Māhie Beck < hoʻi hope ʻŌʻili Pulelo ke Ahi o Kamaile Māhie Beck Mai ka wā mai i hōʻea mai ai nā malihini i Hawaiʻi nei, a hiki i kēia wā, ua mākaʻikaʻi ʻia he wahi pana i kapa ʻia ʻo Hāʻena, e nā malihini i ʻike ʻole i ke ʻano o ia wahi. E hōʻea mai ana lākou me ke kuko nui iā ia me he paredaiso lā, no ia mea e hoʻomāunauna ana lākou i ia wahi. Hāiki ia kahakai a me ke alanui kīkeʻekeʻe ʻo Kūhio, a pihakuʻi i nā malihini. I loko o ka lā hoʻokahi, he ʻelua kaukani malihini e kipa ana iā Hāʻena. No ka poʻe Hawaiʻi e noho ana ma laila, hana nui ka hōʻea ʻana aku i ko lākou home a me ka haʻalele ʻana mai. ʻAʻole kēia he mea hou. ʻOiai he mea maʻamau i ka poʻe Hawaiʻi ka hoʻokipa malihini me ke aloha, ʻaʻohe o kākou makemake e hōʻino wale aku. Akā, ua ahuwale kā lākou hana ʻino ʻana mai iā kākou a me ko kākou ʻāina. No nā kau ā kau, ua kiaʻi nā kānaka Hawaiʻi i kēlā wahi pana, a pēlā ana nō ka poʻe ʻōiwi o ia ʻāina. I ke au ʻana mai o ka manawa, e ʻaʻaiawā ʻia ana ke alanui i Hāʻena ma muli o nā hana kohu ʻole a ka poʻe mākaʻikaʻi. I ʻApelila o ka makahiki 2018, ua hiki mai ka ua loku me ka wai hālana pōʻino. Ua uhi ʻia ke alanui i ka hāneʻe ʻana iho o ka mauna, a ua paʻa maila ke alanui. Ua hana pū ke kaiāulu e hoʻoponopono i ko lākou ʻāina. Ua emi maila ka nui o nā malihini i komo i Hāʻena, mai ka ʻelua kaukani a hiki i ka ʻole. Ua hele a maikaʻi Kauaʻi, hemolele i ka mālie. A no laila, ʻo kēia ka manawa kūpono hou, e hāpai ai i ka nīnau: Pehea kākou e noho ʻoluʻolu ai me nā malihini? I ka manawa i paʻa ai kēia alanui, ua hoʻopaʻa pū ka Department of Land and Natural Resources i ka pāka ʻo Hāʻena. Ua hana pū ka DLNR me nā ʻoihana manawaleʻa o Haleleʻa i kekahi palapala ʻaelike no ke kahu ʻana i ia pāka mokuʻāina. Ma o ka palapala ʻaelike me ka Hawaiʻi State Parks, ua hoʻomaka ʻia kēia ʻōnaehana no ka hoʻopōmaikaʻi ʻana i nā kupa o ia ʻāina. He ʻōnaehana lawe ʻōhua kēia i hoʻokumu ʻia e hoʻēmi ai i ka nui o nā kaʻa a me nā malihini ma Hāʻena. ʻElua ʻoihana manawaleʻa i ʻauamo i kēia kuleana, ʻo ia hoʻi, ka Hanalei Initiative, no ka ʻāina e hoʻohiwahiwa ai i ka ua loku, lāua ʻo ka Hui Makaʻāinana o Makana, no ka pali ʻō ahi o Makana. Hoʻokō ʻia kēia ʻōnaehana no kekahi kumu kikoʻī, ʻo ia hoʻi, no ka mālama ʻana i kēia wahi no nā hana maoli. He ʻekolu koho a ka poʻe malihini. 1) E hoʻokū i ko lākou kaʻa ma Waipā he ʻāina uluwehi, ʻeono mau mile ma mua o ka pāka o Hāʻena. E kūʻai i kekahi likiki lā no ke kaʻa ʻōhua. He kanakolu kūmālima kālā no ka makua, a he iwakālua kūmālima kālā no ka ʻōpiopio. Hōʻea ke kaʻa ʻōhua i kēlā me kēia iwakālua minuke. I ka hōʻea ʻana ma ka pāka ʻo Hāʻena, e uku ʻia ʻelima kālā no ka uku komo a ka mokuʻāina. 2) E hoʻopaʻa i kekahi wahi hoʻokū kaʻa ma o ka pūnaewele. ʻO kēia kahua hoʻokū kaʻa, aia ma ka pāka ʻo Hāʻena. He ʻumi kālā no kēlā me kēia ʻeono hola. A e uku ʻia ʻelima kālā no ka uku komo a ka mokuʻāina. 3) E komo me ka ʻole o ke kaʻa e hoʻokū ai, a uku ʻia ʻelima kālā no ka uku komo o ka mokuʻāina. A pehea nā kamaʻāina? Ma hea lākou e hoʻokū ai i ke kaʻa? Ma nā wahi hoʻokū kaʻa ma ka pāka ʻo Hāʻena, aia ke komo ʻana a hōʻike ʻia aku ka laikini kalaiwa kaʻa ma ka ʻīpuka a manuahi ke komo ʻana. Ua kau palena ʻia ka nui o nā wahi hoʻokū kaʻa e kūʻai ʻia ana i nā malihini, i mea e lawa ai nā wahi hoʻokuʻu kaʻa o nā kamaʻāina. He akamai hoʻi kau! ʻO ka uku komo wale nō ke kālā e lilo ana i ka mokuʻāina. No laila, iā wai e lilo ai ke kālā keu? E hoʻolilo ʻia kēia kālā i ka Waipā Foundation no nā polokalamu pili ʻāina. E hoʻolilo ʻia kēia kālā i ka Hanalei Initiative no ke kaiāulu ʻo Hanalei, no ke kūkulu ʻana i kekahi kahua pāʻani, i kekahi kahua kinipōpō hīnaʻi, a pēlā aku. E hoʻokomo ʻia kēia kālā e ka Hui Makaʻāinana o Hāʻena i nā hana mālama ʻāina, e like me ka mahiʻai kalo a me nā polokalamu ʻōpio. Me kēia ʻōnaehana hou, piha ka pāka ʻo Hāʻena ke hiki mai nā malihini he 900, ʻaʻole e like me nā malihini 2,000 i hōʻike ʻia ma mua. Emi loa ka heluna o nā kaʻa, a ua hoʻokuʻu ʻia ke amo mai ka pāka aku. Eia kekahi, hoʻonui ʻia ka uku kaʻa he 200 kālā no ke kū kaʻa ʻana ma haʻi o ke alanui. A no laila, hiki i ka poʻe Hawaiʻi ke hele lanakila ma ko lākou ʻāina me ka pilikia ʻole. E paipai ʻia ke komo ʻana o ka poʻe Hawaiʻi i kēia wahi. Mai poina kākou, e hoʻomau i ke ola o kēia ʻāina. Kau mai ʻo Haleleʻa i ka mālie, Ke one pua rose aʻo Mahamoku, Nani wale Hīhīmanu kū kilakila, Kilakila Nāmolokama kau i ka ʻohu, He lei ʻohuʻohu ke kēhau o Māmalahoa, Pā mai ka ʻŌmaʻokaulehua, Heleleʻi nā wai maka o Lūpua, Pakika i ka limu o Manuʻakepa, Kūpaʻa kākou ma hope o Kilioe Pōhaku, I ola mau nā iwi o ka ʻāina. Ola nā iwi! E hoʻāʻo ʻia kēia ʻōnaehana i nā wahi ʻē aʻe mai ka piʻi ʻana o ka lā i Haʻehaʻe a i ka mole o Lehua! Koe aku ia, e nānā ana kākou. © Māhie Beck 2023 #alohaaina #aina #keaopolitika Mahalo a nui no ka noʻonoʻo a me nā manaʻo o Mehana Blaich Vaughn lāua ʻo Kamealoha Forrest i kākau ʻia ma kēia mau lālani mele. 4 Kēkēmapa 2023 ko mua ko hope

Kaimana Kawaha < hoʻi hope Hana Pāʻani: Hoʻokahi Lāpule Leʻa o Halāliʻi Kaimana Kawaha 10 Iune 2021 ʻO nā mele Hawaiʻi, ʻaʻohe wahi maoli e hele kino ai a nanea i ka hoʻolohe i kona hoʻokani a hīmeni ʻia i kēia mau lā ma muli o ka maʻi ahulau Korona. ʻAʻohe hale ʻaina, ʻaʻohe ʻaha mele, ʻaʻohe hoʻolauleʻa, ʻaʻohe nō he wahi e hoʻolohe aku ai i nā puʻukani mele Hawaiʻi. Aia naʻe he hoʻokahi nō wahi i maopopo i kēia mea kākau e mālama ʻia ai kēia loina koʻikoʻi o kākou i kēia mau lā i loko nō o kēia wā maʻi Korona. Aia nō ia i ka laʻi o Kakaʻako ma ka hale inu nona ka inoa ʻo Workplay. Ma nā Lāpule a pau o kēia makahiki e mālama ʻia ai ka Hoʻokahi Sunday me Grant Kaimana Kono. Ma laila nō kahi e mele mau ai ua Grant Kaimana Kono nei me ona mau hoa aloha nui loa o ke kālena ʻo Kapono Lopes ma ke kīkā kila, ʻEkolu Chang ma ka pila nui , a me Kupu Dalire Naʻauao ma ke kīkā. Hoʻokani mau nō lākou ma nā Lāpule a pau ma ka hola 6 o ka ʻauinalā a i ka hola 9 o ke ahiahi. ʻO kēia poʻe no lākou pākahi ke kālena o ka hoʻokani pila a me ka hīmeni, mele mau nō lākou i nā mele kupuna. He wahi ia e hoʻoheno ai kākou i nā mele aloha o ka ʻāina. He wahi ia e ʻaʻa ai kākou i ka hula. He wahi ia e puana haʻaheo ai kākou i ka ʻōlelo Hawaiʻi. He wahi ia e ola hou ai ka Hawaiʻi ʻana. Me ia manaʻo e puana ʻia aku ai kēia ʻōlelo hoʻohialaʻai. Aia i ka laʻi aʻo Ilaniwai Kuʻu lei kaimana e hulali nei Kupu aʻe ka manaʻo aʻe inu wai Ia wai kili hau koni i ka ʻili Hoʻolono i ka leo hone o nā manu I ka ʻī ʻana mai he pono kēia ʻElua kāua i ka hana pāʻani ʻEkolu i ka ʻume a ke aloha ʻāina Haʻina ʻia mai ana ka puana Kuʻu lei kaimana e hulali nei E kuʻu hoa heluhelu ē, eia kou mea kākau ke hāpai aʻe nei i kēia mau manaʻo no koʻu minamina i ka piha o ia wahi i ka poʻe malihini haole. Ua ʻike maka aku nei au i ka waiho wale ʻia ʻana o nā mele kupuna ma ka ʻaoʻao e ua poʻe malihini haole ala. ʻAʻole nō ʻaʻapo pono ʻia e nā pepeiao o lākou. ʻAʻohe o lākou mahalo i ka nani o nā mele a me ka ʻaleʻa o ka hīmeni. No laila, e piha ʻia ka hale ʻo Workplay iā kākou! E ka poʻe ʻono i nā mele kupuna, ka poʻe kolekole i ka ʻōlelo, ka poʻe ʻiʻini i ka hoʻokani pila, a me ka poʻe pau i ka ʻō ʻia i ka lāʻau Korona, e piha ʻia ua Workplay nei iā kākou ma o ka hoʻopaʻa ʻana i pākaukau a i mau noho paha he pule ma mau o ka hele ʻana i laila. E ola nā mele kupuna i kona mele a hoʻolohe ʻia. © Kaimana Kawaha 2021 ko mua ko hope

Mālamalono Hokama-Paris < hoʻi hope I ʻIke ʻia ke Kanaka no Kekahi Lāhui ma Kāna ʻŌlelo Mālamalono Hokama-Paris 28 Pepeluali 2022 He ʻōlelo noʻeau paha kēia mau ʻōlelo i kākau mua ʻia i ka nūpepa Ka Puuhonua o na Hawaii i ka makahiki 1917. A he ʻoiaʻiʻo nō. Ua ʻane nalowale ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā makahiki i hala aku nei, akā ʻo ke emi ʻana o ka ʻiʻini e aʻo a e hoʻopuka i ka ʻōlelo makuahine, ʻo ia kā kākou mea e makaʻala ai i kēia au nei. Inā e mau ana kēia nalowale ʻana o ka ʻiʻini e hoʻōla i ka ʻōlelo makuahine a kākou a me nā hanauna hou, e nalo loa ana nō ka ʻike a me ka naʻauao o ko kākou poʻe kūpuna. I kēia lā, ua emi mai ka nui o nā kānaka e kūpale ana i ko kākou kūʻokoʻa. He kūʻokoʻa ia i wili ʻia a paʻa i ka naʻau o nā haumāna a pau o mua, akā nō naʻe, ke emi mai nei ka nui o nā kānaka e kūpale like ana i ke kūʻokoʻa o kā kākou ʻōlelo a me ko kākou lāhui. I ka pau ʻana o kēia ʻike kupuna, ʻo ka nalo wale akula nō ia o nā pūnāwai o ka ʻike e hū aʻe ana mai lalo mai o ka honua. Ma nā ʻano a pau o ko kākou nohona, he mau kuanaʻike like ʻole i mālama a kaʻana ʻia e nā kānaka like ʻole ma ʻō a ʻō o ko kākou ʻāina aloha. Akā ke ʻauana hele nei kekahi hapa nui o ko kākou poʻe haumāna kaiapuni i ke au kolonaiao a me ka ʻīnea. I kēia mau lā, ke hapa mai nei nō hoʻi ka nui o nā kumu kaiapuni. Ma muli hoʻi o ka loaʻa ʻole ʻana o nā kumu kula kaiapuni i hoʻonaʻauao ʻia e aʻo ai i nā haumāna kaiapuni o kēia wahi papahana nei ma o ka ʻōlelo makuahine, ʻaʻole nō e hiki ana nā haumāna i ka pae kiʻekiʻe loa o ka ʻōlelo a me ka ʻike. E nā kānaka Hawaiʻi e heluhelu mai ana i kaʻu mau hua ʻōlelo e waiho aʻe nei, pehea paha kākou e hoʻohoihoi ai i ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā hanauna hou i mea e lilo ai lākou i kumu i hoʻonaʻauao ʻia i loko o ka ʻike kupuna? Maliʻa paha e neʻe aku kākou a e hoʻohui i nā ʻano kaila aʻo ʻē aʻe i ʻike ʻia ma ʻō a ʻō o ka honua. Iaʻu e hana ana ma ke kula kaiapuni ʻo Ānuenue, aʻo ʻia ka mākau kino ma o ka mālama ʻāina a aʻo ʻia ka pilihelu ma o ka hoʻomākaukau mea ʻai ʻana, penei paha e hoʻohoihoi ai i ke aʻo ʻōlelo Hawaiʻi ʻana, i ʻā mau ka ʻiʻini o loko no ka hoʻopuka ʻana i ka ʻōlelo makuahine aloha. © Mālamalono Hokama-Paris 2022 na Pacific Network TV ko mua ko hope

Keolamaupono Sagario < hoʻi hope Nā ʻIole Nahu ʻAipono Keolamaupono Sagario 1 Nowemapa 2022 I ke kulanui o Hawaiʻi ma Mānoa nei, he mau kānaka e hōʻiole nei i nā pono o ke kula a me nā haumāna. He aha ia mea ʻo ka hōʻiole ʻana? ʻO ka hōʻiole ʻana, ʻo ia nō ka ʻaihue ʻana o ke kanaka i nā mea pono waiwai a kekahi kanaka ʻē aʻe. Ma ke kulanui o Mānoa, ke hōʻiole ʻia nei nā ʻano mea like ʻole, ʻo ka mopeka kekahi, ʻo ka paikikala kekahi, ʻo ke kaʻa kekahi, ʻo ke ʻeke kula kekahi, a pēlā wale aku. ʻO nā mea a pau i ʻike ʻia, ʻo ia kekahi o nā pono a ka ʻiole i ʻai ai. Pehea lā ke ʻano o nā kānaka i ʻaihue i nā pono a kekahi? Pehea lā ka naʻau o ke kanaka nāna ia waiwai i ʻaihue ʻia? Minamina hoʻi kēia hanaʻino a kekahi i kekahi. Ma muli o ka nahu ʻana o nā ʻiole i ka ʻai a haʻi, aia ka pono ʻo ke akahele o nā haumāna o ke kulanui me ke kiaʻi pono i kā lākou mau waiwai i ʻole e ʻaihue ʻia e nā ʻiole. Wahi a kekahi haumāna o ka hale noho haumāna ʻo Laulima, ʻaʻole loa ʻo ia e waiho wale i kāna ʻeke me ka nānā ʻole ʻana i ka palekana o kona wahi. Eia hoʻi, he mau hana hou aku e hoʻomākaukau ai i mea e palekana ai nā pono. ʻO ka DPS (Department of Public Safety) ke keʻena ma ke kulanui nāna e pale a e mālama i nā lālā o ke kulanui. Wahi a lākou, eia kekahi mau hana e hana ai no ka pale ʻana i nā mea āu e minamina ai. ʻO ka mua, mai waiho i nā pono waiwai ma kahi ʻē aku. Inā pono e haʻalele, e lawe i nā mea a pau me ʻoe. ʻO ke ʻeke, ʻo ke kelepona, ʻo ke ʻeke kālā, a pēlā wale aku. Inā waiho ʻia kēia mau waiwai i kahi ʻē, e piʻi ana ka manawa e ʻai ai ka ʻiole a māʻona ka ʻōpū. Eia nō ka ʻoiaʻiʻo, i kekahi manawa he pono ka hele ʻana i ka lua a i ʻole ʻike paha i kekahi hoa, a ulu aʻe ka noʻonoʻo “He ʻelua minuke wale nō!” Akā nō naʻe, pono nō e makaʻala i ka hana. Mai waiho i nā pono waiwai ma kahi ʻē. Pēlā pū me ke kaʻa, ka mopeka, a me nā mea huila ʻē aʻe. Manaʻo paha kākou ua palekana ke kaʻa ʻoiai kiaʻi ʻia e nā mākaʻi o ke kulanui. ʻAʻole kā! Hiki nō ke ʻapakau ʻia e kēia poʻe ʻiole, he wini hoʻi kau! No laila, e ʻimi kākou i haʻina. ʻO ka mua, a ʻo ke koʻikoʻi loa, mai waiho i ke kaʻa me ke kī i loko a ʻā mau ka ʻenekini. He alahula kēia o nā ʻiole e lawe ai a lilo ke kaʻa me ka maʻalahi loa. Auē no hoʻi ē! Inā paha he mopeka, e aho paha ke kūʻai ʻana i laka no ka mopeka. Aia he mau wahi ma ke kula nuie laka ai i ka mopeka, a no ka lilo ʻana o ka mopeka he punahele a nā haumāna e kūʻai ai, nui nā mopeka i ʻaihue ʻia i kēia makahiki. No laila, ʻumia ka hanu a e hoʻopaʻa i ke kaʻa i ka laka ʻia, i mea e mālama pono ʻia ai. Eia nō, ʻo kekahi mea kaulana o ka hōʻiole ʻana, he mau mea huila. ʻO ka papa huila a me ka paikikala kekahi o nā mea i kaulana loa i ka ʻaihue. Ma ka hale noho haumāna ʻo Gateway, ʻike ʻia kekahi o nā paikikala i ʻaihue ʻia. Waiho wale ʻia kekahi huila a i ʻole lawe ʻia ka huila a waiho wale ka iwi o ka paikikala. ʻOki kekahi i ka laka o ka paikikala i mea e lawe ʻia ai. Pehea lā e mālama ai i ka paikikala a me ka papa huila? ʻO ka papa huila, maʻalahi ka lawe ʻana i ka papa a kālele ma ka paia i kahi kokoke. ʻO ka paikikala, ʻo ka mea a kēia mea kākau i ʻike ai, ʻo ia ka lawe ʻana i ka paikikala i kahi kokoke loa i ka papa a me ka laka ʻana i kekahi mea e ʻoni ʻole. Inā hiki ʻole ke lawe i kahi kokoke loa, e aho paha ka laka ʻana i wahi i hiki ai i ka nui lehulehu ke ʻike i mea e hōʻole ai i ka ʻiʻini o ka ʻiole e ʻai. Minamina nō kākou i ka waiwai ponoʻī. Aia ka pono ʻo ka mālama a me ka pale ʻana i ua mau mea lā o pau i ka ʻiole. Eia nō ka haʻina, e ka mea heluhelu: e mālama pono i kāu mau mea, a he ʻole ka hopohopo ʻana. © Keolamaupono Sagario 2022 ko mua ko hope

Kaimana Kawaha < hoʻi hope Ua Hoʻi mai ka Wahine Pele Kaimana Kawaha 15 Nowemapa 2021 I ka pau ʻana o ka mahina Kepakemapa a me nā pule i hala aku nei, ua nui ka naue ʻana o ka Moku o Keawe i ke ōlaʻi. ʻO ia hana a ka honua kekahi mea e maopopo ai, ua hoʻi mai ka Wahine o ka Lua i kona wahi noho mau i Halemaʻumaʻu. He mea kupanaha kēia no ka mea ua pio akula ka Pele he ʻekolu mau makahiki aku nei. I hea aku nei ke Aliʻi o Halemaʻumaʻu? ʻO ia ko mākou mea e pāhaʻohaʻo iho nei. I hea aku nei lā, ʻaʻole maopopo. ʻO ka mea maopopo nō naʻe, ke noho aliʻi hou nei ka Wahine Pele i kona wahi noho mau. Ma muli nō o kēia ʻā hou ʻana mai nei o ka Pele, ua nui aʻela ka poʻe malihini e hele mākaʻikaʻi nei e ʻike maka aku i ka hana kupaianaha a ka Wahine. I kumu nō ia e puana ʻia aku ai nei ʻōlelo hoʻohenoheno. A ka luna au o Halemaumau Ike i ke ahi ula wena a ka Wahine O ke ahi lapalapa maila i luna E uhi uha mai ana la ea E aha ia ana o Uwekahuna Me ka pali kapu o Kamohoalii Owili lei o ka lau aalii I wehi anuhea no ia uka Oia uka i pa aheahe i ka Puulena A makani kaulana o ka aina Haina ia mai ana ka puana No ka Wahine ao Halemaumau He inoa no Pele E nihi ka helena i ka uka o Puna! © Kaimana Kawaha 2021 na Kaimana Kawaha ko mua ko hope

Kamalei Krug < hoʻi hope No ka Wahine o ka Lani Kamalei Krug 1 Kepakemapa 2020 No ka Hawaiʻi, ʻo ka ʻāina ke kuaʻana, a ʻo kākou kānaka nā pōkiʻi. Pili ka ʻōlelo noʻeau ʻo “He aliʻi ka ʻāina, he kauā ke kanaka” i ke ʻano o ka mālama ʻana i ka ʻāina. Ua mālama ʻia ka ʻāina me ka ʻoi kelakela no ka mea he aliʻi nō ʻo ia. Ua kūlia pū nā kūpuna i ka mālama ʻāina ʻoiai he akua ʻo ia, ʻo Papahānaumoku. Ma nā hana a pau a nā kūpuna i hana ai, ua pule ʻia, ua mālama ʻia, a ua aloha ʻia ka ‘āina. Pēlā pū nā lāhui ʻōiwi o ʻAmelika. Ma ka puke ʻo Braiding Sweetgrass wau i heluhelu mua ai i ka moʻolelo no ko lākou akua wahine. Ua kākau ʻia ua puke nei e Robin Kimmerer, he Potawatomi. Wahi a ka puke, ʻo Skywoman a i ʻole ka wahine o ka lani ka inoa o ko lākou akua wahine o ka ʻāina. Hāʻule ihola ka wahine o ka lani mai ke ao akua mai. I kona komo ʻana mai i kēia ao nei, paʻa nō ma kona poho lima nā lālā a me nā ʻanoʻano o nā meakanu like ʻole mai ka wao akua mai. I kinohi, he pōʻeleʻele wale nō ke ao nei, ʻaʻohe mea o laila, koe ka wai. I ke kokoke ʻana o ka wahine i ka wai, ʻike maila ʻo ia i nā maka keʻokeʻo e hākilo mai ana iā ia. ʻO nā maka ia o nā nēnē. Ua maopopo i nā nēnē ka hiki ʻole i ka wahine ke ola ma ka wai, no laila lākou i alu like ai a lele iō ua wahine lā. ʻO ka pae mālie akula nō ia o ka wahine ma nā ʻēheu o nā manu. No ka lawa ʻole o ka ikaika o nā nēnē e hāpai mau ai i ka wahine, ʻākoakoa ihola nā holoholona a pau o ia ao e hoʻoholo ai i ke ala e mālama ai i ke ola o ka wahine. Nui ʻino nā holoholona e noho ana ma ia ao hou, ʻo ka nēnē ʻoe, ʻo ka piwa ʻoe, ʻo ka nokekula ʻoe, ʻo nā ʻano iʻa like ʻole, a pēlā wale aku. Hoʻoholo akula nā holoholona e noho ka wahine ma luna o ka makauliʻi o kekahi honu nui. Mai nā ʻēheu mai o nā manu ʻo ia i hele mālie ai a hiki aku ma ka makauliʻi. Walaʻau hou akula nā holoholona no nā ala e hana ʻia ai ka ʻāina no ka wahine. A laila, hoʻomaopopo ihola lākou no ka loaʻa o ka ʻūkele ma lalo loa o ka wai. No laila lākou i hoʻoholo ai e hoʻāʻo e luʻu i lalo loa o ka wai e ʻohiʻohi ai i ʻūkele e lilo i ʻāina no ka wahine. Noke akula kēlā a me kēia holoholona i ka luʻu ʻana i lalo loa. Hoʻāʻo ihola nā holoholona a pau, mai ka nui a ka liʻiliʻi, ʻaʻohe wahi mea i hiki aku i kahi o ka ʻūkele. A pau lākou i ka hoʻāʻo me ka holomua ʻole, ʻo ka ʻiole wale nō koe, ka mea luʻu nāwaliwali loa. ʻO kona luʻu ihola nō ia i lalo o ka wai. Ua liʻuliʻu ka luʻu ʻana o ka ʻiole, a laila ʻike ʻia ka lana ʻana o kona kino ma ka ʻiliwai. Hala akula ka ʻiole, eia naʻe ua paʻa ma kona lima liʻiliʻi kekahi pōpō ʻūkele liʻiliʻi. Hāʻawi ʻia ka ʻūkele i ka wahine, a hāpala ʻia akula ma ka makauliʻi o ka honu. ʻO ko ka wahine hoʻomaka akula nō ia e hula ma ke kua o ka honu i mea e hōʻike ai i kona aloha a me kona mahalo i ka lokomaikaʻi wale mai o nā holoholona. I kona hula ʻana, hoʻopuehu ʻia akula ka lepo a pēlā i hana ʻia ai ka honua. Ua ulu ka ʻāina a nui loa a hua maila ka honua. ʻIke leʻa ihola ka wahine i ka nui o ka waiwai o nā holoholona i kōkua iā ia. E ʻole ke aloha o nā holoholona i ka wahine, ola ai ʻo ia a lana ma luna o ka ʻili wai. Na nā holoholona a pau i kākoʻo a alu like me ka wahine ma ka hana ʻana i ka honua. He keu nā holoholona a ka waiwai, mai ka wā kahiko loa mai o kēia moʻolelo a hiki mai i kēia manawa ʻānō. Ua mahalo a mālama nā kānaka ʻōiwi i ka ʻāina a me nā holoholona i mea e mau ai ka mālama ʻana o ka ʻāina iā lākou. Pēia pū ka Hawaiʻi. ʻO kō kākou kuleana ka mālama ʻana iā Papahānaumoku. Ma hope mai, ua hoʻāʻo ka poʻe hoʻokolonaio e hoʻopau i nā lāhui kanaka ʻōiwi a me ke ʻano ʻōiwi kekahi. Pau akula ka lohe ʻia o ka ʻōlelo makuahine mai ka waha mai o kamaliʻi, puhi ʻia nā heiau a me nā kiʻi o kō kākou mau akua, a ua aʻo ʻia nā loina a me nā moʻolelo hou i mea e poina ai nā moʻolelo kahiko. Eia nō kekahi ninau e kupu mau mai ana, he aha lā ka pilina o kākou Hawaiʻi i nā ʻōiwi o ʻAmelika? I loko o kēia paio ʻana no ke ea, aia nō nā lāhui ʻōiwi a pau ma ka ʻaoʻao like o ke kahua kaua. ʻO ka poʻe hoʻokolonaio ka hoa paio. Ma muli o ka liʻiliʻi o ka heluna o kākou ʻōiwi i koe, ʻaʻole lawa ka heluna kānaka e paio kaʻawale ai kākou ā hua ʻana mai kō kākou makemake. ʻO ke alu like ʻana ke ala e lanakila ai kākou. Pēlā e waiwai ai kēia moʻolelo iā kākou. Ma ke aʻo ʻana i nā moʻolelo ʻōiwi ʻē aʻe mai ʻō a ʻō mai o ka honua e ʻike ai kākou i ka like ā like o ke kuanaʻike ʻōiwi. Ma hope o nā hana a pau i hana ʻia iā kākou ʻōiwi a puni ka honua, ʻo ke aloha ʻāina ka mea i kū mau i loko lilo o ka naʻau. No kona koʻikoʻi loa, ʻaʻole i hiki ke poina iā kākou. ʻO ka mālama ʻana i ka ʻāina nō ka mālama ʻana iā kākou iho. Hāʻawi manawaleʻa ka ʻāina iā kākou i ka ʻai, ka wai, ka lole, a me nā mea ʻē aʻe a pau e pono ai kō kākou ola ʻana. ʻO ka mea hoʻokahi e hana ai kākou e mau ai kēlā pilina maikaʻi, ʻo ia ka mālama ʻana i ka ʻāina. ʻO Papahānaumoku a me Skywoman kekahi mau inoa ʻōiwi no ke akua wahine o ka ʻāina. Inā ʻaʻole lāua, ʻaʻole kākou. ʻO ia nō ka mea e hoʻopaʻa ai i kou iwihilo. ʻAʻole e poina. Inā mālama kākou i ka ʻāina, e mālama mau ana ka ʻāina iā kākou. © Kamalei Krug 2020 na Kamalei Krug ko mua ko hope

Kaʻula Kauikeaokea Krug < hoʻi hope He Moʻolelo no nā Aliʻi Hoʻoluhi Kanaka Kaʻula Kauikeaokea Krug 1 Kepakemapa 2020 ʻAuhea ʻoukou e nā mea heluhelu mai nā kihi ʻehā o ka honua, mai nā kūkulu mai o Kahiki, a hiki loa aku i nā palena o Nuʻumealani. Mai Kūkulu-o-Kahiki a i luna lilo i ka Lanikuakaʻa. ʻO ka ʻalihi o ka lani ka palena o kēia ʻauhea ʻana iā ʻoukou. He pahuhopu nui kaʻu e piʻi aʻe ka pae o kēia moʻolelo i ka lewa nuʻu no ka mea, ʻo kēia moʻolelo aʻu i palapala ai ma lalo nei, he moʻolelo ia no nā lani hoʻoluhi kanaka. He mau aliʻi hoʻi i hana lokoʻino i ko lākou poʻe makaʻāinana ma muli o ke ʻano ʻānunu o ia mau aliʻi. ʻO nā haʻawina waiwai e aʻo ai kākou mai ka heluhelu ʻana mai kēia ʻano moʻolelo, ʻo ia hoʻi, ka lokomaikaʻi ʻana, ka ʻōpū aliʻi ʻana, a me ka makeʻe kanaka ʻana no ka mea he mau hopena ko nā hana a pau. Me ia hoʻolauna ʻana wau e hoʻomaka ai i kēia haʻi moʻolelo ʻana no nā aliʻi hoʻoluhi o Kaʻū. ʻO Halaʻea, ʻo Koihala, a ʻo Kōhāikalani. He aliʻi ʻānunu iʻa ʻo Halaʻea. I kēlā lā kēia lā, hele ʻo ia i nā ʻau waʻa lawaiʻa a kauoha iā lākou i iʻa penei, “Naʻu ka iʻa, naʻu kēnā iʻa,” a lawe aku ʻo ia i kā lākou mau iʻa i meaʻai nāna a me kona poʻe ʻōhua a ʻaʻohe ʻai e lawe ai nā lawaiʻa i ka hale no ko lākou ʻohana. Ma hope o kekahi wā lōʻihi o kēia kāʻili ʻana i ka iʻa, ua pau ke aho o nā lawaiʻa a hui akula lākou a pau e ʻimi ai i ala e pau ai kēia hana ʻānunu a ke aliʻi. Kūkā ihola lākou a ‘upu maila ka manaʻo e lawe pū iā Halaʻea i ka lawaiʻa me lākou. I kekahi lā, i ka wā kau ʻahi, ua lawe pū nā lawaiʻa i ko lākou haku aliʻi i ka lawaiʻa ʻahi me lākou. Iā lākou ma ka lawaiʻa ʻana, hoʻomaka akula nā kānaka e kau i ka nui iʻa i luna o ka waʻa o ke aliʻi. ʻO ka waʻa mua i loaʻa ka ʻahi iā ia, ua hoʻoili akula i ia iʻa i luna o ka waʻa o ke aliʻi. Holo maila ka lua o ka waʻa i mau ai ka iʻa i ka makau, a laila ʻo ke kolu o ka waʻa, a mau a mau kēia hoʻoili iʻa ʻana. Pēlā ka hana a lākou poʻe lawaiʻa i kēlā me kēia manawa o ka loaʻa ʻana o ka ʻahi. Ua piha maila ka waʻa o ke aliʻi i ka iʻa he nui a ka launa ʻole a ʻaʻole nō i liʻuliʻu, ʻo ka pīholo akula nō ia o ka waʻa o ke aliʻi a make ʻo Halaʻea. Pēlā i maha pono ai nā makaʻāinana kū mākaha o Kaʻū. ʻO Koihala ka lua o ia mau aliʻi hoʻoluhi kanaka. I kona wā i huakaʻi ai i Kona, hoʻouna akula ʻo ia i kāna kūkini e hoʻākoakoa i nā kānaka o Kaʻū. Na lākou e hoʻomākaukau i meaʻai nāna a e lawe aku i Waiʻahukini, kahi e pae ai ke aliʻi i kona hoʻi ʻana aku i Kaʻū. Hoʻokō akula kona poʻe i kāna kauoha a lawe akula i ka ʻai i kahi e pae ai ke aliʻi i Waiʻahukini. Eia naʻe, i ka holo ʻana mai o ka waʻa o ke aliʻi, ua ʻikea, i Kāʻilikiʻi e pae ai ka waʻa! I ka ʻike ʻia ʻana o ka waʻa o ke aliʻi i Kāʻilikiʻi, halihali akula nā kānaka i kāna ʻai i laila. I loa nō a hōʻea ka poʻe i Kāʻilikiʻi, holo akula ka waʻa o ke aliʻi no ka pae ʻana i Kapuʻa, a halihali ʻia kāna ʻai i laila. I ka hōʻea ʻana o kānaka i Kapuʻa, holo akula ka waʻa o Koihala no Kaʻaluʻalu. Mau akula ka hoʻohenehene ʻia o kanaka e ke aliʻi a luhi wale akula ke kino i ka halihali ʻana i ka ʻai. No laila, hoʻoholo akula lākou e noho, a e hoʻopiha i ka lua o ka inaina. I ka pau ʻana o ka meaʻai i ka ʻai ʻia, ua hoʻopiha hou ʻia nā ʻumeke i nā pōhaku, i wahī ʻia i ka lau, kohu laulau ke nānā aku. ʻIke akula ke aliʻi i ka hana ʻano ʻē o kānaka a hoe hikiwawe ʻia akula kona waʻa a pae i Kaʻaluʻalu, kahi e kū ala kona poʻe makaʻāinana. I ka pae ʻana o Koihala i Kaʻaluʻalu, kauoha akula ʻo ia i kona poʻe penei, “E ʻai kākou, e ʻai ke aliʻi.” A pane maila kānaka, “ʻAe, eia kō ʻai me kō iʻa.” o kona hailuku ʻia a make. ʻO Kōhāikalani ka hope o nā aliʻi hoʻomāinoino kanaka e ʻimi mau ana ʻo ia i hana e kaumaha a hoʻoluhi ai kona poʻe makaʻāinana. Kauoha akula ʻo ia i kona poʻe e kiʻi aku i nā pōhaku ʻalā nui mai kahi mamao mai, ma Kāwā, a e lawe ʻia aku i Kaʻulakalani e hoʻopaepae ai i heiau nāna. Hōʻea maila kekahi mau kāhuna a ʻike akula i ka nui o ka luhi o nā makaʻāinana i ka halihali ʻana i nā pōhaku ʻalā mai Kāwā mai, a minamina ihola lākou i ka poʻe makaʻāinana. Haʻi akula kekahi o nā kāhuna i nā makaʻāinana, “I kauoha aʻe nei au iā ʻoukou i ʻōhiʻa, ʻōlelo aku ʻoukou na iala (na Kōhāikalani) nō e kiʻi i kāna haku ʻōhiʻa, a na ʻoukou e huki aku iā luna nei. A laila hoʻi paha, ola ʻoukou.” No laila, ʻimi akula nā makaʻāinana a me ke aliʻi i wahi kumu ʻōhiʻa e kulaʻi aku ai ke aliʻi. I ka hina ʻana o ke kumu ʻōhiʻa, hoʻolale akula nā makaʻāinana i ke aliʻi e pahu aku ʻo ia i ka haku ʻōhiʻa mai lalo mai a na nā makaʻāinana e huki mai luna mai. ʻAe maila ke aliʻi. Iā lākou poʻe makaʻāinana e huki ana iā luna o ka haku ʻōhiʻa a ʻo ke aliʻi, aia ma lalo e pahu ana, hōʻea akula lākou i kahi pali. I ka hiki ʻana o lākou i ka hapalua o ka pali, ʻo ko nā makaʻāinana hoʻokuʻu ihola nō ia i ke kaula i paʻa ai ia haku ʻōhiʻa a kaʻa ihola i lalo. ʻO ka pālaha akula nō ia o ke aliʻi i ua wahi haku ʻōhiʻa lā a make. Pīpī holo kaʻao. ʻO ke kumu o koʻu hāpai ʻana i ia mau moʻolelo, no ka mea, mau nō kēia ʻano hoʻoluhi ʻia o kākou ka lāhui Hawaiʻi e nā alakaʻi e nānā ʻole nei i ka maluhia o kākou, he keu hoʻi i kēia wā e pālahalaha ai ka maʻi ahulau i ka ʻāina. Ua ʻūlōlohi ka hoʻoholo ʻana o ke kiaʻāina a me ka pelekikena i ka hoʻomaluhia ʻana iā kānaka ma o ka pani ʻana i nā ala e komo mai ai ka maʻi ahulau ʻo COVID-19. He mau mamo hoʻi na Lohiʻau. Nui nā kānaka e nele nei i ka ʻoihana ʻole, i ke kālā ʻole, i ka ʻai ʻole, a i nā lako ola ʻole. Ma muli ia o ka lawa ʻole o ka ikaika o ia mau alakaʻi e hulikua ai i ka waiwai kālā a ke aupuni a e mālama mua mai i nā makaʻāinana. Inā i pāpā ʻia ka hōʻea ʻana mai o nā malihini, inā ua loaʻa ʻole hoʻokahi kanaka i ia maʻi. Aloha ʻino kēia wahi poʻe ihu pōhue. ʻOiai kākou e komo nei i ka wā o ke koho ʻana i nā alakaʻi hou, e koho pono kākou i ke kaʻaka e hoʻomaluhia ana a e hana ʻōpūaliʻi ana i nā makaʻāinana i ʻole e mau ai ko kākou hoʻoluhi a hoʻomāinoino ʻia. E like me ka poʻe o Kaʻū, na ke au naʻauao e hoʻokahuli i ia mau mea ʻinoʻino. Ma lalo iho wau i kāpili ai i wahi mele i haku ʻia e Taupōuri Tangarō a me Kekuhi Kanahele no nā aliʻi hoʻoluhi kanaka o Kaʻū, i kapa ʻia ʻo Kaʻū Kū Mākaha. He mele ia no ke ʻano kū mākaia o ko Kaʻū poʻe i nā aliʻi hoʻoluhi. No ka mea, i ka wā i hoʻoluhi a hoʻomāinoino ʻia ai lākou, ua kū mākaha aku a ua lanakila ka pono i nā aliʻi hoʻomaʻau. Mahalo nui aku au iā ʻoukou e nā mea heluhelu no ko kākou ʻalawa pū ʻana i nā moʻolelo o ko Hawaiʻi poʻe, no ka mea, na wai hoʻi ka ʻole o ke akamai, he ala i maʻa i ka hele ʻia e ko kākou poʻe kūpuna. He leo hōʻeu kēia e mau ke kū mākaha ʻana i ke ʻino a me ke pī. Mele: Kaʻū Kū Mākaha - na Taupōuri Tangarō & Kekuhi Kanahele He aliʻi ʻo Halaʻea Aliʻi hoʻoluhi kanaka Naʻu ka iʻa naʻu kēnā iʻa Hoʻāhu ʻia ka waʻa a pīholo. Auē pīholo ē, auē pīholoholo ē He aliʻi ʻo Koihala Aliʻi hoʻoluhi kanaka Halihali ʻia kāna ʻai kāna iʻa ʻO ka hailuku ʻia nō a hāʻule Auē hāʻule ē, auē hāʻuleʻule ē He aliʻi ʻo Kōhāikalani Aliʻi hoʻoluhi kanaka Kīpapa heiau ma Kaʻulaikalani Kaʻa ka ʻōhiʻa ma ke poʻo a pālaha Auē pālaha ē, auē pālahalaha ē Eia nā inoa O nā aliʻi hoʻoluhi kanaka No Halaʻea, Koihala, Kōhāikalani No Kaʻū, Kaʻū kū mākaha Kaʻū kū mākaha ē, Kaʻū kū mākaha ē Auē pīholo ē, auē pīholoholo ē Auē hāʻule ē, auē hāʻuleʻule ē Auē pālaha ē, auē pālahalaha ē Kaʻū kū mākaha ē © Kaʻula Kauikeaokea Krug 2020 ko mua ko hope

Kealohaikapoliokainoa Martin < hoʻi hope Aia ke Ola i Loko o ka ʻŪkele? Kealohaikapoliokainoa Martin 29 Kepakemapa 2025 E nā kānaka i pili i ka moana, ka loko iʻa, ke kahakai, ka loʻi, ke kahawai, a me ka nahele. E nā pōkiʻi o Hāloanakalaukapalili: e nānā mai. He pilikia ko kākou. Nui ka haumia i ko kākou mau kahawai kaulana, a ua hopu ʻia ka ʻāina e ka maʻi. No ka holo kele wai, ke kulu ʻana o ka ʻailea, ka hanini ʻana o ke kaekene, a me ka waiho hewa ʻana o ka ʻōpala, nui nā pilikia o kēia mau kahawai, ʻaʻole i mālama pono ʻia. Akā, ua haku ʻia he haʻina papaha e kekahi akeakamai ʻepekema mai Okinawa, a ke hoʻāʻo nei ka hui o kāna pāhana – ka hui ʻo Genki Ala Wai – e hoʻomaʻemaʻe i ke kahawai ʻo Ala Wai. I kēia moʻolelo, e haʻi ana au iā ʻoukou e pili ana i ke kumu o ka pāhana ʻo Genki Ala Wai, ka hana o kēia hui i ʻō a ʻō o ka honua, nā lako e pono ai kēlā mau hana, a me ko lākou hana. Ma ka lā 25 o ʻAukake, 2025, ua hālāwai nā keiki o ke Kula Haʻahaʻa o Waiāhole me nā limahana o Genki Ala Wai. He hui kēia no ka hoʻomaʻemaʻe piha ʻana i ke kahawai ʻo Ala Wai ma mua o ka makahiki 2026. Ua aʻo aku lākou i nā haumāna e pili ana i kā lākou mau ʻenehana ʻepekema, ka hana ʻana o ia ʻenehana, a me ka moʻolelo o kā lākou pāhana. Ma ka pau ʻana o ko nā haumāna huakaʻi, ua hāʻawi nā limahana o Genki Ala Wai iā lākou i kekahi mau pōpō Genki, a ua nou lākou i kēlā mau mea i ke kahawai ʻo Kahaluʻu. No laila, he aha nā pōpō Genki? I mea aha lā? Ua hana ʻia kēlā mau pōpō i nā effective microorganisms , ʻo ia hoʻi nā EM. I ka hoʻohaumia ʻana i kekahi kahawai, ua pilikia ke kaulike o nā koʻohune maikaʻi i ka lepo. Inā he pilikia nui, ʻaʻole e popopo ka ʻōpala ma ka papakū, a e make auaneʻi nā mea e ola ana. Inā he kulu o ka wahie a i ʻole ke kaekene, e make nā koʻohune maikaʻi nō hoʻi, e hoʻopōʻino ʻia nō ke kaiawao māoli. ʻO ka pahuhopu o nā pōpō Genki ka hoʻopiha ʻana i ke kahawai i nā EM, ka hoʻoikaika ʻana i ke kaiawao māoli, a me ka hoʻihoʻi ʻana i ke koʻohune ʻōmaʻimaʻi i ke kaulike hāʻehuola. Ua haku ʻia kēia ʻenehana ʻepekema e kekahi akeakamai ʻāina, e Kk. Terua Higa no Okinawa. Ua hele ʻo ia i Ke Kulanui o Ka Poʻe Ryuku a ua puka ʻo ia me kona laeʻula no ka mahiʻai ʻana i nā hua ʻalani. I kona noiʻi ʻana, ua hana ʻo ia ma nā mahiʻai hua ʻalani me nā mahiʻai, a ua kilo ʻo ia i ka hana maʻa o nā kemikala. I kona hana me nā kemikala, ua nāwaliwali maila kona kino. Loaʻa kona kino i nā ʻōhune i ka hana ʻana me nā kemikala, a ua ʻeha loa. No laila, ua loli kona hoihoi. Makemake ʻo ia e haku i kekahi mea hou i pani i nā kemikala pilikia. No laila, ua lilo nō hoʻi ʻo ia i ka noiʻi ʻana i ke kālaimeaolahune , a ma hope o kona noiʻi ʻepekema, ua haku ʻo ia i nā effective microorganisms no nā mahiʻai hāʻehuola me nā kemikala pilikia ʻole. Mai ka haku ʻia ʻana o ka ʻenehana EM, ua holomua nā kānaka ʻepekema me ko lākou hōʻike ʻana i kā lākou pāhana. Ā laila, ua huipū nā kānaka ʻepekema me ka Ōsaka Fisheries Cooperative no ka hoʻomaʻemaʻe ʻana i ke kahawai ʻo Dōtonbori. Ua hoʻomaka lākou i ka makahiki 2003, a i kēia mau lā, ikaika maila nā mea e ola nei i ke kahawai ʻo Dōtonbori. Mai Iāpana, ua neʻe ka pāhana EM i ʻō a ʻō o ka honua me ke kākoʻo o nā aupuni like ʻole. Aia nā ʻenehana EM ma Thailand, me ke kākoʻo o kona mōʻī; ma Vietnam, me ke kākoʻo o Nā Lāhui Huipū; ma Colombia, me ke kākoʻo o ka hui Kakōlika “Minuto de Dios”; ma Bhutan, me ke kākoʻo o kona aupuni; a ma Hawaiʻi, me ke kākoʻo hoʻokahi o nā keiki o ka ʻāina. Ma mua o ka maʻi ahulau ʻo COVID-19, ua hoʻolālā ke aupuni o ka mokuʻāina o Hawaiʻi e hāʻawi i ka hui ʻo Genki Ala Wai i ke kālā no ka noiʻi, ka hana, a me ke aʻo ʻana aku i kā lākou pāhana; ma hope o COVID-19, ua hoʻopau ʻia. No laila, na kākou e kākoʻo i ka hui ʻo Genki Ala Wai, a na kākou paha e koi i ko kākou aupuni mokuʻāina e kākoʻo i ka hana me nā EM e like me nā aupuni o nā ʻāina ʻē aʻe. E nā pōkiʻi o Hāloanakalaukapalili: e mālama i nā kahawai, ka piko o ko kākou kaikuaʻana. E mālama i nā kahawai, no ka mālama ʻana i ka nahele, ka loʻi, ka loko iʻa, ke kahakai, a me ka moana. © Kealohaikapoliokainoa Martin 2025 ko mua ko hope

Puʻuwaihaokila Nakahara < hoʻi hope He Pā Sēdē Hou na ka Hui Hīmeni ʻo Keauhou Puʻuwaihaokila Nakahara 1 Nowemapa 2022 ʻAuhea ʻoukou e ka poʻe makeʻe mele Hawaiʻi! Pōmaikaʻi maoli kākou i ke pā sēdē hou ʻo “I Leʻa” i hoʻopuka ʻia mai nei e ka hui hīmeni ʻo Keauhou. Kaulana nō ua hui hīmeni nei ma muli o ko lākou mau leo nahenahe, ko lākou hana maiau, ko lākou ʻimi naʻauao, a me ko lākou aloha nui i ke mele Hawaiʻi. He 17 makana Hōkū Hanohano i loaʻa i ua hui hanohano nei no kā lākou mau sēdē ʻekolu ʻo Keauhou (2017), I ke Kō a ke Au (2018), a me Ua Kō, Ua ʻĀina (2019), e laʻa ka makana Haku Mele ka makana Entertainer of the Year, ka makana Album of the Year, a me kekahi mau makana hou aku. Eia naʻe, ma hope o ka makahiki 2019, ʻaʻohe mea hou a Keauhou i hoʻopuka mai nei! He mau makahiki nō ke kakali ʻana o lākou a kena hou ai ka ʻono. E nā hoa ē, ua pau nō ka wā kakali! ʻEkolu makahiki ma hope mai o ka hoʻopuka ʻia ʻana o ke kolu o nā pā sēdē, eia nō he pā sēdē hou aku, ka hā hoʻi i hoʻopuka ai lākou. ʻO I Leʻa ka inoa o kēia pāleo hou, a eia nā mele i loaʻa ma luna ona: ʻo "Heha Waipiʻo," "Radio Hula," "Pua ʻŌhai," "Lilikoʻi," "Koni Au i ka Wai" me "Ka Ipo Lauaʻe," "Ulupō Nui," "Ka Wehi no Kuʻu Home," "Launa ʻOle Kō Hie," "Kuʻu Ipo Onaona," "Ka Wai ʻApo Lani," "Kaʻililauokekoa," a ʻo "Hoʻoluana." E nānā pū kāua i ʻekolu o ua mau mele nei i nahenahe maoli i kuʻu pepeiao. Pua ʻŌhai Na John K. Almeida Aloha kuʻu pua ʻōhai I loaʻa i ke onaona lima ʻElima aʻu kai aʻi ʻike Ma ka moana mai o ka hema Hemahema ʻoe i kaʻu ʻike I kou miki ʻole iho kawele Ua pau ka lepo i aneʻi Ke koʻana wai o ka ʻākōlea Pā mai ka makani huʻihuʻi Kokololio aʻi kō piko He piko hana ʻolu kēia He uʻilani ʻoe ke ʻike Ua ʻike aku nei paha ʻoe I kahi wai aʻo Hanakaʻuwali Haʻina ʻia mai ka puana No ka pua ʻōhai ke aloha Mahalo nui kēia i ke mele ʻo “Pua ʻŌhai” na John K. Almeida i haku. Kaulana loa ua haku mele nei i kona loea i ka haku mele ʻana, ka hoʻokani pila ʻana, a me ka hīmeni ʻana. I loko o kēia mele ʻo "Pua ʻŌhai," aia nō he loina mele Hawaiʻi aʻu e mahalo nui ai, ʻo ia ke kuʻina o nā paukū ma o ke kani like o nā hua ʻōlelo. Ma muli o ua loina mele Hawaiʻi nei, hiki ke hoʻopaʻanaʻau ʻia nā hua ʻōlelo me ka maʻalahi, a ʻo ia hoʻopaʻanaʻau ʻana i nā mele ka mea e hoʻōla mau ai i ke mele. I ola nō ke mele i ka hoʻopuka ʻia i ke ao. Mahalo hoʻi au i ke ʻano o ka hīmeni ʻana i nei mele. Ke hoʻolohe aku, kohu like ka leo o Nick Lum me ka leo o John Almeida ma ka puana a ma ke koikoi o ka hoʻopuka ʻana i nā hua ʻōlelo. ʻAʻole paha kēlā like loa he mea i lohe pinepine ʻia i kēia au e holo nei. ʻO ia like loa o nā leo ka mea waiwai nui ma kēia mele nei, i kūpinaʻi mau ka leo o kēia haku mele kū hoʻokahi ʻo John K. Almeida. Ka Wai ʻApo Lani Na Liliʻuokalani Me he alo ala o ka wai Ka mākolu o ka wai ʻapo lani Ka walu o nā lani ka ʻao nōʻā Ka lalapa ka ʻena kū moku Hui: A hiki mai ke aloha A e pono mai ana Ke kāheka kai kapu a Kāne Ka mole, ke aʻa o ka ʻāina Ulu hoʻāliʻi ka lani Ka hoaka lei hiwahiwa Ua ola kuʻu kini, ua nui ka ʻālana Me kuʻu lāhui ponoʻī He mānai kōmi ka leo Mai ʻena ʻoe i ke kanaka ʻOiai ke kuleana i loko ʻOi lēhau i ka makemake ʻO ka lua o nā mele e mahalo nui ai au, ʻo ia kēia mele nei ʻo "Ka Wai ʻApo Lani" na ka mōʻī wahine ʻo Liliʻuokalani. ʻO ia kekahi o nā haku mele ma ka hui haku mele no lākou ka inoa ʻo “Nā Lani ʻEha.” ʻO nā haku mele ʻē aʻe ma ua hui nei, ʻo ia ʻo Davida Kalākaua, ʻo Likelike, a ʻo Leleiōhoku. Na lākou he mau mele i hele a kaulana loa mai ka wā a lākou i ola ai (nā makahiki1850) a i kēia wā ʻānō. Mahalo nui au i nā mele i haku ʻia e Liliʻuokalani ma muli o kona kūpaʻa i ka ʻōlelo Hawaiʻi. I loko o nā lālani mele, ua hiki ke ʻike ʻia kona akamai ma o nā hua ʻōlelo i lohe pinepine ʻole ʻia i kēia wā e neʻe nei, a me ka nui o nā manaʻo i loko o nā hua ʻōlelo i lohe pinepine ʻia, e like me ka lālani mele hope ma ka hui. ʻO nā hua ʻōlelo ʻo “mole” lāua ʻo “aʻa,” he mau hua ʻōlelo ʻano laha, akā ʻaʻole i pāpaʻu ka manaʻo a me ke kaona. ʻO nā mele i haku ai ʻo ia, he pahuhopu ia naʻu e kūlia mau ai. Eia hou aku, mahalo hoʻi au i ka leo hīmeni o Keauhou lāua ʻo Raiatea Helm. Ua launa pono ka leo me nā hua ʻōlelo, a ua nahenahe nō kēia mele ʻo "Ka Wai ʻApo Lani" ke hoʻolohe aku. Hoʻoluana Na John K. Almeida Darling kuʻu hoa hoʻoluana o ke kau Kuʻu lei aʻu i kui a lawa E pili mau e pili me aʻu Moani ke ʻala o ka pua pīkake Koʻiʻi i ke kakahiaka Onaona i ke awakea Maikaʻi kuʻu ʻike ʻana i ka uʻi Nē mai ana, e lana ka manaʻo E hui ka ʻōpua, ka liʻa Haʻina ʻia mai ana ka puana Kuʻu lei aʻu i kui a lawa E pili mau, e pili me aʻu ʻO ke kolu o nā mele e mahalo nui ai au, ʻo ia ke mele ʻo "Hoʻoluana" na John K. Almeida. ʻO ka mana i like me ka mana a Keauhou, ʻo ia ka mana a Pua Almeida (ke keikikāne a John K. Almeida) a me kona hui hīmeni ʻo The Sunset Serenaders. I loko o kēlā mana, ua hiki ke lohe ʻia ke kaila o ke mele jazz ma o ka hoʻokani ʻana i nā pila (e like me nā pila bāna). Mahalo hoʻi au i kēlā mana ma muli o ka ʻokoʻa loa o ua mana nei me nā mele Hawaiʻi kahiko i lohe pinepine ʻia. He mea ia e hōʻike ana i ka hiki iā kākou ke ʻimi i ala e hoʻolālā ai i ke mele Hawaiʻi, ʻoiai kākou e mālama pono ana i nā mele kekahi. ʻO ka mea waiwai loa noʻu ma ka mana a Keauhou i oki ʻia ma ke pā sēdē ʻo I Leʻa ʻo ia ka mālama ʻana i ke kaila a Pua Almeida mā (ma kekahi ʻano). Hiki ke lohe ʻia ke kaila jazz ma ka hoʻokani pila ʻana, a ma laila nō koʻu hoihoi. Hoʻomaikaʻi iā Keauhou i ka hoʻopuka ʻana i kēia pā sēdē hou ʻo I Leʻa. Ua ola hou nā leo o ko kākou poʻe kūpuna! Ola nō ka leo o Keauhou kekahi! ʻAʻohe lua e like ai! E kuʻu makamaka heluhelu, mai kali a pau nā niho, e hoʻolohe mai i kēia pā sēdē keu a ke akamai. E ola ia mea kupaianaha a ka Hawaiʻi he mele! © Puʻuwaihaokila Nakahara 2022 ko mua ko hope

Kalehuakea Kelling < hoʻi hope E ʻae ʻia ana ka hoʻohaumia ʻāina ʻo RIMPAC ma Hawaiʻi Nei? Kalehuakea Kelling Mai ka wā hoʻokahuli aupuni a hiki mai i kēia au nei, noho hewa ka pūʻali koa ʻAmerika ma luna o ko kākou ʻāina aloha. Ma ka hoʻomaʻa ʻo RIMPAC i kono ai ka pūʻali koa i nā hoa kumakaia ʻāina ʻē aʻe e hoʻohaumia i ke kulāiwi o kākou. A he nui wale nā kumu e hōʻike ana i ka ʻino o ia hanana, no laila e kākoʻo anei ke kaiāulu i ia hanana kēlā me kēia makahiki he ʻelua? Pane mai ka hapa nui, “ʻAʻole!” I kēia makahiki, ua manaʻo ʻia e kāpae ʻia ʻo RIMPAC ma muli o ka maʻi ahulau Kolona. Ua kūʻē ke kaiāulu i kēia hanana ma muli o ka laha ʻana aku o ka maʻi a me ka hoʻohaumia ʻana i ka ʻāina. Ua huliāmahi ke kaiāulu ma o ka peʻahi ʻana i nā hōʻailona, a me ka ʻohi ʻana i ka 12,000 a ʻoi mau pūlima ma luna o kekahi palapala hoʻopiʻi. Eia naʻe, ua hoʻopaneʻe wale ʻia ʻo RIMPAC mai ka mahina ʻo Iune a i ʻAukake. Ahuwale ka manaʻo o ke aupuni noho hewa, ʻoi aku paha ke koʻikoʻi o ka hoʻomaʻamaʻa kaua ma mua o ke ola pono o ka mokuʻāina. I kēia makahiki, ua hoʻoneʻe ʻia ka hoʻomaʻamaʻa. Ma ka moana wale nō i noho ai ka pūʻali koa no ka hoʻēmi ʻana i ka papaha o ka laha aku o ka maʻi. A ma ka moana wale nō, i kī ʻia aku ai he ʻumi kūmākolu mau pōkā, he 1,000 puni o ke kīpū nui, a he 16,000 puni o ke kīpū iki. Pehea ke ʻino inā ua hōʻā ʻia nā mea kaua ma ka ʻāina kekahi? ʻEhia ka nui? He aha ia mea ʻo RIMPAC? Ma ka laulā, he māmala i hoʻopokole ʻia no ka Rim of the Pacific Exercise. I kēlā me kēia makahiki he ʻelua, kipa mai nā pūʻali koa mai nā ʻāina like ʻole a puni ka honua iā Hawaiʻi nei, no ka hoʻomaʻamaʻa pū ʻana i nā “pāʻani kaua.” Ua hoʻomaka mua ʻia kēia hanana i ka makahiki 1971, a holo mai nō a hiki i kēia au. ʻOkoʻa nā wahi ʻāina i komo pū i loko o RIMPAC i kēlā me kēia puni e laʻa ʻo Nūhōlani, ʻo Iāpana, ʻo Kanakā, a ia mea aku nō. Ma ia mau pāʻani, kī ʻia nā mea hoʻopahū i ka ʻāina, a hoʻolele ʻia nā mea pākī e pīholo ai nā moku kaua, i mea kēia i hele ai a maʻa lākou i ka hana kaua. Wahi a ka pūʻali kaua moana, ʻaʻohe mīkini hoʻomeamea i ʻoi aku i ka mea maoli no laila, kūpono paha kēia hana a lākou. ʻO ia ka manaʻo o ka poʻe ʻaihue ʻāina! ʻO kekahi poʻe haole, ʻokoʻa loa ko lākou pilina i ka ʻāina, ʻokoʻa ko kākou. He mea ia no ka lawe wale ʻana, - ola ka ʻāina i mea e mālama ai iā lākou kānaka a ʻaʻohe mea e hoʻihoʻi ai. ʻOiai ʻaʻole i like ka pilina i ka ʻāina, ua ʻae ʻia ka noho nani a me ka hōʻeha ʻana iā ia. He mea waiwai ʻole ka ʻāina no lākou, ma waho paha o ke kūʻai aku, kūʻai mai. ʻO kēia hana holoʻokoʻa ʻo RIMPAC, he hana e hoʻohaumia i ka ʻāina. ʻO ia hoʻi, ke hoʻomaʻamaʻa nā moku kaua, hoʻokuʻu ʻia he kiʻina leo kiʻekiʻe e hoʻopilikia ai i nā iʻa. Kapa ʻia kēia kiʻina leo he sonar. Ma ka paukū ʻehiku o ka Endangered Species Act, (ESA) koi ʻia ka pūʻali koa e noi i palapala ʻae e holo kā lākou hoʻomaʻamaʻa ʻoiai ʻaʻole hiki ke alo aʻe i ka make ʻana o kekahi mau lāhulu ʻane halapohe. A wahi a ka National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA), noho nā honu, nā sila, a me nā kolohā ma kai ma nā mokupuni a pau o Hawaiʻi, no laila pono e makaʻala ʻia ka moana a puni ka pae ʻāina. A ʻo ia hoʻi kahi e holo nei nā hoʻomaʻamaʻa hoʻopahū moku kaua (SINKEX). I ka makahiki 2014, ua ʻaʻe ʻo RIMPAC i ka Endangered Species Act (ESA) ma muli o ka loaʻa ʻole o ka palapala ʻae iā lākou ma mua o ka hoʻomaʻamaʻa ʻana i ka moana i kahi o nā lahulu ʻane halapohe. ʻAʻole lākou i hoʻopaʻi ʻia no ka ʻaʻe ʻana i ka ESA. A he hoʻokahi wale nō laʻana kēia o ka ʻaʻe kānāwai i maopopo i ka lehulehu, a he mau mea hou aku paha. Na wai e hoʻopaʻi ana iā lākou? Na lākou ke kuleana hoʻokō kānāwai. ʻAuamo lākou i ke kuleana e hoʻopalekana aku i ka poʻe makaʻāinana. Eia naʻe, ʻo wai lā hoʻi ka mea i mālama ʻia? ʻAʻole loa ka poʻe Hawaiʻi! A ʻaʻole loa hoʻi ʻo Papahānaumoku! Me he mea lā ʻae ʻia kēia mau hana i loko nō o ka ʻaʻe ʻana i ke kānāwai. ʻAʻole loa kēia ʻo ka manawa mua. Mai ka wā hoʻokahuli aupuni a hiki loa mai i kēia wā ʻānō, ua like ka lauana. I loko o ko ka pūʻali koa noʻonoʻo, ua hiki nō ke hoʻomau i kēia mau hana ʻoiai ʻaʻohe kanaka e hoʻopaʻi ana iā lākou. Ma waho aku o ka hoʻohaumia ʻana i ka ʻāina, hoʻoweliweli pū ʻia nā wāhine. Ma nā mahina e kū ai ʻo RIMPAC ma Hawaiʻi nei, ʻo ia ke kau wela, ʻike ʻia ka hoʻomāhuahua ʻana o ka lawepio a me ke kālepa ʻana aku i nā wāhine. A ua ʻike ʻia nō ma nā wahi like ʻole i noho nui ai ka pūʻali koa. He mea maʻamau ka hōʻeha a me ka hoʻoweliweli ʻana aku i nā wāhine ma ia mau wahi. Kohu like ke kino o ka wahine me ka ʻāina. He mau kinolau ia no Haumea, ʻoiai hānau ka ʻāina, a hānau hoʻi ka wahine. No laila pūlama ʻia ua mau kinolau nei o kahi akua i aloha nui ʻia. Eia naʻe ma ka noʻonoʻo o ka pūʻali koa, ʻae ʻia kēia mau mea. ʻAʻohe hoʻopaʻi. Me he mea lā ʻaʻole i lawa ka hoʻohaumia ʻia ʻana o ka ʻāina e ka pūʻali koa, ua pono e hōʻike pū ʻia ka lima ikaika e kāohi ana i nā pūʻao o ka lāhui. “ʻO wai kou makuahine? ʻO ka ʻāina nō! ʻO wai kou kupunahine? ʻO ka ʻāina nō!” Na ʻIokepa Nāwahīokalaniʻōpuʻu kēia ʻōlelo e hōʻike ana i ke koʻikoʻi a me ka pilina hoʻi o ka ʻāina me kākou. He kupuna, he akua, he mea aloha nui ʻia. Hoʻohaumia ʻia kēia pilina i ka noho mau ʻana o ka pūʻali koa ma Hawaiʻi nei. Ke pani hakahaka ʻia nei nā inoa ʻāina me nā inoa haole, nā moʻolelo wahi pana me nā moʻolelo o ka ʻāina ʻē, a hoʻokaʻawale ʻia ke aliʻi mai kākou aku, kona kauā. A i loko nō o ka hoʻohaumia ʻana i ka ʻāina, hoʻohaumia pū ʻia ke kanaka. He kuleana ko ke kanaka i ka ʻāina, a he kuleana ko ka ʻāina i ke kanaka. He ola ko laila. A inā nāwaliwali ka ʻāina, pēlā nō ke kanaka. He make ka hopena. E nā puʻuwai hao kila, ʻo ka ʻae ʻana i kēia hana e hoʻomau, he kākoʻo i ka i ka noho aupuni hewa ʻana o ko ʻAmerika mā ma luna o kākou. ʻAʻole loa ia he kūpaʻa ma hope o ka ʻāina. E paio kākou no ke kāpae piha ʻana iā RIMPAC. ʻAʻole ma muli o ka maʻi ahulau. ʻAʻole he uku kūpono ka ʻāina, ko kākou kupuna hoʻi, no ka hoʻomaʻamaʻa ʻana i ke kaua. Pehea e hōʻike ai i ke aloha i kou wahi kupuna, ʻaʻole loa ma o ka hoʻopahū ʻana iā ia, ʻeā? E hoʻoikaika kākou i ka leo, a e makaʻala kākou i kēia puni e hiki mai ana i ka makahiki 2022. No kākou ka mana e uhaʻi i kēia lima ikaika, waele ʻia ke ala no kākou a paʻa ke kahua i ko kākou poʻe kūpuna i hoʻopakele iā Kohemālamalama. E ala, e alu, kuilima kākou! © Kalehuakea Kelling 2020 1 ʻOkakopa 2020 ko mua ko hope

Ululani Siangco < hoʻi hope E ʻai ʻia nā ʻaweʻawe a koe nō ka pū! Ululani Siangco 1 ʻOkakopa 2020 Welina mai e ka mea heluhelu! He leo hoʻomanaʻo kēia iā ʻoukou, e nā mea hoʻoulu i ka hoi, e noʻonoʻo e pili ana i nā mea a puni ou. Ma mua o ka laha ʻana mai o kēia maʻi Covid, ua ʻike ʻia ka waiho wale ʻana o ka ʻōpala ma nā kahakai, nā pāka, nā alanui, nā kahawai, a pēlā wale aku, a ma muli ia o ke kāpulu o kānaka. Ma ka lā 13 o Iune, ua hele au i kahakai ma Waimānalo me koʻu hoa pili no kona lā hānau. I koʻu nānā ʻana i ke kai, ua pūʻiwa kā hoʻi koʻu mau maka i ka ʻike ʻana i ke kai uli e ʻālohilohi mai ana i ka lā. Kāhāhā! Ua kaumaha nō hoʻi au i koʻu ʻike maka ʻana ʻo kākou ka pilikia. Ma muli o kēia maʻi Covid, paipai ʻia kākou e noho ma ka hale, no laila ua emi iho mai ka poʻe o waho ala e mākaʻikaʻi ana i kēia mau lā, a ke maikaʻi aʻe nei ka ʻāina. ʻAʻole ma Hawaiʻi wale nō e ʻike ʻia ai kēia, akā ma nā wahi ʻē aʻe o ka honua nei kekahi. I loko o kēia wā hoʻomalolo i ka mākaʻikaʻi, ua emi mai ka haumia o ke ea, ua emi ka hoʻokuʻu ʻia ʻana o ke kalepona ma ke ea, ua hoʻi kekahi o nā holoholona i ko lākou mau wahi kūpono, ua ʻoi aku ka maikaʻi o ke kūlana o ka wai, a he mau mea hou aku. No laila, ʻo ko kākou kuleana kēia, e mālama i ka honua ʻoiai ʻo ia ko kākou wahi noho e hānai ana iā kākou i nā mea e pono ai ke ola. Iaʻu e hoʻolalelale ana iā ʻoukou e ʻoluʻolu e mālama i nā kumuwaiwai o ka ʻāina, ua ʻupu maila kekahi moʻolelo pili i ka mālama ʻana i nā kumuwaiwai. He moʻolelo kahiko ʻo Pekekue. Ma ia moʻolelo, aʻo ʻo Mānoanoa i kekahi manaʻo nui mai kekahi heʻe inoa ʻole. Ua paipai nui ka heʻe iā Mānoanoa e hoʻihoʻi i ka pū o ka heʻe, i hiki i nā ʻaweʻawe ke ulu hou a lawa ka heʻe no nā kānaka ʻē aʻe. He moʻolelo hoihoi kēia ʻoiai he mana ko ka heʻe e ʻōlelo me he kanaka lā. No laila, eia ka moʻolelo: No Molokaʻi mai ʻo Mānoanoa, a ua puni loa ʻo ia i ka ʻai heʻe. I nā lā a pau i huakaʻi ai ʻo Mānoanoa i kai e huli ai i heʻe i lawe ʻia mai e nā waʻa lawaiʻa. I kekahi manawa, ʻaʻole i nui ka heʻe i loaʻa i nā waʻa lawaiʻa, akā, inā loaʻa iā Mānoanoa he ʻaweʻawe hoʻokahi, piha ʻo ia i ka hauʻoli. I kekahi lā, ua loaʻa maila ka heʻe nui iā Mānoanoa, a ua lawe ʻo ia i ua heʻe nei i kona hale. Ua pokepoke ʻo Mānoanoa i nā ʻaweʻawe o ia heʻe a kaulaʻi ihola ʻo ia ma kahi kumulāʻau kokoke i kona hale i mea e hoʻomaloʻo ai i nā ʻaweʻawe, a ʻo ka haʻalele akula nō ia me ka manaʻo e hoʻi ʻo ia a ʻai i ka heʻe holoʻokoʻa. Iā Mānoanoa e kakali ana i ka maloʻo mai o nā ʻaweʻawe, ua nanea hoʻi ʻo ia i ka hale. I kona hana nanea, ua lohe akula ʻo ia i kekahi leo kāhea, “E Pekekue!” ʻO ka ʻalawa akula nō ia o Mānoanoa i ʻō a i aneʻi me ka uluāoʻa. Lohe hou ʻia ka leo kāhea, “E Pekekue!” a i ka nānā ʻana o Mānoanoa i ke kaupoku o ka hale, ʻike ʻia ka heʻe e ō mai ana me nā ʻaweʻawe i hoʻi mai i ka pū. Ua piha ʻo Mānoanoa i ka makaʻu i ka ʻike ʻana i kēia wahi heʻe e kokoke mai ana iā ia me ka ʻī ʻana aku, “E ʻai ʻia nā ʻaweʻawe a koe nō ka pū.” Ma hope pono, ua lele aku nō ka heʻe a pakī ihola ka wai i ka pūnāwai i kahi e noho ana ʻo Mānoanoa. Mai ia lā aku, ua pau ka puni heʻe o Mānoanoa ʻoiai ua kau kona weli. Ua pau kāna mau huakaʻi i kahakai e ʻimi ai i heʻe nāna. I ka hānau ʻia ʻana o ka moʻopuna a Mānoanoa, ua kapa ʻia ka moʻopuna i ka inoa ʻo “Pekekue,” ka inoa i hea ʻia ai ʻo Mānoanoa e ka heʻe. A ma laila kahi i kū ai ka moʻolelo. A ua ʻike ʻia paha ka manaʻo nui o ka moʻolelo ma kekahi ʻano. Ma kēia moʻolelo ʻo Pekekue, aia ka manaʻo nui ma ka ʻōlelo ʻana a ka heʻe penei, “E ʻai ʻia nā ʻaweʻawe a koe nō ka pū.” Ua lohe paha kākou i kēlā ʻōlelo kaulana, “E ʻai i kekahi, e kāpī i kekahi.” Pili kēlā ʻōlelo i ka hoʻopau ʻole ʻana i ka ʻai i mea e lawa ai nā kumuwaiwai no kākou a pau a me ka hanauna e hiki mai ana. Hoʻokō ʻia kēia ʻōlelo e ka poʻe lawaiʻa i ko lākou hoʻihoʻi ʻana i nā pua (nā iʻa ʻōpio) i ke kai, akā hiki ke hoʻopili pū i kēia ma nā ʻano like ʻole. No ka poʻe lawaiʻa ʻole, hiki ke hoʻopili i kēia ʻōlelo i ka maʻi Covid aʻu i hāpai ai ma kinohi o kēia moʻolelo. I ka lohe mua ʻana o ka poʻe e pili ana i kēia maʻi, ua hele a pupule kekahi o nā kānaka me ke kūʻai pau ʻana i ka pepa hāleu a me nā ʻope wai. Ma ka hale kūʻai i ʻike ʻia ai ka nui o nā haka i lako ʻole, me he mea lā ua hele mai ka ʻaihue a ua lawe ʻia nā mea a pau. ʻAʻole i noʻonoʻo kēia mau kānaka pupule i nā hoa kānaka ʻē aʻe. He hana pī kēia. Maopopo iaʻu he wā wī paha kēia, akā pono kākou e mālama kekahi i kekahi. Pēlā kākou e ola ai. No laila, he leo hoʻomanaʻo a paipai kēia iā ʻoukou e noʻonoʻo mua, a laila e holomua i ka hana. E ʻoluʻolu, e mālama kākou i ka wai, ka ʻāina, ka meaʻai, a e mālama kākou kekahi i kekahi. A mai poina, “He aliʻi ka ʻāina, he kauā ke kanaka.” © Ululani Siangco 2020 na Ululani Siangco ko mua ko hope

Kainalu Iaea < hoʻi hope E ʻike auaneʻi ana ʻoe i ka waiwai Kainalu Iaea 17 ʻOkakopa 2024 Na wai lā e hoʻōla i ke aloha e mālama i kā kākou ʻōlelo makuahine i nā ʻohana i pōmaikaʻi ʻole ʻia i ka hānai ʻia ʻana ma ka ʻōlelo Hawaiʻi mai ka puʻā o ka makuahine a puka i kēia ao mālamalama a kākou e ola nei? Ke ʻike nei kākou i ka ʻoi aku o ka nalowale ʻana o ke aloha e aʻo i ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā keiki ʻōpio i kēia mau lā. I ka wā i huki ʻia ai ka hae Hawaiʻi i lalo a kau ka hae ʻAmelika ma luna ona, me he mea lā ua hopu pū ʻia ko kākou ʻiʻini a haʻaheo e kūpaʻa ai ma hope o kā kākou ʻōlelo hiwahiwa. No laila, eia kaʻu ʻōlelo paipai iā ʻoe, kuʻu hoa makamaka e heluhelu nei i neia moʻolelo. E hoʻomau i ka noke ʻana i ka hoʻonaʻauao ʻana i kā kākou ʻōlelo Hawaiʻi a moʻokūʻauhau kekahi i mea e pili pū ai nā mākua a me nā keiki. He lāhui ikaika kākou, a penei e ʻoi aku ai ka ikaika o nā mākua a me nā keiki Hawaiʻi. E kau pū kākou ma kēia ala hoʻonaʻauao i ʻoi aku ai ko kākou mākaukau e ʻōlelo Hawaiʻi i nā keiki. Pēlā e hōʻoia ai nā keiki i ko lākou mau pilina ma ke ʻano he Hawaiʻi lākou. Pehea ana kākou e hōʻike ai i ka ʻiʻini a me ke aloha e mālama ai i ka ʻōlelo a me ka moʻolelo pū o ko kākou mau kūpuna, i ili aku ia ʻiʻini ma luna o nā ʻōpio? Penei paha: 1. ʻIke ʻia ke keiki ma kāna ʻōlelo makuahine. Inā he ʻoiaʻiʻo kēia, he nele ka loaʻa i ka poʻe i ʻōlelo Hawaiʻi ʻole i kā lākou mau keiki. He pono ka hoʻāla ʻana i ka pilina o ka makua a me kāna keiki i hoʻomāhuahua ai i ka pōmaikaʻi o ka loaʻa ʻana o kā kākou ʻōlelo hiwahiwa ponoʻī. E ʻike auaneʻi ana ʻoe i ka ʻoi aku o ke kiʻekiʻe o kā kākou ʻōlelo makuahine ma mua o ka ʻōlelo Pelekānia. 2. E hoʻoulu hou ana kākou i ka pilina o nā mākua a me nā keiki ma o kā kākou ʻōlelo makamae. E mākaukau ana kākou no ka hoʻopau ʻana i nā ālaina e hiki mai ana. E nā mākua, ʻokoʻa loa ke kakali hoʻomanawanui ʻana e aʻo mai i ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻokoʻa loa ka hoʻokaʻawale ʻole ʻana i ka manawa e a aʻo mai ai i kā kākou ʻōlelo. He ʻōlelo kākoʻo kēia i nā ʻohana Hawaiʻi e pūlama i kēia pilinia ʻōlelo Hawaiʻi i loko o ka ʻohana. E hoʻāʻo pū ana kākou e kau pū ma kēia ala hoʻonaʻauao no ka hānai ʻana i nā keiki ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. Aia kākou i kekahi wā hulihia, akā he koho kā kākou i loaʻa ʻole i ko kākou mau kūpuna. Hiki iā kākou ke koho i ke ala kūpono ʻo ka hoʻōla ʻōlelo Hawaiʻi. Mahalo wau i kēia huakaʻi lōʻihi i kō iā kākou, akā naʻe, ʻaʻole hiki iā kākou ke kū ma ʻaneʻi. E holomua kākou i loko nō o ka paʻakikī, a hoʻokiʻekiʻe aku i kēia kuleana e mālama iā kākou iho. Inā ʻaʻole, na wai ana? Ke holo nei ka manawa e hoʻomaka ai i ka hoʻonaʻauao hou ʻana i nā ʻōpio Hawaiʻi ma ka ʻōlelo Hawaiʻi! Eia au ke waiho nei i koʻu manaʻolana no ia hanauna o nā pua Hawaiʻi e hahai i ke ala kūpono o ko kākou mau kūpuna, i mōhala kūpono ai kā kākou mau keiki a me nā hanauna e hiki mai ana. E nā mākua, e hoʻihoʻi a e kōkua aku i kāu mau keiki e kau ana ma kēia ala o ka hoʻōla ʻōlelo Hawaiʻi. Penei e ʻoi aku ai ko kākou ikaika i ka hoʻonaʻauao ʻana iā kākou iho, a pili hou me kā kākou mau keiki i loaʻa ʻole iā lākou ka pōmaikaʻi o kēia ʻōlelo hanohano. He leo mahalo kēia i nā mākua e mau ana i ka hana a e hāpai ana i ka waiwai o kā kākou ʻōlelo ʻōiwi. E kūpaʻa nō kākou ma kēia ala e like me ke kūpaʻa o ko kākou makua i loko o ka lani, ka mea nāna e hāʻawi mai nei iā kākou i kēia koho e hoʻōla ai i kā kākou ʻōlelo ponoʻī. He pono nō, he kuleana nō, a he pōmaikaʻi nō. E ola mau ka ʻōlelo Hawaiʻi. © Kainalu Iaea 2024 ko mua ko hope