu ʻohana no ka pupuʻu hoʻokahi. I kumu hoʻohālikelike ka moʻolelo o Hāloa e akāka ai kēia pilina. He keiki kamahaʻo ʻo ia na ka mana hōkū o ka lani a me ka lani ākea. Ua lilo akula hoʻi ia keiki i kuaʻana hānai no kākou nā kānaka a hiki i kēia wā ʻānō. ʻO ka honua, ka ʻāina hoʻi ko kākou makua. Pēlā ka ikaika o ia pilina ʻōiwi o kākou. Kau maila ka hāliʻaliʻa o ke au ma mua, ke au i ola ai ka poʻe ʻōiwi me he kauwā lā na ka ʻāina. Ia wā like nō i kau ai kākou ʻōiwi i ko kākou ola i nā lima o nā akua, ʻo ia hoʻi, ka honua. He mea naʻe kēia nohona pūlama ʻia i ka lima o Papahānaumoku i mau i nā lāhui ʻōiwi a pau o ka honua i ka wā o ko kākou ʻōiwi pū ʻana. ʻO kekahi lāhui naʻe, ʻaʻole i kālele ma luna o ia pilina aloha ʻāina. Ua kālele ʻia ka makeʻe a me ka ʻānunu. Ua hoʻomaka kekahi lāhui e noho ana ma kahi mai o ʻEulopa a me ʻApelika ʻĀkau (The Fertile Crescent) e hoʻokaʻawale iā lākou iho mai ka honua mai. ʻO ia wā nō ka wā i hoʻomaka ai ko ka honua heleleʻi ʻana i ka manaʻo o ua lāhui lā he akua lākou i hoʻokūlana ʻia i aliʻi e kū ai i ka honua. Ua ʻōlelo ʻia e ko lākou Akua, i hana ʻia ʻo kānaka i ke aka o ke Akua no ka mea ʻo lākou ka ʻelele a ke Akua. No ia kūlana i ulu ai ka manaʻo i loko o lākou o ua lāhui lā e naʻi i ka honua holoʻokoʻa a me kona mau mea ola a pau me ka mana kohu akua. Aloha ʻino. Ma loko o ka puke ʻo Ishmael i kākau ʻia e Daniel Quinn, ua hoʻākāka ʻia ka wā o kēia hoʻokaʻawale ʻana o kānaka iā ia iho mai ka honua mai, ʻo ia ka wā i ʻai ai ʻo ʻAdamu a me ʻEva i ka hua kapu o ka mahina ʻai ʻo ʻEdena. No ka mea, ua hoʻokapu ʻia kēlā hua kapu na ke akua me ka pāpā ʻia o ʻAdamu lāua me ʻEva ʻaʻole e ʻai o like auaneʻi ko lāua ʻike me ko ke Akua. ʻO ka wā naʻe i ʻai ai ʻo ʻEva a me ʻAdamu i ka ‘ai a ke Akua, ʻo ia ka wā i komo ai ka manaʻo i loko o ke kanaka, ʻo ke kanaka ko ka ʻelele Akua hoa like. ʻO ia ka wā i pau ai ko ke kanaka ʻike ʻana iā ia iho he lālā pū ʻo ia no ka ʻohana honua kūlohelohe. I ka holo ʻana o nā makahiki he tausani a ʻoi, ua kū ua lāhui lā i ka moku a ua hoʻomaka ʻo kānaka e naʻi ʻāina me ka hao hoʻopōʻino ʻana i nā waiwai o ka honua nei no ke kālā. Me ka ʻike leʻa hoʻi o nā kānaka o ka honua nei i ko ke kanaka kaualakō ʻana i ka honua a ka make. E mau ana kēia omo pau ʻana i ka wai o ka honua a māloʻo pau. E mau ana kēia kua pau ʻana i nā mea ulu o ka honua a panoa pau. E hoʻopaumāʻele ana i ka lani a me ke ea me ka mau pū ʻana nō hoʻi o kēia luku pau ʻana o ke kanaka i ke ola o ka honua a pau loa. A hiki i ka wā e loli loa ai ka nohona a me ke kuanaʻike o ke kanaka, e mau ana kēia hāʻule pahū ʻana o kākou. No laila, e ka mea heluhelu, ʻo ke ala hea lā hoʻi hā ke pono ai kākou? I koʻu manaʻo a ʻo koʻu manaʻo wale nō kēia, aia ke ala e ola ai ka honua i nā ʻōiwi e like me kākou Hawaiʻi. ʻO ka nohona i ola ai nā kūpuna ma mua o ka lawe ʻaihue ʻia o ke aupuni, ʻo ia ka nohona kūpono no kēia hope aku. ʻO ka hilinaʻi wale ʻana nō ka mea e pono ai. E hilinaʻi i ka waiwai o ka pilina pīnaʻi ʻo ke aloha ʻāina. E hilinaʻi i ka mālama ʻana i ka ʻāina a me ona mau lālā kohu kaikaina. E hilinaʻi nō hoʻi he lālā nō kākou kānaka no ke ao kūlohelohe. ʻO ke akua ke komo, ʻaʻoe komo kanaka. He nani ia, ke mālama kākou i ke akua, hilinaʻi kākou i kona mālama ʻana mai iā kākou. I kēia wā nei nō, e hoʻi kākou a pau i ka ʻāina ʻoiai no laila mai ke ola o kākou. ʻO ka ʻāina ke akua. E kanu nui ʻia ka ʻai a me nā mea ulu nāna mai ke ola a me ke kūʻonoʻono o kākou. Ke hoʻihoʻi ʻia ka momona i ka ʻāina, e hoʻihoʻi pū ʻia nā loina kupuna i pili pū. ʻO ke kālepa ʻana aku me ke kālepa ʻana mai i ka waiwai e aʻo hou ai kākou i ke alu like ʻana. Ma ia alu like ʻana o kākou e ola ai ka honua, ʻaʻole ma ke kālā. ʻO kēia wā, a ʻo kēia wā wale nō, ka wā e huli ai ke au e lilo hou ai kākou i kauwā no ko kākou haku aliʻi, ka ʻāina aloha. E wāhi aku kākou i ka wānana a ua uaki lā o hala auaneʻi ka Puʻulena. He aloha ʻāina kēia iā ʻoukou pākahi a pau. © Kaʻula Kauikeaokea Krug 2020 na Kaʻula Krug ko mua ko hope

Kaʻula Kauikeaokea Krug < hoʻi hope Ua pau anei nā mele Hawaiʻi? Kaʻula Kauikeaokea Krug 28 Pepeluali 2021 Mai ke kāhuli mua ʻana o ke au hoʻowela honua a hiki i ke au e kūnewa aʻe nei, ua ō mau ka leo Hawaiʻi ma loko o nā mele. ʻO nā mele ʻoiaʻiʻo o ke au mai ō kikilo mai nā mele oli a mele hula hoʻi i mele a oli ʻia e ko kākou poʻe kūpuna. Pēlā i laha ai nā moʻolelo o ka wā ma mua. ʻAʻole anei ua mau mele nei ʻo nā mele Hawaiʻi maoli? No ka mea, ma hope o ka hōʻea ʻana o nā pila hoʻokani haole, ua loli ke kuanaʻike o kākou no ka ua mea ʻo ke mele Hawaiʻi ʻoiaʻiʻo. Nui ka lohe ʻia o ko nā kūpuna namunamu ʻana no ke ʻano ʻokoʻa o nā mele Hawaiʻi e haku ʻia nei i kēia mau lā a me ka ʻokoʻa o nā mele i haku ʻia ma mua e lākou poʻe kāʻeʻaʻeʻa haku mele. Wahi a kekahi loea haku mele o ka hanauna kupuna o kēia mau lā, ua pau nā mele Hawaiʻi ʻoiaʻiʻo i loko o nā makahiki iwakālua a kanakolu a ʻoi i hala iho nei. Kūʻē paha kekahi, a ʻo kekahi, ua ʻaelike paha. No kēia mea kākau nei, he kūʻē piha. He nani ia, he puʻukani a haku mele Hawaiʻi au, ua ʻeha koʻu naʻau i ka lohe ʻana i kēlā ʻano ʻōlelo hoʻohalahala. He ʻōlelo wāwahi ia i ke kahua mele o ka hapa nui o nā puʻukani hanohano o kēia mau lā. “Hawaiian music is gone. Now there are only songs written in Hawaiian language.” ʻO ia kai lohe ʻia e kēia mau pepeiao a ʻo koʻu kāhāhā aʻela nō ia! Noʻonoʻo ihola au, he aha lā hoʻi ke kumu o nā papa haku mele inā he ʻoiaʻiʻo kēia ʻōlelo i hoʻopuka ʻia mai nei? He aha lā ka hana e hana ai kākou poʻe kupuʻeu o ka hanauna hou ke ʻaʻa mai kekahi kupuna iā kākou pēlā? ʻO ka hāʻawipio a kāpae aku i ka haku ʻana a me ka hīmeni ʻana i nā mele Hawaiʻi ka hana, a i ʻole paha, ʻo ke kuʻupau mau ʻana ma ka haku hou a me ka hoʻōla hou ʻana i nā mele Hawaiʻi? I ka manaʻo o kēia mea kākau, e hoʻomanawanui i nā ʻōlelo hoʻohalahala a kuʻupau ma ke ala haku hou a hoʻōla hou me ka ʻike a me ka naʻauao. E paʻa mua ke kahua o ia mea ʻo ke mele Hawaiʻi. ʻO ka ʻōlelo nō ia. ʻO ka ʻŌlelo Hawaiʻi waipahē a pae kiʻekiʻe ka ʻōlelo e pono ai nā mele hiwahiwa a kākou. No ka mea, ʻo ka ʻōlelo Hawaiʻi maʻemaʻe ka lako koʻikoʻi loa e paʻa pono ai nā manaʻo koʻikoʻi a me ke kaona o ke mele. Na ka ʻōlelo Hawaiʻi maʻemaʻe e hōʻike i ka puana kūpono a me ka puana pololei e pono ai nā huaʻōlelo ma loko o nā mele. Nui naʻe koʻu mahalo i nā puʻukani i waele aku i ke ala e kaʻi ai kākou ka hanauna hou. Ma ia wā o ka hulihia o kākou ma loko o nā makahiki 1970 a 1980, ua nui nā kānaka i hoʻomaka e kūʻē iā Maleka mā a pūlama i nā mea noʻeau o kūpuna mā. Ma ke aloha ʻāina, ma ke aloha ʻōlelo, a ma ke aloha mele kekahi. Ma ia wā o ka paio ʻana no ka pono o ka ʻāina a me ka hoʻōla ʻana i ka ʻōlelo, ua loaʻa pū nā ʻōpio o ia wā e hoʻōla hou ana i nā mele makamae o ka wā i hala me ka haku pū ʻana i nā mele kaulana e lohe mau ʻia nei i kēia mau lā. I loko nō o ka pololei a me ka ʻole o nā huaʻōlelo a me ka puana, i loko o ka loli ʻana o ke ea mele, a i loko pū hoʻi o ka loli ʻana o ke kaila hoʻokani, mahalo nui ʻia nā puʻukani o ia wā hoʻōla hou. Na wai e ʻole ka hoʻohihi i ka nani o Hui ʻOhana a me nā Brothers Caz? Pēlā pū me Mākaha Sons of Niʻihau a me nā Pahinui. ʻO Braddah Iz a me Peter Moon. ʻAʻole ʻo lākou wale nō. Lōʻihi loa ia papa helu o nā puʻukani Hawaiʻi kaulana o kēlā au hoʻōla hou. ʻAʻole lākou e hoʻohalahala ʻia no ka hoʻoili ʻana i nā mele iā kākou ka hanauna hou. Eia naʻe, ʻo ke keʻehina hou e keʻehi aʻe ai kākou ka hanauna hou, ʻo ka hoʻomau ʻana i ia hoʻoili ʻana i nā mele me ka naʻauao. E ʻike kākou ka hanauna hou i nā hemahema a e hoʻoponopono hoʻi kākou i ia mau hemahema me ke aloha, ʻaʻole me ka ʻimihala. E mahalo i nā kānaka i waele ʻē i ke ala a laila e hoʻomau ma ia ala a e kūkulu hou a kīpaepae ma luna o ke kahua a lākou i hoʻomoe ai no kākou. Pēlā ana ma nā hana noʻeau a pau a ko kākou poʻe kūpuna. E nānā ka maka, e hoʻolohe ka pepeiao, e hoʻopaʻa ʻia kēnā waha a e hana ka lima ā wali. A laila, e haku hou, e kūkulu hou, a e hoʻokumu hou i nā mea e mau ai ko kākou naʻauao. Ma laila ke ola o nā kūpuna. ʻAʻole ma ka ʻimihala a me ka hoʻāhewa ʻana aku kekahi i kekahi. E hoʻomanawanui kākou kekahi i kekahi no ka mea ʻo ke au kolonaio kēia. E hoʻi mua i nā kūpuna a laila e holomua a hoʻokumu hou. Pēlā e ola mau ai nā hana noʻeau a ko kākou poʻe kūpuna. Pēlā e ola mau ai nā mele Hawaiʻi a pēlā e ola mau ai ka Hawaiʻi ʻana. Aloha nui kākou. © Kaʻula Kauikeaokea Krug 2021 ko mua ko hope

Yuko Uchida < hoʻi hope E Hoʻokaʻawale i ka ʻŌʻo mai ka Lima Aku Yuko Uchida He lono kupaianaha kā ka i kūkala ʻia maila iā mākou e pili ana no ka haʻalele haʻaheo ʻana o ka pelekikena o ke kulanui o Hawaiʻi i noho lōʻihi i kāna kūlana. I ka lā 19 o Kepakemapa, ua kūkala ʻia aku ka manaʻo o Pelekikena David Lassner i mua o ka lehulehu. E hoʻomaha loa ana ʻo ia i ka hopena o ka makahiki kula 2024. Ua hoʻomaka ʻo ia i kāna ʻoihana ma ke kulanui o Hawaiʻi i ka makahiki 1977, a hana mau ʻo ia no ʻumi makahiki ma ke ʻano he poʻo. Ma loko o kāna leka kūkala, ʻī maila ʻo iala no kona "haʻaheo" i nā mea i kō ma lalo o kona noho pelekikena ʻana. Eia kekahi mea āna i haʻaheo ai, ʻo ka hele ʻana o ke kulanui a "culturally strong." No laila, he aha kāna mau hana no ka lāhui a me ka "moʻomeheu" Hawaiʻi? Hōhonu nō ke kawa. E ka mea heluhelu, e nānā kāua i kāna pane i ke kūʻē ʻana o kānaka i ka ʻOhenānā Kanakolu Mika [ the Thirty Meter Telescope, TMT ]. I Iulai i ka makahiki 2019, ua hopu ʻia nā kūpuna Hawaiʻi i kūʻē i ke kūkulu ʻia ʻana o ke TMT ma luna o Mauna Kea. He ʻāina Hawaiʻi ʻo Mauna Kea, akā ua hopu ka mākaʻi i nā kūpuna Hawaiʻi ma ua ʻāina kapu lā. Na wai e ʻole ke kūʻē ʻana o ke kanaka Hawaiʻi? Ma muli o kēia hana ʻino, ua kūʻē nā aloha ʻāina o ke kula nui o Hawaiʻi i ka pelekikena. Hoʻolalau aku lākou i ka pelekikena e hōʻole i ke TMT . Ua hoʻokikina nā kumu a me nā limahana o Hawaiʻinuiākea a me ke kula nui o Hawaiʻi i ko ka pelekikena haʻalele ʻana i kāna ʻoihana. Akā naʻe, ua pane wale mai nō ʻo ia ma ka ʻōlelo ʻana, “He pilikia kēia ma waena o ke kula a me nā kaiāulu ma waho o ke kula,” me he mea lā ʻaʻohe ona mana. ʻO ia wale nō. Pehea kona kuleana ma ke ʻano he poʻo no ke kula nui o Hawaiʻi? Inā loaʻa ke kūlana i ke kanaka pono ʻole, alakaʻi hewa ʻo ia iā kākou i ke ala pololei ʻole. Hū hewa i Kapua ka ʻauwaʻa pānānā ʻole. E aho e hoʻokaʻawale i ka ʻōʻō mai ka lima aku. He aha ka hana a ka lāhui Hawaiʻi? Pehea lākou i kūʻē ai i ka hana ʻino ʻia e ka pelekikena a me ke Kulanui? I ka makahiki 2022, ua mālama ʻia ka ʻaha hemo kula i ke Kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa. I ka hīmeni ʻia ʻana o ke mele aupuni o ʻAmelika, ʻaʻole i kū aʻe nā haumāna Hawaiʻi—he kūʻē. Ma hope o ke mele aupuni o ʻAmelika, ua hīmeni ʻia ke mele ʻo “Hawaiʻi Ponoʻī.” A pau ka paukū mua i ka hīmeni ʻia, manaʻo ʻia ua pau ke mele. Eia kā, ua hoʻomau nā haumāna o Hawaʻinuiākea holoʻokoʻa i ka hīmeni ʻana me ke kani ʻole o ka pila, ā pau pono ke mele. Nani loa kā lākou hana, a he kūʻē ia. Ma o kēia hīmeni ʻana, ua hōʻike nā haumāna Hawaiʻi i ke ea maoli. ʻOiai lākou e hīmeni ana, ua ʻalawa ko ka pelekikena maka i nā haumāna o Hawaiʻinuiākea, me he mea lā, ukiuki paha ʻo ia i ka hana a nā haumāna Hawaiʻi. Ma hope o ka hīmeni ʻana o nā haumāna o Hawaiʻinuiākea, paʻipaʻi ka lima o nā haumāna āpau a me ke anaina me ka ʻoluʻolu a me ka mahalo i kā lākou hana, akā ua paʻa ka waha o ka pelekikena. A hala he mau kekona, ua ʻōlelo aku ʻo ia me ka leo kahakā, “...Mahalo, the students of Hawaiʻinuiākea.” He hana ʻoluʻolu kēia i ka lāhui Hawaiʻi? He hana e paipai ana i ka "moʻomeheu Hawaiʻi"? Hewa i ke ala a ka hewahewa. Eia koʻu manaʻo. E kūkākūkā mau kākou i kēia kumuhana ʻo ke koho ʻana i ke poʻo hou. E koho ʻia ana ka pelekikena hou o ke kula nui o Hawaiʻi. ʻAʻole na kākou poʻe haumāna a limahana hoʻi ke koho i ka pelekikena hou, akā, he ea ko kākou ma Hawaiʻi nei. E manaʻo ana paha kekahi, na ka Hawaiʻi wale nō kēia ʻōhumu. ʻAʻole loa! He haumāna Kepanī au, akā maopopo iaʻu ia mea he hana aloha ʻole. He aha ke kuleana ā kākou? E kamaʻilio kākou me nā hoa papa Hawaiʻi a me nā hoa papa Hawaiʻi ʻole. No ka mea, ʻaʻole paha i laha kēia ʻike no ka pelekikena. Inā ʻaʻole kākou noʻonoʻo i kēia kumuhana, maliʻa paha, e koho hou ʻia ana ke poʻo aloha ʻole. Inā ʻaʻole kākou kūkākūkā no kā ka pelekikena hana aloha ʻole, e mau ana ka mahalo o ka poʻe i ʻike ʻole i kāna mau hana. E kūkākūkā a noʻonoʻo nui kākou, o halakī auaneʻi ke kula nui o Hawaiʻi. I hoʻokahi ka umauma, hoʻokahi ke aloha. © Yuko Uchida 2023 #kulanui #kanaka #keaopolitika 4 Kēkemapa 2023 ko mua ko hope

Kama Kaaikaula < hoʻi hope E Malama i na Moo Kupa Kama Kaaikaula 1 ʻOkakopa 2020 Auhea oukou e na makamaka heluhelu o Ka Ulu Hoi, mai Hawaii nui o Keawe a hiki loa aku i Niihau o Kahelelani, aloha no. Oiai, ke noho kaawale nei kakou mamuli o ka mai ahulau e laha loa aku nei, oia hoi ka mai Corona, eia no he wahi moolelo e hoonanea ai i na minuke hana ole. I keia mau la, nui ino na mu e lele ana io ianei o ka okai oe, o ka elelu oe, o ka huhu oe, o ka nananana oe, a pela aku no. I po ke ao, o ka lakou hana maamau, oia no ka imi ana i ka malamalama o loko o ka hale. Ke loaa he puka e komo ai, o ke komo mai la no ia me he mea kipa la i kahea ole ia. A pau ka “waiwai” o ka hale ia lakou, haalele koke mai la me ka manao ole ana i ka mea nona ka hale. No laila, pehea e kipaku aku ai ia mau mea ino? Aole paha ka laau hoomake mu o ka mea helu ekahi e hoohana ai ma ka hale. Eia no kekahi mea e pono ai ka hale, oia no ka moo. E ka makamaka heluhelu, aole keia o na moo mai Madagascar mai (oia no na moo ano omaomao me na kiko alani ma ke kua), ke olelo nei keia no na moo i ano noho a kupa i keia aina. I ke kii i kauia maluna, hiki ke ike ua nui na ano o ua mau moo kupa la, okoa iki paha na hiohiona o kekahi me kekahi, aka, he ohana no lakou apau malalo o ka moiwahine o na moo, oia o Mooinanea. Mai kona kino mai i hanauia’i na ano moo like ole e laa me na moo alii, na moo akua, na moo kaula, na moo kahuna, a me na moo makaainana. A o ua mau moo makaainana nei ke ano moo e ike mau ia nei ma ko kakou home i keia wa. I ka wa o ko kakou mau kupuna, he mea nui no ka moo a nui no hoi kona mana. O ka hana maamau, oia no ke kiai ana i na aina momona i ka wai a me ka hoolako ana i ka ai e maona ai na opu o kanaka. A no ia kumu, malamaia hoi na moo a me ua mau aina wai la e kanaka. Mamuli o ka hoololi nui ia ana o ka aina a me ka uhiia ana hoi o na wai like ole, ua loli ko kakou pilina me keia mau moo. I keia mau la, aole i kau nui ka manao ma na moo, aka aole i pau ka lakou malama ana mai ia kakou, i na kanaka o Hawaii. Nolaila, e malama kakou i na moo, a e like me ka lakou ku kiai ana i na wai o Hawaii, kiai lakou i ka aina o kakou a paleia aku na mea ino like ole. Oia no kai ikeia ma Moanalua nei. I kela me keia po, hiki mai na mu a loheia ka mumuhu o ka lakou lele ana io ianei. Oia no ka wa i ikeia’i he moo e kakali malie ana ma ka aoao. I nana aku ka hana, he eha mau moo ma ka puka aniani. A lele mai la kahi mu, aole i liuliu, paa ia mea ino i ka waha o kekahi moo, a pau ka mumuhu, o ka muka wale no ke kani i loheia. No ia mau moo kiai e kipa mau i ka hale ma Moanalua nei, ua hakuia he mele i hoike aku ai i ka hana maikai o ua mau moo nei, na kiai e pale aku i na mu ma ka hale. I po ke ao Lele mai na mu Muhu, mumuhu Eia he kukui E a mai nei Muhu, mumuhu Imi ana i puka E komo ai Muhu, mumuhu Hiki mai ka moo I nanea ai Muhu, mumuhu Imo ka maka Paa ka pio Muhu, mumuhu Pau ka mu I ka aiia Mumuhu, muka! © Kama Kaaikaula 2020 na Kama Kaaikaula ko mua ko hope

Makia deJesus < hoʻi hope Kuʻu Tūtū Nalua Manaois, Ua Hala Makia deJesus 10 Pepeluali 2021 Ma ka Pōʻakahi, lā 4 o Ianuali i ke kihi o ka pō, pauaho maila ʻo R. Nalua Manaois i kēia ola ʻana ma loko o kona hale ma Reno, Nevada nei. Kīpuni ʻia aʻela ʻo ia e kona ʻohana i kona huakaʻi ʻana ma ke ala hoʻi ʻole. Ma ia manawa o kona haʻalele ʻana, ua hoʻomaha ʻia ʻo ia e kāna kāne, e Benjamin Manaois, ma ke kuikui lima. Noho paʻa ihola ka ʻohana ma loko o ka hale i ka hū ʻana o ka makani pāhili, a ma hope pono o kona moe ʻana i ka moe kapu o Niolopua, ʻo ka mālie maila nō ia o waho. ʻEhā keiki a Nalua lāua ʻo Benjamin. ʻO A. Waipa ka hiapo, he kāne. ʻO S. Makia kona hope iho, he kāne. ʻO K. Haliʻimaile kona hope iho, he wahine. ʻO K. Paʻahana ka muli loa, he kāne. Ua hānau ʻia nā moʻopuna he ʻumikumamākolu a hānau ʻia nō hoʻi nā moʻopuna kuakahi he ʻelua. Hānau ʻia ʻo Nalua i Honolulu ma ka mokupuni ʻo Oʻahu. He Kelemania kona makua kāne a he Hawaiʻi kona makuahine. Moʻolelo pinepine maila ʻo ia nei no kona wā kamaliʻi a me kona lohe ʻana aku i ka leo nahenahe o kona makuahine i ʻōlelo ai ma ka walaʻau Hawaiʻi. I ia wā, ua pau ke aʻo ʻia ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā keiki a ʻo ka pau maila nō ia o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kona hale. Neʻe akula ʻo ia i Kaleponi me kāna kāne ʻo Benjamin ma hope o ka male ʻana. Ma laila ʻo ia i aʻo ai i ka hula ʻana ma ke alo o Kumu Rose Lokelani Thomas a me Kumu Joseph Kamohaʻi Kahaulelio ma hope iho. He alakaʻi ʻo ia na Kumu Joseph. ʻŪniki aʻela ʻo ia ma lalo o Kumu Joe, lilo nō hoʻi i kumu hula a ʻo ka hāmama akula nō ia o kona hālau hula ʻo Hula Halau o Nalua i ka makahiki 1976. Ua ʻūniki aʻe nō hoʻi ʻekolu haumāna āna. ʻElua o nā haumāna i ʻūniki, he mau keiki nō nāna, ʻo ia hoʻi ʻo Anthony Waipa lāua ʻo Katrina Haliʻimaile. ʻOiai, kaulana ʻo ia i ka hula ʻana, ua kaulana nō hoʻi ʻo ia ma ka ʻohana i kāna i hoʻomoʻa ai. Inā koe maila kekahi laiki ma hope o ka ʻaina ahiahi, ʻaʻole nō e nele kona hoʻomoʻa ʻana i ka laiki palai i ia kakahiaka ʻana aʻe. Ma koʻu wā i noho pū ai me ia, nāna nō i hoʻomoʻa i ka ʻaina ahiahi. Ua noi pinepine ʻia ʻo ia e hoʻomoʻa i ka stroganoff, a ma muli o ia nīele ʻana aku iā ia, ua kala loa kona aʻo ʻole ʻana aku iā haʻi i ka hoʻomākaukau ʻana. Ma hope o ka hoʻomaha loa ʻana o kuʻu tūtū kāne i ka hana, ua haʻalele lāua i koʻu hale ma Kaleponi no ka hale ma Reno, a ʻo ke aʻo maila nō ia i ka hoʻomākaukau ʻana. ʻO kaʻu kumu nō ʻo Nalua Manaois. ʻOiai ʻo ia kaʻu kumu hula, ʻo ia nō hoʻi kaʻu kumu e holo ai ma kēia ala ʻōlelo Hawaiʻi. Ma mua o koʻu neʻe ʻana i Hawaiʻi e komo ai i ke kulanui, ua hōʻole maila ʻo ia. I kona manaʻo, ua makemake au e haʻalele i kuʻu ʻohana. Ua wehewehe aku au iā ia no koʻu makemake e aʻo mai ai i ka ʻōlelo. Moʻolelo maila ʻo ia no kona minamina i ka ʻike ʻole ʻana i ka ʻōlelo a kona makuahine, a ʻo kona ʻae maila nō ia. Ua hala akula ʻo ia akā, waiho ʻia maila ke aloha no ka hana mau ʻana aku. He pua mae ʻole ʻo ia i ka lā a i ka ua nui. Ua mālama mai ʻo ia i kāna poʻe pua a ua hoʻolei maila nō hoʻi i ka ʻike. He pua nō au na kona lei ʻāʻī ʻaʻala i kui ʻia e kona aloha a e māpu mau ana i ka hoʻolei ʻana aku. © Makia deJesus 2021 na Makia deJesus ko mua ko hope

Kanikapila Chong < hoʻi hope Mai Poina ka Inoa Kanikapila Chong 28 Pepeluali 2022 “I ka ʻōlelo nō ke ola, I ka ʻōlelo nō ka make.” I ka wā kamaliʻi au i lohe ai i kēia ʻōlelo noʻeau a ʻupu aʻe hoʻi kēia nīnau “He aha ka waiwai o ka ʻōlelo?” Ua ʻōlelo mai koʻu makuahine iaʻu, “Mai poina nā inoa Hawaiʻi o nā wahi pana no ka mea, aia nā moʻolelo i loko o kēia mau inoa. Ma laila e ʻike ai i ke ʻano o kēia mau wahi pana i ka wā kahiko a hiki paha i kēia mau lā.” Ma hope o koʻu lohe ʻana i kēia ʻōlelo, ua maopopo iaʻu ka waiwai o ka ʻōlelo Hawaiʻi a me nā inoa Hawaiʻi. ʻO wai kākou inā nele kākou i ka inoa ʻole? E makemake anei kākou i nā inoa kapakapa i hāʻawi ʻia mai e ka poʻe haole? A i ʻole e hoʻomau kākou i ka inoa i hāʻawi ʻia e ko kākou mau kūpuna me ka manaʻo nui ona? Inā e ola mau nā inoa Hawaiʻi e ola mau nō hoʻi ka moʻolelo o ua mau inoa nei. Akā inā e make nā inoa, a laila e hala pū aku ka moʻolelo me ia. ʻEhā makahiki aku nei, ua hoʻomaka au i ke kahanalu ʻana ma Oʻahu nei a ma o ia hana, hoʻomanaʻo hou au i nā ʻōlelo a koʻu makuahine a me ka waiwai o nā inoa. Launa akula au me koʻu mau hoanoho a hōʻike maila lākou i kekahi mau kūlana nalu. Kahanalu akula au ma nā wahi e kapa ʻia nei ʻo Sandy’s, Pray for Sets, Pipeline, a me Point Panics. ʻAʻole au i noʻonoʻo e pili ana i nā inoa Hawaiʻi o ua mau kūlana nalu nei a hiki i koʻu lohe ʻana i nā inoa ʻo Awāwamalu (Sandy’s) a me Mākua (Pray for Sets), a pēlā aku. A ua nalu iho au, he aha ka manaʻo o kēia mau kahakai, a hoʻomanaʻo wau i ka mea i haʻi ʻia mai e koʻu makuahine: “Mai poina nā inoa Hawaiʻi.” No laila, e kuʻu makamaka heluhelu, eia nā inoa Hawaiʻi o kaʻu mau kūlana nalu punahele ma Oʻahu nei. Aia kekahi kūlana nalu ma ke one o ka ʻaekai hema ʻo Point Panics ka inoa haole a ʻo Kewalo ka inoa Hawaiʻi. ʻO ke kani o ka uē ka manaʻo o ua inoa nei. I ka wā kahiko, ma laila i hoʻopiholo ʻia ai nā kauwā. No laila, ua kapa ʻia kēia wahi ʻo Kewalo no ka leo o nā kānaka i hoʻopiholo ʻia, a lohe ʻia e nā kānaka. Eia hoʻi, he ʻāina pūnana ʻo Kewalo no Kapoʻi, ʻo ia hoʻi ka pueo i kaua me ka Mōʻī Kākuhihewa. Ua hui pū nā pueo mai ke one ʻeleʻele o Puna a hiki i ke kai ʻo Polihale. Hiki iā ʻoe ke heluhelu i kēia moʻolelo i kapa ʻia ʻo “Kapoʻi a me Kākuhihewa.” I kēia mau lā ʻo nā mea kahanalu kino wale nō ke heʻe i kēia kūlana nalu. Ma ka hulina o ka moku e puka ai ka lā, aia kekahi kūlana nalu ʻo Sandy’s. ʻO Broke Neck Beach kekahi inoa, a ʻo ʻAwāwamalu ka inoa Hawaiʻi. I kēia mau lā nui ka poʻe e kahanalu kino i ia nalu ʻaʻai. He mōakāka ka manaʻo o kēia inoa Hawaiʻi—he awāwa nō i malu mai. Ma ka hulina ʻākau o ka mokupuni, aia ke kūlana nalu kaulana ʻo ʻEhukai, ʻo ia hoʻi ʻo Pipeline. I ka hoʻoilo, piʻi aʻe ka nalu a kiʻekiʻe ma kēia kapakai o Oʻahu. Ma muli o kēia mau nalu nui uhi mau ʻia ka ʻāina i ka ʻehukai. E kapa kākou iā ia i ua inoa nei a ola ka moʻolelo o ʻEhukai. Mai kahi e welo ai ka lā i Waiʻanae, aia kekahi kūlana nalu ʻo Mākua. ʻŌlelo ʻia ua hānau ʻia ke kanaka mua ma Mākua e ka poʻe i noho ma ia wahi. No laila ua kapa ʻia kēia ahupuaʻa ʻo Mākua. Ma muli o ka lolelua ʻana o nā nalu i kēia mau lā e lohe ʻia paha kekahi inoa haole ʻo Pray for Sets. Akā, ʻo ka inoa kamaʻāina, ʻo ia hoʻi ʻo Mākua, kahi e pili ai ʻo uka a me kai. Aia i nā inoa Hawaiʻi ka manaʻo, ka moʻolelo, ka mana, a me nā hiʻohiʻona o kēia mau wahi. Mai kāhea kākou i kēia mau wahi i nā inoa malihini o huki ʻia auaneʻi ko lākou mana a lilo akula. Wahi a Kumu Haʻalilio Solomon “I ka wā e loli ai nā inoa ʻāina, pēlā e loli ai ko lākou mau wahi, ko lākou mau manaʻo, a me ko lākou mau pono.” Mai poina ka inoa Hawaiʻi ʻo ka inoa ia e ola ai ka ʻāina a e ola ai nō hoʻi kākou. © Kanikapila Chong 2022 ko mua ko hope

Kamalei Marrotte < hoʻi hope Ka Pōpilikia Moʻohelu Kālā Kamalei Marrotte 1 ʻOkakopa 2020 Auwē nō hoʻi ē! I ka mahina nei nō nō i puka ai kekahi ʻatikala ma ka pūnaewele no ke kula nui o Hawaiʻi nei, nāna e wehewehe ana i ka ‘ole loa o ke kālā e pono ai ke Kula Nui no ka mālama mau ‘ana i kekahi o kona mau polokalamu e like me ka maʻamau. ʻO kekahi o ia mau polokalamu, ʻo ia nō ka Hana Keaka a me ka Ethnic Studies. He aha auaneʻi ka hopena? Kupu maila ka nīnau, he aha ke kumu no ka hoʻokaʻawale ʻia ʻana o ua mau polokalamu nei? I ka hoʻomaopopo ʻana mai, ʻōlelo ʻia ma kā ke Kula Nui ʻatikala, ʻo ke kumu paha e kāpae ʻia ana kēia mau polokalamu, ‘o ka li‘ili‘i o nā haumāna ma ia mau polokalamu. Akā inā nō pēlā, no ke aha ana lā hoʻi e kāpae ʻole ʻia ai ka polokalamu Kilo Hōkū? ʻAʻole nō he nui nā haumāna e komo mai ana i ia polokalamu akā ma muli o ke ake a ke kula nui e hoʻomāhuahua ai i kā lākou kālā, e mālama mau ʻia ana ka polokalamu Kilo Hōkū ma mua o ka polokalamu Hana Keaka a me ka Ethnic Studies. Ke ʻike nei paha ke Kula Nui i ka nui o ke kūʻē a ua mau polokalamu nei. Ma ka ʻaoʻao o ka Hana Keaka, ho‘omana‘o akula paha kākou i ka puka ʻana mai o ia hana keaka kaulana ʻo ʻAuʻa ʻIa. Ua piha nō ka hale ma kēlā me kēia lā i mālama ʻia ai ua hana keaka nei i ka makahiki aku nei. Ua wili ʻia nō ke kūʻē Kumukānāwai ʻĒlau Pū, ke kūʻē Hoʻokahuli Aupuni, ke kū kiaʻi mauna, a me ke aloha ʻāina i kēlā me kēia māhele o ka hana keaka i mea e ʻike aku ai ka lehulehu. Akā ʻaʻole ʻo ʻAuʻa ʻIa ʻo ka hana keaka Hawaiʻi mua. He mau hana keaka i mālama ʻia ma mua aku. ʻO ia hoʻi ʻo Kaluaikoʻolau, ʻo Kamapuaʻa nō, ʻo Mauiakalana, ʻo Lāʻieikawai, a ʻo Hiʻiakaikapoliopele kekahi. Ua lilo ua mau hana keaka nei i kūkulu ʻōlelo Hawaiʻi no ka lāhui. Nānā hou ʻia e ka poʻe keiki a me ko lākou mau mākua ma ka paena pūnaewele ʻo ʻŌiwi TV i mea e holomua ai kā lākou ʻōlelo a e like ana nō ka hana keaka ʻo ʻAuʻa ʻIa i ka wā e kau ʻia ai ka wikiō ma ka pūnaewele no ka lehulehu. Eia hou, ua kono ʻia nā mea hana keaka o ʻAuʻa ʻIa e hōʻike aku i ka nani o kā lākou hana keaka ma ka ʻiu o ia hana ma Nūioka. He mea ia e haʻaheo ai nā mea hana keaka, ka Hawaiʻi, a me ke Kula Nui! Akā he aha ka hopena o ua kū ʻana nei i ka niʻo? ʻO ke kāpae ʻia ʻana nō o ia polokalamu. ʻAʻole ia he ūlialia. Ke hoʻāʻo nei ke Kula Nui e hoʻopio i nā polokalamu e kākoʻo nui i nā kiaʻi mauna a me nā ʻano kūʻē ʻē aʻe ma loko mai o ke kula nui. ʻO kekahi o nā polokalamu ʻē aʻe e hoʻēmi ʻia ana, ʻo ia nō ka Ethnic Studies. ʻAkahi nō a piha he 50 mau makahiki i ua polokalamu nei a ʻo kā ke Kula Nui pane, ka hoʻēmi ʻia ʻana o ia polokalamu. Ke loli mau nei kā ke Kula Nui hoʻolale ʻana no ia polokalamu akā mau nō kā lākou ʻiʻini e hoʻēmi ai i ua polokalamu nei a me kā ia polokalamu hana. He aha lā hoʻi hā ka mea e ʻōlelo ana ke Kula Nui i ka hana ʻana pēlā? I kēia wā o ka nui pilikia i pili i ka hoʻokae ʻili a me ka hui Black Lives Matter, he waiwai nō hoʻi ka polokalamu Ethnic Studies a me ke kula Social Sciences i mea e hoʻonaʻauao ai i ka poʻe haumāna ma ʻō a i ʻaneʻi. I ka hoʻēmi ʻana aku i ua polokalamu nei e hōʻike aku ai ke Kula Nui i kā lākou hoʻomakakoho ʻole ʻana i ke aloha i nā poʻe a pau ma ka honua nei ma ke kula nui hoʻi. ʻAʻole loa kēia ʻo ka wā e hana ai pēlā. He waiwai nō hoʻi kēia nalu ʻana o kākou a pau i kēia mau manaʻo no kākou iho. Inā he haumāna nō ʻoe ma ke Kula Nui, he pono nō ka nīele ʻana aku i kahi e hoʻonohonoho ʻia ana ka moʻohelu kālā o ke Kula Nui no ka mea ʻo kā kākou Kula Nui kēia. E hāpai mai i mau leo kākoʻo i ka mālama mau ʻia ʻana o ua mau polokalamu nei o kāpae ʻia auaneʻi! E makaʻala mai! © Kamalei Marrotte 2020 ko mua ko hope

nā Haumāna o ke Kula Kaiapuni ʻo Kawaikini < hoʻi hope Nā Nūhou o ka Moku Kāʻili Lā nā Haumāna o ke Kula Kaiapuni ʻo Kawaikini 15 Nowemapa 2021 E ka nūpepa Ka Ulu Hoi ē, aloha nui kāua! Eia nō mākou nā haumāna o ke kula kaiapuni ʻo Kawaikini ke hāʻawi aʻe nei i kēia mau nūhou o ko mākou ʻāina aloha i pā aheahe i ka makani Amu. Penei nō nā ʻanoʻai o ka ʻāina. Nā Hiʻohiʻona: ‘O Anahola kekahi o nā ahupuaʻa nui ma ka moku ‘o Koʻolau, ma ka ‘aoʻao hikina o Kauaʻiomanokalanipō. Lako ihola nō kēia ‘āina i mau moʻolelo pili i ka moʻomeheu o kākou. ‘O nā hiʻohiʻona o Anahola, he kahakai piʻo, he hapa mile ka lōʻihi. Ma ka lae ʻākau loa, hui pū ke one me ke nā pōhaku i loko o ke kai, a he wahi liʻiliʻi a ua palekana nō no nā keiki e pāʻani aku ai. Ma ia māhele o ke kahakai, ua pāpaʻu loa, akā, ma nā ʻāpana ʻē aʻe, ua hohonu hou aʻe. He nuku muliwai ma ia ‘aoʻao i kahe mai Anahola mai a i nā kuahiwi ‘o Namahana, ma ka hulina ʻākau o Kaua’i. I kekahi mau lā, e puka ana ka lā mai ka puka o Kalalea a pa mai i ka honua no ka lā holoʻokoʻa. He mehana a ikiiki, ʻaʻohe mea hou aʻe, koe naʻe kēia wela. I nā lā kākaʻikahi, pā mai ka makani aheahe ‘o Amu. ʻO ia nō ka mea e ʻoluʻolu ai mākou. A i kekahi lā aʻe, ‘aʻole pā mai ka lā. Ua paʻa ihola ka lā i nā ao uliuli. Ma ia mau lā he kapa moe nā aokū ma luna o nā kuahiwi a ua maʻū maila ke ea. He ua nui ma kekahi mau kūʻono o nei Ahupuaʻa. Ka Nohona: Ma muli o ka maʻi Kolona, ua loli nā ʻano mea like ʻole ma ka mokupuni nei ʻo Kauaʻi . I kēia mau lā, ua nui nā kaʻa ma ke alanui no ka mea ke hoʻi nei nā malihini no ka hoʻokuʻu ʻia o kekahi mau lula Kolona a ke Kiaʻāina ʻo Ige. Ua lōʻihi ke kali ʻana i ka Pāki e hoʻea ai i nā mokupuni nei o Hawaiʻi. I ka hele ʻana i ka hale kūʻai, e ʻike ʻia ana ua pipiʻi ke kumukūʻai o nā ʻano meaʻai like ʻole. Ua pipiʻi pū nō hoʻi ke kumukūʻai o ke kākālina a i ka ʻehā kālā no ke kālani hoʻokahi. Auē nō hoʻi ē! ʻO ka heluna maʻa mau o nā kānaka i loaʻa i ka maʻi he 16 kānaka i nā lā a pau ma ke kalana nei ʻo Kauaʻi . He piʻina kēia ma ka 92 pākēneka mai nā hopena pule he ʻelua i hala aku nei. Ma ʻaneʻi, ua mau nō nā lula a ke Kiaʻāina a me ka Meia i kūkala ai. ʻO ia hoʻi, he pono e komo i nā pale maka. E mālama i ke kōwā he ʻeono kapuaʻi ma waena o nā kānaka. ʻAʻole hiki i nā kānaka he nui ke hui i kekahi wahi hoʻokahi. A ke paipai ʻia nei nō nā kānaka e hele a kiʻi i ka lāʻau pale Kolona. No ka puka kaulana a Kawelo: He wahi moʻolelo kēia no ka puka ʻo Aolani e waiho nei i ke kuahiwi palikū ʻo Kalalea me Kuananai, ma ke ahupuaʻa ʻo Anahola. I ke au kahiko, aia ʻo Kawelo e kaua ana me kona hoahānau. Iā lāua e hakakā ana, kiola akula ʻo Kawelo i kāna ihe, a ʻo ke alu koke ihola nō ia o ka hoahānau. Lele akula ka ihe a hoʻopuka i kekahi ʻaoʻao o ke kuahiwi a i kekahi ʻaoʻao aku. Hoʻomanaʻo mākou i kēia mele penei. Kiʻekiʻe Kalalea i ka makani ʻO ka pali kaulana o Anahola Noho iho e ka ʻohu noe i ka nā pali A he maoli nō mai ʻō a ʻō No laila, inā ʻoe e huakaʻi ana i Kauaʻi ma ka mokulele, e huli ke alo i ka ʻākau o ke kuahiwi kū kilakila, a e ʻike auaneʻi ʻoe iā Aolani, ka puka kaulana a Kawelo. Me ke aloha o ka moku kāʻili lā, Nā Haumāna o ke kula kaiapuni ʻo Kawaikini Puhi, Haʻikū, Puna 28 ʻOkakopa 2021 na nā Haumāna o ke Kula Kaiapuni ʻo Kawaikini ko mua ko hope

Makia deJesus < hoʻi hope Kuʻu Tūtū Nalua Manaois, Ua Hala Makia deJesus 10 Pepeluali 2021 Ma ka Pōʻakahi, lā 4 o Ianuali i ke kihi o ka pō, pauaho maila ʻo R. Nalua Manaois i kēia ola ʻana ma loko o kona hale ma Reno, Nevada nei. Kīpuni ʻia aʻela ʻo ia e kona ʻohana i kona huakaʻi ʻana ma ke ala hoʻi ʻole. Ma ia manawa o kona haʻalele ʻana, ua hoʻomaha ʻia ʻo ia e kāna kāne, e Benjamin Manaois, ma ke kuikui lima. Noho paʻa ihola ka ʻohana ma loko o ka hale i ka hū ʻana o ka makani pāhili, a ma hope pono o kona moe ʻana i ka moe kapu o Niolopua, ʻo ka mālie maila nō ia o waho. ʻEhā keiki a Nalua lāua ʻo Benjamin. ʻO A. Waipa ka hiapo, he kāne. ʻO S. Makia kona hope iho, he kāne. ʻO K. Haliʻimaile kona hope iho, he wahine. ʻO K. Paʻahana ka muli loa, he kāne. Ua hānau ʻia nā moʻopuna he ʻumikumamākolu a hānau ʻia nō hoʻi nā moʻopuna kuakahi he ʻelua. Hānau ʻia ʻo Nalua i Honolulu ma ka mokupuni ʻo Oʻahu. He Kelemania kona makua kāne a he Hawaiʻi kona makuahine. Moʻolelo pinepine maila ʻo ia nei no kona wā kamaliʻi a me kona lohe ʻana aku i ka leo nahenahe o kona makuahine i ʻōlelo ai ma ka walaʻau Hawaiʻi. I ia wā, ua pau ke aʻo ʻia ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā keiki a ʻo ka pau maila nō ia o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kona hale. Neʻe akula ʻo ia i Kaleponi me kāna kāne ʻo Benjamin ma hope o ka male ʻana. Ma laila ʻo ia i aʻo ai i ka hula ʻana ma ke alo o Kumu Rose Lokelani Thomas a me Kumu Joseph Kamohaʻi Kahaulelio ma hope iho. He alakaʻi ʻo ia na Kumu Joseph. ʻŪniki aʻela ʻo ia ma lalo o Kumu Joe, lilo nō hoʻi i kumu hula a ʻo ka hāmama akula nō ia o kona hālau hula ʻo Hula Halau o Nalua i ka makahiki 1976. Ua ʻūniki aʻe nō hoʻi ʻekolu haumāna āna. ʻElua o nā haumāna i ʻūniki, he mau keiki nō nāna, ʻo ia hoʻi ʻo Anthony Waipa lāua ʻo Katrina Haliʻimaile. ʻOiai, kaulana ʻo ia i ka hula ʻana, ua kaulana nō hoʻi ʻo ia ma ka ʻohana i kāna i hoʻomoʻa ai. Inā koe maila kekahi laiki ma hope o ka ʻaina ahiahi, ʻaʻole nō e nele kona hoʻomoʻa ʻana i ka laiki palai i ia kakahiaka ʻana aʻe. Ma koʻu wā i noho pū ai me ia, nāna nō i hoʻomoʻa i ka ʻaina ahiahi. Ua noi pinepine ʻia ʻo ia e hoʻomoʻa i ka stroganoff, a ma muli o ia nīele ʻana aku iā ia, ua kala loa kona aʻo ʻole ʻana aku iā haʻi i ka hoʻomākaukau ʻana. Ma hope o ka hoʻomaha loa ʻana o kuʻu tūtū kāne i ka hana, ua haʻalele lāua i koʻu hale ma Kaleponi no ka hale ma Reno, a ʻo ke aʻo maila nō ia i ka hoʻomākaukau ʻana. ʻO kaʻu kumu nō ʻo Nalua Manaois. ʻOiai ʻo ia kaʻu kumu hula, ʻo ia nō hoʻi kaʻu kumu e holo ai ma kēia ala ʻōlelo Hawaiʻi. Ma mua o koʻu neʻe ʻana i Hawaiʻi e komo ai i ke kulanui, ua hōʻole maila ʻo ia. I kona manaʻo, ua makemake au e haʻalele i kuʻu ʻohana. Ua wehewehe aku au iā ia no koʻu makemake e aʻo mai ai i ka ʻōlelo. Moʻolelo maila ʻo ia no kona minamina i ka ʻike ʻole ʻana i ka ʻōlelo a kona makuahine, a ʻo kona ʻae maila nō ia. Ua hala akula ʻo ia akā, waiho ʻia maila ke aloha no ka hana mau ʻana aku. He pua mae ʻole ʻo ia i ka lā a i ka ua nui. Ua mālama mai ʻo ia i kāna poʻe pua a ua hoʻolei maila nō hoʻi i ka ʻike. He pua nō au na kona lei ʻāʻī ʻaʻala i kui ʻia e kona aloha a e māpu mau ana i ka hoʻolei ʻana aku. © Makia deJesus 2021 ko mua ko hope

Nāinoa Alefaio < hoʻi hope He Aloha no Miloliʻi Nāinoa Alefaio 1 ʻOkakopa 2022 Aia i Kona Hema ma ka ʻokana ʻo Kapalilua i ka mokupuni ʻo Hawaiʻi, ma laila kekahi kauhale kaulana loa i ka lawaiʻa. Mai ka wā kahiko a i kēia mau lā noho nā ʻohana ʻōiwi ma Miloliʻi ma ke ʻano o ko lākou mau kūpuna lawaiʻa. Piha kēia wahi pana ʻo Miloliʻi i nā lawaiʻa ʻōiwi o Hawaiʻi nei i kaulana i ka hānai a lawe ʻōpelu ʻana. Hānai kēia mau lawaiʻa i nā ʻōpelu ma o ke kuʻu ʻana i ka ʻai palupalu. ʻAi nā ʻōpelu i ua palupalu nei a hoʻoulu lāhui lākou i hiki i nā lawaiʻa ke lawe i ka iʻa me ka pono a me ka hōʻeha ʻole i ka lāhui ʻōpelu. He mea koʻikoʻi ke ʻano o ka palupalu, ʻaʻole loa makemake ko Miloliʻi i ka ʻiʻo ma loko o ka palupalu. Hoʻopuka ʻia ka ʻōlelo "ʻAʻole Chop Chop," no ka makemake ʻole i ka ʻiʻo a i ʻole ka iʻa ma loko o ka ʻai palupalu. He hana aloha ʻāina kēia na ko Miloliʻi. ʻO ka iki hāwaʻe ihola nō ia o Miloliʻi. I kēia mau lā, he kumu hou e kaulana ai ua ʻāina nei ʻo Miloliʻi ma laila i hoʻokumu ʻia iho nei he CBSFA hou. ʻO ka CBSFA (Community-based Subsistence Fishing Area) o Miloliʻi, he kūlana ia no ke kaiāulu o laila, nāna e hoʻoholo i mau polokolamu e mālama ai i ko lākou ʻāina. ʻO ka pahuhopu o kēia ʻano mea he CBSFA ʻo ka mālama ʻana i nā iʻa a me nā mea waiwai o ka poʻe ʻōiwi o laila. Ua hoʻokumu ʻia kēia kūlana CBSFA ma muli o ka ʻike ʻana o ka poʻe o Miloliʻi i ka hoʻēmi ʻia ʻana o nā iʻa o ia kaha ma muli o ka lawe nui ʻia ʻana e nā lawaiʻa. He hihia nui ka lilo nui ʻana o ka iʻa i nā lawaiʻa naʻaupō, a he hihia nui loa ke hoʻomau ʻia ka lilo loa ʻana no nā makahiki he nui. ʻO ka makemake o ke kaiāulu ʻo ka mālama pono wale ʻana nō i ko lākou home a me kā lākou pahu hau, ʻo ia hoʻi ke kai me nā iʻa o loko. ʻO Kalanihale ka hui aloha ʻāina e alakaʻi a e hoʻoholomua ana i ka moʻomeheu Hawaiʻi ma o ke aʻo ʻana i ke ʻano o ka lawaiʻa ʻōiwi i nā ʻōpio o Miloliʻi. Ua hoʻokumu ʻia ua hui nei i ka makahiki 2012 me ka pahuhopu ʻo ke aʻo ʻana aku i ka ʻike o nā kūpuna o Miloliʻi e pili ana i ka lawaiʻa pono ʻana a me ka moʻomeheu Hawaiʻi. Mālama ua hui hanohano nei i nā kumuwaiwai o ke kai o Miloliʻi, a hoʻoholo lākou i mau polokolamu e aʻo ai i ka lawaiʻa ʻana i nā ʻōpio o Miloliʻi a me nā ʻohana o Kona Hema. I kēia mau lā ʻo lākou ka hui alakaʻi o ke kaiāulu a me ka CBSFA o Miloliʻi. Ma muli o ke kūlana CBSFA, hiki i ka hui Kalanihale a me ke kaiāulu o Miloliʻi ke mālama i nā kumuwaiwai o ka ʻāina ma o ke kau ʻana i mau kapu e mālama ai i ka iʻa a me ke kai o Miloliʻi. Hana ka hui Kalanihale me ka ʻahahui DLNR (Department of Land and Natural Resources) a me ka DAR (Department of Aquatic Resources) me he mau konohiki lā, e kilo ana i nā iʻa a ʻāpono ana i nā rula hou ke pilikia kekahi mea, akā ʻo Kalanihale a me ke kaiāulu o Miloliʻi nā alakaʻi maoli o kēia hana. Ke ʻike ka poʻe o Miloliʻi i kekahi hihia ma ke kai, hoʻoholo ʻia ke kilo nui ʻana i nā kumuwaiwai o kai. Inā ʻike ʻia ke emi ʻana o kekahi lāhui iʻa, e hoʻoholo ana ka hui Kalanihale i kapu nāna e pāpā i ka poʻe kānaka, ʻaʻole e lawe i kēlā ʻano iʻa no kekahi manawa. Inā ʻike ke kaiāulu i ka loli ʻana o ka wā e māhuahua ai kekahi lāhui iʻa e kuapo ana i ka manawa no ka hoʻoulu ʻana i kō lākou lāhui, e kuapo ana nā alakaʻi o ka CBSFA i ka manawa e hōʻolepāpā ai i ka lawe ʻana i kēlā iʻa. Ma muli o nā rula e mālama ana i nā kumuwaiwai o Miloliʻi, hiki i ka hui Kalanihale ke aʻo aku i ka hanauna hou i ka ʻike o nā kūpuna a mālama i ke ʻano o ka lawaiʻa ʻōiwi me ke kākoʻo o DLNR a me DAR. Wahi a kūpuna he mea koʻikoʻi loa ka mālama ʻana i nā lāhui iʻa. Mālama ka Hawaiʻi i nā iʻa ma o ka hānai ʻana i nā iʻa i ka ʻai palupalu, a me ke kilo ʻana i nā mea e pono ai ka lāhui iʻa a me ka hoʻololi ʻana i nā rula o ka ʻāina inā he pono. He wahi kupanaha ʻo Miloliʻi, a ʻike ʻia ke kupanaha o lākou ma o ka hana nui a ke kaiāulu e mālama ai i kākō lākou pahu hau. Aia i Miloliʻi kahi a kākou e ʻike ai i ke ola maoli ʻana o ka moʻomeheu Hawaiʻi ma ke au hou. No kēia mau rula e haku ʻia ana e Kalanihale mā, ke ʻike ʻia kekahi mea hou e pono ai nā lāhui iʻa o ke kai, hoʻolale ka hui i nā keʻena ʻoihana o ka mokuʻāina a ʻāpono ʻia nā rula. ʻO nā hui o nā keʻena mokuʻāina nā mea e hoʻokō i nā rula, akā noho ka hui Kalanihale ma ke ʻano he kiaʻi no ke kai a me ka ʻāina o Miloliʻi. Hiki ke ʻāpono ʻia nā rula e ke kiaʻāina ma o ka pūlima ʻana i palapala e lilo ai nā rula i mau kānāwai. I ka lā 2 o ʻAukake o kēia makahiki 2022, ua pūlima ke kiaʻāina Ige i ka palapala e lilo ai nā lula a ka CBSFA i mau kānāwai. Ke ʻike nei ke aupuni mokuʻāina o Hawaiʻi i ke koʻikoʻi o nā wahi e like me Miloliʻi. Ua kapa ʻia ʻo Miloliʻi ʻo ia "ke kaiāulu?kauhale lawaiʻa hope loa o Hawaiʻi nei." E aho kākou e ʻike i ka mana o kēia ʻāina, a hahai paha kekahi mau kaiāulu ʻē aʻe o Hawaiʻi i kēia ʻano hana. ʻO ia hoʻi, e hoʻokō i ke aloha ʻāina, ka mālama ʻāina, a me ka mālama moʻomeheu ʻōiwi, a e hoʻokumu i mau CBSFA hou. E lilo kākou i mau alakaʻi no ka hanauna hou ia ola ai me ka pono o nā akua a me ka ʻāina, e like me ko Miloliʻi. He aloha nō iā ʻoe e Miloliʻi. © Nāinoa Alefaio 2022 ko mua ko hope

Māhealani Figueroa-Lee < hoʻi hope Hale Aupuni Pāka Māhealani Figueroa-Lee 29 Kepakemapa 2025 E Kuʻu ʻOhana o Hale Aupuni, ʻAuhea ʻoukou e nā puʻuwai aloha ʻāina e noho ana a kupa i ka ʻāina uluwehi ʻo Waimānalo i hoʻopuni ʻia e ka malu o nā pali Koʻolau a me ke kai hāwanawana nei i ke one. Eia ka welina a ke aloha e pāhola ʻia aku nei i mua o ʻoukou e nā makamaka o nā home uʻi o ka ʻāina Aupuni mua loa o Waimānalo e kū kilakila mau nei. He wahi manaʻo hoʻi koʻu no ka pāka e waiho nei i ka piko ponoʻī o ke kūlanakauhale ʻo Hale Aupuni, kahi hoʻi nona kēia kākau ʻana. Ua loaʻa i ko Hale Aupuni nei poʻe ka pōmaikaʻi ma muli o ka loaʻa ʻana he pāka, i ka hoʻōla ʻia o ua ʻāpana ʻāina nei e kuʻu tūtū kāne ʻo Henry Figueroa a me kona mau hoa noho o ke kaiahome. He pāka ia e hele mau ai ke kamaliʻi o Hale Aupuni e pāʻani ai a e leʻaleʻa ai hoʻi i ka lele koali. ʻĀkoakoa mau nā ʻohana ma ia pāka e walea ai a e pāʻina pū ai kekahi me kekahi. No ʻoukou hoʻi e nā ʻohana e hele mau ana i ka pāka ke kumu o kēia kākau ʻana me ke noi haʻahaʻa i ke kōkua mai i ka mālama ʻana i ka pāka aloha nui ʻia o ko kākou kaiahome. I kēia mau lā ua kū hoʻokahi ʻo Figueroa i ka ʻoki mauʻu ʻana, i ka ʻoki lāʻau ʻana, a me ka hoʻomaʻemaʻe ʻana i ka pāka. I loko nō o kona mālama ʻana a maʻemaʻe, he kōkua ke ʻimi ʻia aku nei nō. Ua ʻelemakule mai koʻu kupuna kāne ʻo Figueroa a no laila ua lilo kēia mau hana he hana e pī nei kahi ʻamo. ʻAʻole loa kākou e waiho i kēia ʻano hana no ka ʻelemakule no ka mea eia kākou nā ʻōpio o Hale Aupuni me nā kino ʻoʻoleʻa i kūpono no ia mau hana ʻo ka ʻoki mauʻu. Na Figueroa i hoʻōla hou i ka pāka i ka makahiki 2018 ma hope o ka waiho wale ʻia o ka pāka i ka mālama ʻole. Waiho a pilikia hoʻi ka pāka i ke kahihi ʻia i ka nahele i uluāhewa ma ka ʻāina. I ko ia nei kīʻei ʻana aku mai ka puka aniani o kona hale, he aha lā kāna mea i ʻike iho ai? Kā! ʻO ka ʻōpio kolohe e komo ana i ka pāka a ʻai poʻopoʻo, aia nō i ka hana kūpono ʻole ʻo ka inu ʻana a ʻona a me ka puhi ʻana. Lilo hoʻi kēia he hana kuluma ma ka pāka a pohō wale ʻia kēia ʻāina i kēia hana. ʻAʻole loa ʻo Figueroa i manaʻo pēlā ka pono a me ke kumu hoʻi o ka pāka. Paʻa ihola kona manaʻo e hoʻihoʻi i ka pāka i pāka maoli a ʻo ia nō kāna mea i hana ai. Me ke kōkua o nā hoa noho ua hoʻomaʻemaʻe ʻo Figueroa mā a waele akula i ka nāhelehele, hoʻowehi akula i ka ʻāina i ka lāʻau pua ānuenue, waiho akula he mau pākaukau, a kūkulu akula i lele koali. Ua hoʻokumu hou lākou i ka pāka ma kona ʻano kūpono a hoʻihoʻi ʻia kona waiwai. A penei ka ʻōlelo a Henry Figueroa i kēia mau lā, “Ua kō mai koʻu makemake no ia pāka i ka hoʻihoʻi ʻia o kona ʻano he pāka maoli no nā ʻohana o Hale Aupuni.” He mea kēia pāka e haʻaheo ai kākou, ʻo ia hoʻi kā Henry pahuhopu nui. Eia naʻe hopohopo nō ʻo ia me ka ʻōlelo ʻana, “Ua hiki mai nō koʻu wā ʻelemakule a ʻaʻole naʻu ka mālama ʻana i ka pāka a mau loa.” Eia nō hoʻi ka mea e ʻimi ʻia nei a me ka mea āna e ʻiʻini aʻe nei, e ka mea heluhelu, ʻo ia hoʻi nā kānaka nāna e kū mai a ʻauamo pū mai i kēia kuleana ʻo ka mālama ʻana i ka pāka e like hoʻi me kā Figueroa e ʻauamo hoʻokahi nei. Hopohopo ʻo Figueroa no ka wā e hiki ʻole ai iā ia ke mālama aku i ka pāka. Inā nō pau kona mālama ʻana, he aha auaneʻi ka hopena o ka pāka? He pohō wale? Poina hou kona pono? He mau manaʻo koʻu no ko kākou komo pū ʻana ma ia hana kaiāulu ʻo ka mālama pāka, ʻo ka ʻoki mauʻu a me ka ʻoki lāʻau hoʻi. ʻO kekahi manaʻo ʻo ia hoʻi ka hoʻomōhala hou ʻana i ka pāka. He piko hoʻi kēia no ko kākou kūlanakauhale ʻo Hale Aupuni a kūpono hoʻi no ka ʻākoakoa ʻana a me ka lōkahi ʻana o ko kākou kaiāulu e mālama aku. Ma kona ʻano he piko, kūpono paha ka hoʻoulu ʻana i ka meaʻai no ke kaiahome. E kanu hoʻi kākou i mau kumu lāʻau, i kumu ʻulu paha, i kumu huaʻai paha. Ma waena o ka poʻe e noho ana ma Hawaiʻi nei, ua ulu a nui hoʻi kēia manaʻo ʻo ke “kūʻokoʻa”. He wahi kūpono hoʻi ka pāka e hōʻike aku ai i ko kākou kūʻokoʻa ʻana ma ke ʻano he kaiahome. E komo pū kākou ma kēia hana hoʻokahi ʻo ka mālama ʻana i ka pāka e mau ai kona pono. Penei nō e ʻike ʻia ai ka ikaika o ka ʻohana o Hale Aupuni. No laila e nā ʻohana, e ʻauamo pū mai i kēia kuleana ʻo ka hoʻoholomua ʻana i kēia pāka. E hōʻike mai nō i ko ʻoukou mau manaʻo no ke komo pū ʻana mai ma ka mālama ʻana i ka pāka a inā nō he manaʻo kou e komo ma kēia papahana e hoʻouna mai i kou mau manaʻo i ka helu leka o ka pāka a e heluhelu nō mākou ka ʻohana Figueroa. -Māhealani Figueroa-Lee Kepakemapa 2025, Hale Aupuni, Waimānalo, Koʻolaupoko, Oʻahualua © Māhealani Figueroa-Lee 2025 ko mua ko hope

Kaimana Kawaha < hoʻi hope He Aloha no ka Miki Aloha Hula Kaimana Kawaha 30 ʻApelila 2022 Mai ka lā 21 a i ka lā 23 o ʻApelila, ua mālama ʻia ka hoʻokūkū hula nui kaulana o ke ao, ka Mele Manaka, ma kahi i mālama mau ʻia ai, ma Hilo hoʻi i ka ua Kanilehua. Ma ia mau lā, e lei ana ʻo Hilo i nā ʻaʻahu o ka ʻāina, ʻo nā lei nani ʻoe, ʻo nā ʻala onaona ʻoe, ʻo nā lole mikiʻoi ʻoe, a ʻo nā helehelena uʻi mai nō hoʻi kau o nā Hawaiʻi. Ke hoʻomanaʻo nei kou mea kākau i kēia hoʻohialaʻai, ʻIke hou ana i ka nani o Hilo I ka uluwehiwehi i ka lehua Lei hoʻohihi a ka malihini Mea ʻole i ke kono a ke aloha Ma ka pō mua nō o ka Mele Manaka, ua kau ʻia aʻela ka lei kalaunu o ka Miki Aloha Hula 2022 i ka wahine nāna ka hula ʻoi kelakela ʻana. A eia nō ke hoʻomaikaʻi hauʻoli ʻia aku nei ka wahine nona ia lei kalaunu nui o ka hanohano a me ka haʻaheo ʻo Piʻikea Kekīhenelehuawewehiikekauʻōnohi Lopes. He ʻōlapa nō ʻo ia nei na ka hālau hula ʻo Ka Lā ʻŌnohi Mai O Haʻehaʻe kahi e aʻo ʻia nei e nā kumu hula e Tracie lāua ʻo Keawe Lopes. Iā ʻoukou nō kēia leo aloha hoʻomaikaʻi! No ka māhele hula kahiko, ua hula nō ua ʻelele nei i ke mele ʻo No Puna ke Āiwaiwa Hikina no ka mahalo ʻana aʻe i nā wahi pana kaulana o ka ʻāina paia ʻaʻala i ka hala. Ua haku ʻia nō kēia mele e Lolokū a ua ʻōlelo ʻia nō hoʻi he mele a hula kēia e hoʻohanohano ana i ka moʻokūʻauhau hula o Kumu Tracie Lopes a i kona poʻe kumu hula hoʻi ʻo OʻBrien Eselu lāua ʻo Thaddeus Wilson. Ua pā maoli nō ka naʻau! No ka māhele hula ʻauana, ua hula ʻo ia nei i ke mele ʻo Pua Be-Still i haku ʻia e Bill Aliʻiloa Lincoln no ka hoʻohaliʻa ʻana a me ka hoʻohanohano ʻana hoʻi i ke one hānau o ua Lincoln nei ma Kohala, Hawaiʻi. Ua ʻōlelo ʻia, he mele nō kēia e hoʻohanohano ana i ka moʻokūʻauhau ʻohana o ka makuakāne o ua Piʻikea nei, ʻo Keawe Lopes hoʻi. No ia kumu i pākela ai ke aloha a me ka mahalo no ia mele a hula ʻana. ʻO kekahi mea hoʻi i haʻaheo ai ʻo loko a i hāloʻi ai ka waimaka, ʻo ia nō ke kūpaʻa lanakila mau ʻana o ia lālā o Kawaihuelani nei ma ka ʻōlelo aloha o ka ʻāina. Mai kona wehewehe mua ʻana mai i ka pōʻaiapili i koho ʻia ai nā mele i hula ʻia a hiki i kona nīnauele ʻia ma hope o ka lei ʻana i ka lei kalaunu, ʻo ka ʻōlelo Hawaiʻi wale nō kai hoʻopuka ʻia. Ua kū nō ka ʻōlelo aloha i ka lanakila i kēia Mele Manaka a puni ke ao ma muli nō o kēia koa ʻōlelo makuahine. Me ʻoe aku nō e Piʻikea ke aloha mau loa! Ua ola nō nā kūpuna, ua ola nō ka ʻōlelo, ua ola nō ka moʻolelo, a ua ola nō hoʻi ka ʻāina aloha! Eō e Puna ē! Eō e Puna hoʻi! Eō e Pili me Kalāhikiola! Eō e Ka Lā ʻŌnohi Mai o Haʻehaʻe! © Kaimana Kawaha 2022 na ka Merrie Monarch Festival/Cody Yamaguchi ko mua ko hope