Kaʻula Kauikeaokea Krug < hoʻi hope He Moʻolelo no nā Aliʻi Hoʻoluhi Kanaka Kaʻula Kauikeaokea Krug 1 Kepakemapa 2020 ʻAuhea ʻoukou e nā mea heluhelu mai nā kihi ʻehā o ka honua, mai nā kūkulu mai o Kahiki, a hiki loa aku i nā palena o Nuʻumealani. Mai Kūkulu-o-Kahiki a i luna lilo i ka Lanikuakaʻa. ʻO ka ʻalihi o ka lani ka palena o kēia ʻauhea ʻana iā ʻoukou. He pahuhopu nui kaʻu e piʻi aʻe ka pae o kēia moʻolelo i ka lewa nuʻu no ka mea, ʻo kēia moʻolelo aʻu i palapala ai ma lalo nei, he moʻolelo ia no nā lani hoʻoluhi kanaka. He mau aliʻi hoʻi i hana lokoʻino i ko lākou poʻe makaʻāinana ma muli o ke ʻano ʻānunu o ia mau aliʻi. ʻO nā haʻawina waiwai e aʻo ai kākou mai ka heluhelu ʻana mai kēia ʻano moʻolelo, ʻo ia hoʻi, ka lokomaikaʻi ʻana, ka ʻōpū aliʻi ʻana, a me ka makeʻe kanaka ʻana no ka mea he mau hopena ko nā hana a pau. Me ia hoʻolauna ʻana wau e hoʻomaka ai i kēia haʻi moʻolelo ʻana no nā aliʻi hoʻoluhi o Kaʻū. ʻO Halaʻea, ʻo Koihala, a ʻo Kōhāikalani. He aliʻi ʻānunu iʻa ʻo Halaʻea. I kēlā lā kēia lā, hele ʻo ia i nā ʻau waʻa lawaiʻa a kauoha iā lākou i iʻa penei, “Naʻu ka iʻa, naʻu kēnā iʻa,” a lawe aku ʻo ia i kā lākou mau iʻa i meaʻai nāna a me kona poʻe ʻōhua a ʻaʻohe ʻai e lawe ai nā lawaiʻa i ka hale no ko lākou ʻohana. Ma hope o kekahi wā lōʻihi o kēia kāʻili ʻana i ka iʻa, ua pau ke aho o nā lawaiʻa a hui akula lākou a pau e ʻimi ai i ala e pau ai kēia hana ʻānunu a ke aliʻi. Kūkā ihola lākou a ‘upu maila ka manaʻo e lawe pū iā Halaʻea i ka lawaiʻa me lākou. I kekahi lā, i ka wā kau ʻahi, ua lawe pū nā lawaiʻa i ko lākou haku aliʻi i ka lawaiʻa ʻahi me lākou. Iā lākou ma ka lawaiʻa ʻana, hoʻomaka akula nā kānaka e kau i ka nui iʻa i luna o ka waʻa o ke aliʻi. ʻO ka waʻa mua i loaʻa ka ʻahi iā ia, ua hoʻoili akula i ia iʻa i luna o ka waʻa o ke aliʻi. Holo maila ka lua o ka waʻa i mau ai ka iʻa i ka makau, a laila ʻo ke kolu o ka waʻa, a mau a mau kēia hoʻoili iʻa ʻana. Pēlā ka hana a lākou poʻe lawaiʻa i kēlā me kēia manawa o ka loaʻa ʻana o ka ʻahi. Ua piha maila ka waʻa o ke aliʻi i ka iʻa he nui a ka launa ʻole a ʻaʻole nō i liʻuliʻu, ʻo ka pīholo akula nō ia o ka waʻa o ke aliʻi a make ʻo Halaʻea. Pēlā i maha pono ai nā makaʻāinana kū mākaha o Kaʻū. ʻO Koihala ka lua o ia mau aliʻi hoʻoluhi kanaka. I kona wā i huakaʻi ai i Kona, hoʻouna akula ʻo ia i kāna kūkini e hoʻākoakoa i nā kānaka o Kaʻū. Na lākou e hoʻomākaukau i meaʻai nāna a e lawe aku i Waiʻahukini, kahi e pae ai ke aliʻi i kona hoʻi ʻana aku i Kaʻū. Hoʻokō akula kona poʻe i kāna kauoha a lawe akula i ka ʻai i kahi e pae ai ke aliʻi i Waiʻahukini. Eia naʻe, i ka holo ʻana mai o ka waʻa o ke aliʻi, ua ʻikea, i Kāʻilikiʻi e pae ai ka waʻa! I ka ʻike ʻia ʻana o ka waʻa o ke aliʻi i Kāʻilikiʻi, halihali akula nā kānaka i kāna ʻai i laila. I loa nō a hōʻea ka poʻe i Kāʻilikiʻi, holo akula ka waʻa o ke aliʻi no ka pae ʻana i Kapuʻa, a halihali ʻia kāna ʻai i laila. I ka hōʻea ʻana o kānaka i Kapuʻa, holo akula ka waʻa o Koihala no Kaʻaluʻalu. Mau akula ka hoʻohenehene ʻia o kanaka e ke aliʻi a luhi wale akula ke kino i ka halihali ʻana i ka ʻai. No laila, hoʻoholo akula lākou e noho, a e hoʻopiha i ka lua o ka inaina. I ka pau ʻana o ka meaʻai i ka ʻai ʻia, ua hoʻopiha hou ʻia nā ʻumeke i nā pōhaku, i wahī ʻia i ka lau, kohu laulau ke nānā aku. ʻIke akula ke aliʻi i ka hana ʻano ʻē o kānaka a hoe hikiwawe ʻia akula kona waʻa a pae i Kaʻaluʻalu, kahi e kū ala kona poʻe makaʻāinana. I ka pae ʻana o Koihala i Kaʻaluʻalu, kauoha akula ʻo ia i kona poʻe penei, “E ʻai kākou, e ʻai ke aliʻi.” A pane maila kānaka, “ʻAe, eia kō ʻai me kō iʻa.” o kona hailuku ʻia a make. ʻO Kōhāikalani ka hope o nā aliʻi hoʻomāinoino kanaka e ʻimi mau ana ʻo ia i hana e kaumaha a hoʻoluhi ai kona poʻe makaʻāinana. Kauoha akula ʻo ia i kona poʻe e kiʻi aku i nā pōhaku ʻalā nui mai kahi mamao mai, ma Kāwā, a e lawe ʻia aku i Kaʻulakalani e hoʻopaepae ai i heiau nāna. Hōʻea maila kekahi mau kāhuna a ʻike akula i ka nui o ka luhi o nā makaʻāinana i ka halihali ʻana i nā pōhaku ʻalā mai Kāwā mai, a minamina ihola lākou i ka poʻe makaʻāinana. Haʻi akula kekahi o nā kāhuna i nā makaʻāinana, “I kauoha aʻe nei au iā ʻoukou i ʻōhiʻa, ʻōlelo aku ʻoukou na iala (na Kōhāikalani) nō e kiʻi i kāna haku ʻōhiʻa, a na ʻoukou e huki aku iā luna nei. A laila hoʻi paha, ola ʻoukou.” No laila, ʻimi akula nā makaʻāinana a me ke aliʻi i wahi kumu ʻōhiʻa e kulaʻi aku ai ke aliʻi. I ka hina ʻana o ke kumu ʻōhiʻa, hoʻolale akula nā makaʻāinana i ke aliʻi e pahu aku ʻo ia i ka haku ʻōhiʻa mai lalo mai a na nā makaʻāinana e huki mai luna mai. ʻAe maila ke aliʻi. Iā lākou poʻe makaʻāinana e huki ana iā luna o ka haku ʻōhiʻa a ʻo ke aliʻi, aia ma lalo e pahu ana, hōʻea akula lākou i kahi pali. I ka hiki ʻana o lākou i ka hapalua o ka pali, ʻo ko nā makaʻāinana hoʻokuʻu ihola nō ia i ke kaula i paʻa ai ia haku ʻōhiʻa a kaʻa ihola i lalo. ʻO ka pālaha akula nō ia o ke aliʻi i ua wahi haku ʻōhiʻa lā a make. Pīpī holo kaʻao. ʻO ke kumu o koʻu hāpai ʻana i ia mau moʻolelo, no ka mea, mau nō kēia ʻano hoʻoluhi ʻia o kākou ka lāhui Hawaiʻi e nā alakaʻi e nānā ʻole nei i ka maluhia o kākou, he keu hoʻi i kēia wā e pālahalaha ai ka maʻi ahulau i ka ʻāina. Ua ʻūlōlohi ka hoʻoholo ʻana o ke kiaʻāina a me ka pelekikena i ka hoʻomaluhia ʻana iā kānaka ma o ka pani ʻana i nā ala e komo mai ai ka maʻi ahulau ʻo COVID-19. He mau mamo hoʻi na Lohiʻau. Nui nā kānaka e nele nei i ka ʻoihana ʻole, i ke kālā ʻole, i ka ʻai ʻole, a i nā lako ola ʻole. Ma muli ia o ka lawa ʻole o ka ikaika o ia mau alakaʻi e hulikua ai i ka waiwai kālā a ke aupuni a e mālama mua mai i nā makaʻāinana. Inā i pāpā ʻia ka hōʻea ʻana mai o nā malihini, inā ua loaʻa ʻole hoʻokahi kanaka i ia maʻi. Aloha ʻino kēia wahi poʻe ihu pōhue. ʻOiai kākou e komo nei i ka wā o ke koho ʻana i nā alakaʻi hou, e koho pono kākou i ke kaʻaka e hoʻomaluhia ana a e hana ʻōpūaliʻi ana i nā makaʻāinana i ʻole e mau ai ko kākou hoʻoluhi a hoʻomāinoino ʻia. E like me ka poʻe o Kaʻū, na ke au naʻauao e hoʻokahuli i ia mau mea ʻinoʻino. Ma lalo iho wau i kāpili ai i wahi mele i haku ʻia e Taupōuri Tangarō a me Kekuhi Kanahele no nā aliʻi hoʻoluhi kanaka o Kaʻū, i kapa ʻia ʻo Kaʻū Kū Mākaha. He mele ia no ke ʻano kū mākaia o ko Kaʻū poʻe i nā aliʻi hoʻoluhi. No ka mea, i ka wā i hoʻoluhi a hoʻomāinoino ʻia ai lākou, ua kū mākaha aku a ua lanakila ka pono i nā aliʻi hoʻomaʻau. Mahalo nui aku au iā ʻoukou e nā mea heluhelu no ko kākou ʻalawa pū ʻana i nā moʻolelo o ko Hawaiʻi poʻe, no ka mea, na wai hoʻi ka ʻole o ke akamai, he ala i maʻa i ka hele ʻia e ko kākou poʻe kūpuna. He leo hōʻeu kēia e mau ke kū mākaha ʻana i ke ʻino a me ke pī. Mele: Kaʻū Kū Mākaha - na Taupōuri Tangarō & Kekuhi Kanahele He aliʻi ʻo Halaʻea Aliʻi hoʻoluhi kanaka Naʻu ka iʻa naʻu kēnā iʻa Hoʻāhu ʻia ka waʻa a pīholo. Auē pīholo ē, auē pīholoholo ē He aliʻi ʻo Koihala Aliʻi hoʻoluhi kanaka Halihali ʻia kāna ʻai kāna iʻa ʻO ka hailuku ʻia nō a hāʻule Auē hāʻule ē, auē hāʻuleʻule ē He aliʻi ʻo Kōhāikalani Aliʻi hoʻoluhi kanaka Kīpapa heiau ma Kaʻulaikalani Kaʻa ka ʻōhiʻa ma ke poʻo a pālaha Auē pālaha ē, auē pālahalaha ē Eia nā inoa O nā aliʻi hoʻoluhi kanaka No Halaʻea, Koihala, Kōhāikalani No Kaʻū, Kaʻū kū mākaha Kaʻū kū mākaha ē, Kaʻū kū mākaha ē Auē pīholo ē, auē pīholoholo ē Auē hāʻule ē, auē hāʻuleʻule ē Auē pālaha ē, auē pālahalaha ē Kaʻū kū mākaha ē © Kaʻula Kauikeaokea Krug 2020 ko mua ko hope

Kealohaikapoliokainoa Martin < hoʻi hope Aia ke Ola i Loko o ka ʻŪkele? Kealohaikapoliokainoa Martin 29 Kepakemapa 2025 E nā kānaka i pili i ka moana, ka loko iʻa, ke kahakai, ka loʻi, ke kahawai, a me ka nahele. E nā pōkiʻi o Hāloanakalaukapalili: e nānā mai. He pilikia ko kākou. Nui ka haumia i ko kākou mau kahawai kaulana, a ua hopu ʻia ka ʻāina e ka maʻi. No ka holo kele wai, ke kulu ʻana o ka ʻailea, ka hanini ʻana o ke kaekene, a me ka waiho hewa ʻana o ka ʻōpala, nui nā pilikia o kēia mau kahawai, ʻaʻole i mālama pono ʻia. Akā, ua haku ʻia he haʻina papaha e kekahi akeakamai ʻepekema mai Okinawa, a ke hoʻāʻo nei ka hui o kāna pāhana – ka hui ʻo Genki Ala Wai – e hoʻomaʻemaʻe i ke kahawai ʻo Ala Wai. I kēia moʻolelo, e haʻi ana au iā ʻoukou e pili ana i ke kumu o ka pāhana ʻo Genki Ala Wai, ka hana o kēia hui i ʻō a ʻō o ka honua, nā lako e pono ai kēlā mau hana, a me ko lākou hana. Ma ka lā 25 o ʻAukake, 2025, ua hālāwai nā keiki o ke Kula Haʻahaʻa o Waiāhole me nā limahana o Genki Ala Wai. He hui kēia no ka hoʻomaʻemaʻe piha ʻana i ke kahawai ʻo Ala Wai ma mua o ka makahiki 2026. Ua aʻo aku lākou i nā haumāna e pili ana i kā lākou mau ʻenehana ʻepekema, ka hana ʻana o ia ʻenehana, a me ka moʻolelo o kā lākou pāhana. Ma ka pau ʻana o ko nā haumāna huakaʻi, ua hāʻawi nā limahana o Genki Ala Wai iā lākou i kekahi mau pōpō Genki, a ua nou lākou i kēlā mau mea i ke kahawai ʻo Kahaluʻu. No laila, he aha nā pōpō Genki? I mea aha lā? Ua hana ʻia kēlā mau pōpō i nā effective microorganisms , ʻo ia hoʻi nā EM. I ka hoʻohaumia ʻana i kekahi kahawai, ua pilikia ke kaulike o nā koʻohune maikaʻi i ka lepo. Inā he pilikia nui, ʻaʻole e popopo ka ʻōpala ma ka papakū, a e make auaneʻi nā mea e ola ana. Inā he kulu o ka wahie a i ʻole ke kaekene, e make nā koʻohune maikaʻi nō hoʻi, e hoʻopōʻino ʻia nō ke kaiawao māoli. ʻO ka pahuhopu o nā pōpō Genki ka hoʻopiha ʻana i ke kahawai i nā EM, ka hoʻoikaika ʻana i ke kaiawao māoli, a me ka hoʻihoʻi ʻana i ke koʻohune ʻōmaʻimaʻi i ke kaulike hāʻehuola. Ua haku ʻia kēia ʻenehana ʻepekema e kekahi akeakamai ʻāina, e Kk. Terua Higa no Okinawa. Ua hele ʻo ia i Ke Kulanui o Ka Poʻe Ryuku a ua puka ʻo ia me kona laeʻula no ka mahiʻai ʻana i nā hua ʻalani. I kona noiʻi ʻana, ua hana ʻo ia ma nā mahiʻai hua ʻalani me nā mahiʻai, a ua kilo ʻo ia i ka hana maʻa o nā kemikala. I kona hana me nā kemikala, ua nāwaliwali maila kona kino. Loaʻa kona kino i nā ʻōhune i ka hana ʻana me nā kemikala, a ua ʻeha loa. No laila, ua loli kona hoihoi. Makemake ʻo ia e haku i kekahi mea hou i pani i nā kemikala pilikia. No laila, ua lilo nō hoʻi ʻo ia i ka noiʻi ʻana i ke kālaimeaolahune , a ma hope o kona noiʻi ʻepekema, ua haku ʻo ia i nā effective microorganisms no nā mahiʻai hāʻehuola me nā kemikala pilikia ʻole. Mai ka haku ʻia ʻana o ka ʻenehana EM, ua holomua nā kānaka ʻepekema me ko lākou hōʻike ʻana i kā lākou pāhana. Ā laila, ua huipū nā kānaka ʻepekema me ka Ōsaka Fisheries Cooperative no ka hoʻomaʻemaʻe ʻana i ke kahawai ʻo Dōtonbori. Ua hoʻomaka lākou i ka makahiki 2003, a i kēia mau lā, ikaika maila nā mea e ola nei i ke kahawai ʻo Dōtonbori. Mai Iāpana, ua neʻe ka pāhana EM i ʻō a ʻō o ka honua me ke kākoʻo o nā aupuni like ʻole. Aia nā ʻenehana EM ma Thailand, me ke kākoʻo o kona mōʻī; ma Vietnam, me ke kākoʻo o Nā Lāhui Huipū; ma Colombia, me ke kākoʻo o ka hui Kakōlika “Minuto de Dios”; ma Bhutan, me ke kākoʻo o kona aupuni; a ma Hawaiʻi, me ke kākoʻo hoʻokahi o nā keiki o ka ʻāina. Ma mua o ka maʻi ahulau ʻo COVID-19, ua hoʻolālā ke aupuni o ka mokuʻāina o Hawaiʻi e hāʻawi i ka hui ʻo Genki Ala Wai i ke kālā no ka noiʻi, ka hana, a me ke aʻo ʻana aku i kā lākou pāhana; ma hope o COVID-19, ua hoʻopau ʻia. No laila, na kākou e kākoʻo i ka hui ʻo Genki Ala Wai, a na kākou paha e koi i ko kākou aupuni mokuʻāina e kākoʻo i ka hana me nā EM e like me nā aupuni o nā ʻāina ʻē aʻe. E nā pōkiʻi o Hāloanakalaukapalili: e mālama i nā kahawai, ka piko o ko kākou kaikuaʻana. E mālama i nā kahawai, no ka mālama ʻana i ka nahele, ka loʻi, ka loko iʻa, ke kahakai, a me ka moana. © Kealohaikapoliokainoa Martin 2025 ko mua ko hope

Puʻuwaihaokila Nakahara < hoʻi hope He Pā Sēdē Hou na ka Hui Hīmeni ʻo Keauhou Puʻuwaihaokila Nakahara 1 Nowemapa 2022 ʻAuhea ʻoukou e ka poʻe makeʻe mele Hawaiʻi! Pōmaikaʻi maoli kākou i ke pā sēdē hou ʻo “I Leʻa” i hoʻopuka ʻia mai nei e ka hui hīmeni ʻo Keauhou. Kaulana nō ua hui hīmeni nei ma muli o ko lākou mau leo nahenahe, ko lākou hana maiau, ko lākou ʻimi naʻauao, a me ko lākou aloha nui i ke mele Hawaiʻi. He 17 makana Hōkū Hanohano i loaʻa i ua hui hanohano nei no kā lākou mau sēdē ʻekolu ʻo Keauhou (2017), I ke Kō a ke Au (2018), a me Ua Kō, Ua ʻĀina (2019), e laʻa ka makana Haku Mele ka makana Entertainer of the Year, ka makana Album of the Year, a me kekahi mau makana hou aku. Eia naʻe, ma hope o ka makahiki 2019, ʻaʻohe mea hou a Keauhou i hoʻopuka mai nei! He mau makahiki nō ke kakali ʻana o lākou a kena hou ai ka ʻono. E nā hoa ē, ua pau nō ka wā kakali! ʻEkolu makahiki ma hope mai o ka hoʻopuka ʻia ʻana o ke kolu o nā pā sēdē, eia nō he pā sēdē hou aku, ka hā hoʻi i hoʻopuka ai lākou. ʻO I Leʻa ka inoa o kēia pāleo hou, a eia nā mele i loaʻa ma luna ona: ʻo "Heha Waipiʻo," "Radio Hula," "Pua ʻŌhai," "Lilikoʻi," "Koni Au i ka Wai" me "Ka Ipo Lauaʻe," "Ulupō Nui," "Ka Wehi no Kuʻu Home," "Launa ʻOle Kō Hie," "Kuʻu Ipo Onaona," "Ka Wai ʻApo Lani," "Kaʻililauokekoa," a ʻo "Hoʻoluana." E nānā pū kāua i ʻekolu o ua mau mele nei i nahenahe maoli i kuʻu pepeiao. Pua ʻŌhai Na John K. Almeida Aloha kuʻu pua ʻōhai I loaʻa i ke onaona lima ʻElima aʻu kai aʻi ʻike Ma ka moana mai o ka hema Hemahema ʻoe i kaʻu ʻike I kou miki ʻole iho kawele Ua pau ka lepo i aneʻi Ke koʻana wai o ka ʻākōlea Pā mai ka makani huʻihuʻi Kokololio aʻi kō piko He piko hana ʻolu kēia He uʻilani ʻoe ke ʻike Ua ʻike aku nei paha ʻoe I kahi wai aʻo Hanakaʻuwali Haʻina ʻia mai ka puana No ka pua ʻōhai ke aloha Mahalo nui kēia i ke mele ʻo “Pua ʻŌhai” na John K. Almeida i haku. Kaulana loa ua haku mele nei i kona loea i ka haku mele ʻana, ka hoʻokani pila ʻana, a me ka hīmeni ʻana. I loko o kēia mele ʻo "Pua ʻŌhai," aia nō he loina mele Hawaiʻi aʻu e mahalo nui ai, ʻo ia ke kuʻina o nā paukū ma o ke kani like o nā hua ʻōlelo. Ma muli o ua loina mele Hawaiʻi nei, hiki ke hoʻopaʻanaʻau ʻia nā hua ʻōlelo me ka maʻalahi, a ʻo ia hoʻopaʻanaʻau ʻana i nā mele ka mea e hoʻōla mau ai i ke mele. I ola nō ke mele i ka hoʻopuka ʻia i ke ao. Mahalo hoʻi au i ke ʻano o ka hīmeni ʻana i nei mele. Ke hoʻolohe aku, kohu like ka leo o Nick Lum me ka leo o John Almeida ma ka puana a ma ke koikoi o ka hoʻopuka ʻana i nā hua ʻōlelo. ʻAʻole paha kēlā like loa he mea i lohe pinepine ʻia i kēia au e holo nei. ʻO ia like loa o nā leo ka mea waiwai nui ma kēia mele nei, i kūpinaʻi mau ka leo o kēia haku mele kū hoʻokahi ʻo John K. Almeida. Ka Wai ʻApo Lani Na Liliʻuokalani Me he alo ala o ka wai Ka mākolu o ka wai ʻapo lani Ka walu o nā lani ka ʻao nōʻā Ka lalapa ka ʻena kū moku Hui: A hiki mai ke aloha A e pono mai ana Ke kāheka kai kapu a Kāne Ka mole, ke aʻa o ka ʻāina Ulu hoʻāliʻi ka lani Ka hoaka lei hiwahiwa Ua ola kuʻu kini, ua nui ka ʻālana Me kuʻu lāhui ponoʻī He mānai kōmi ka leo Mai ʻena ʻoe i ke kanaka ʻOiai ke kuleana i loko ʻOi lēhau i ka makemake ʻO ka lua o nā mele e mahalo nui ai au, ʻo ia kēia mele nei ʻo "Ka Wai ʻApo Lani" na ka mōʻī wahine ʻo Liliʻuokalani. ʻO ia kekahi o nā haku mele ma ka hui haku mele no lākou ka inoa ʻo “Nā Lani ʻEha.” ʻO nā haku mele ʻē aʻe ma ua hui nei, ʻo ia ʻo Davida Kalākaua, ʻo Likelike, a ʻo Leleiōhoku. Na lākou he mau mele i hele a kaulana loa mai ka wā a lākou i ola ai (nā makahiki1850) a i kēia wā ʻānō. Mahalo nui au i nā mele i haku ʻia e Liliʻuokalani ma muli o kona kūpaʻa i ka ʻōlelo Hawaiʻi. I loko o nā lālani mele, ua hiki ke ʻike ʻia kona akamai ma o nā hua ʻōlelo i lohe pinepine ʻole ʻia i kēia wā e neʻe nei, a me ka nui o nā manaʻo i loko o nā hua ʻōlelo i lohe pinepine ʻia, e like me ka lālani mele hope ma ka hui. ʻO nā hua ʻōlelo ʻo “mole” lāua ʻo “aʻa,” he mau hua ʻōlelo ʻano laha, akā ʻaʻole i pāpaʻu ka manaʻo a me ke kaona. ʻO nā mele i haku ai ʻo ia, he pahuhopu ia naʻu e kūlia mau ai. Eia hou aku, mahalo hoʻi au i ka leo hīmeni o Keauhou lāua ʻo Raiatea Helm. Ua launa pono ka leo me nā hua ʻōlelo, a ua nahenahe nō kēia mele ʻo "Ka Wai ʻApo Lani" ke hoʻolohe aku. Hoʻoluana Na John K. Almeida Darling kuʻu hoa hoʻoluana o ke kau Kuʻu lei aʻu i kui a lawa E pili mau e pili me aʻu Moani ke ʻala o ka pua pīkake Koʻiʻi i ke kakahiaka Onaona i ke awakea Maikaʻi kuʻu ʻike ʻana i ka uʻi Nē mai ana, e lana ka manaʻo E hui ka ʻōpua, ka liʻa Haʻina ʻia mai ana ka puana Kuʻu lei aʻu i kui a lawa E pili mau, e pili me aʻu ʻO ke kolu o nā mele e mahalo nui ai au, ʻo ia ke mele ʻo "Hoʻoluana" na John K. Almeida. ʻO ka mana i like me ka mana a Keauhou, ʻo ia ka mana a Pua Almeida (ke keikikāne a John K. Almeida) a me kona hui hīmeni ʻo The Sunset Serenaders. I loko o kēlā mana, ua hiki ke lohe ʻia ke kaila o ke mele jazz ma o ka hoʻokani ʻana i nā pila (e like me nā pila bāna). Mahalo hoʻi au i kēlā mana ma muli o ka ʻokoʻa loa o ua mana nei me nā mele Hawaiʻi kahiko i lohe pinepine ʻia. He mea ia e hōʻike ana i ka hiki iā kākou ke ʻimi i ala e hoʻolālā ai i ke mele Hawaiʻi, ʻoiai kākou e mālama pono ana i nā mele kekahi. ʻO ka mea waiwai loa noʻu ma ka mana a Keauhou i oki ʻia ma ke pā sēdē ʻo I Leʻa ʻo ia ka mālama ʻana i ke kaila a Pua Almeida mā (ma kekahi ʻano). Hiki ke lohe ʻia ke kaila jazz ma ka hoʻokani pila ʻana, a ma laila nō koʻu hoihoi. Hoʻomaikaʻi iā Keauhou i ka hoʻopuka ʻana i kēia pā sēdē hou ʻo I Leʻa. Ua ola hou nā leo o ko kākou poʻe kūpuna! Ola nō ka leo o Keauhou kekahi! ʻAʻohe lua e like ai! E kuʻu makamaka heluhelu, mai kali a pau nā niho, e hoʻolohe mai i kēia pā sēdē keu a ke akamai. E ola ia mea kupaianaha a ka Hawaiʻi he mele! © Puʻuwaihaokila Nakahara 2022 ko mua ko hope

Kalehuakea Kelling < hoʻi hope E ʻae ʻia ana ka hoʻohaumia ʻāina ʻo RIMPAC ma Hawaiʻi Nei? Kalehuakea Kelling Mai ka wā hoʻokahuli aupuni a hiki mai i kēia au nei, noho hewa ka pūʻali koa ʻAmerika ma luna o ko kākou ʻāina aloha. Ma ka hoʻomaʻa ʻo RIMPAC i kono ai ka pūʻali koa i nā hoa kumakaia ʻāina ʻē aʻe e hoʻohaumia i ke kulāiwi o kākou. A he nui wale nā kumu e hōʻike ana i ka ʻino o ia hanana, no laila e kākoʻo anei ke kaiāulu i ia hanana kēlā me kēia makahiki he ʻelua? Pane mai ka hapa nui, “ʻAʻole!” I kēia makahiki, ua manaʻo ʻia e kāpae ʻia ʻo RIMPAC ma muli o ka maʻi ahulau Kolona. Ua kūʻē ke kaiāulu i kēia hanana ma muli o ka laha ʻana aku o ka maʻi a me ka hoʻohaumia ʻana i ka ʻāina. Ua huliāmahi ke kaiāulu ma o ka peʻahi ʻana i nā hōʻailona, a me ka ʻohi ʻana i ka 12,000 a ʻoi mau pūlima ma luna o kekahi palapala hoʻopiʻi. Eia naʻe, ua hoʻopaneʻe wale ʻia ʻo RIMPAC mai ka mahina ʻo Iune a i ʻAukake. Ahuwale ka manaʻo o ke aupuni noho hewa, ʻoi aku paha ke koʻikoʻi o ka hoʻomaʻamaʻa kaua ma mua o ke ola pono o ka mokuʻāina. I kēia makahiki, ua hoʻoneʻe ʻia ka hoʻomaʻamaʻa. Ma ka moana wale nō i noho ai ka pūʻali koa no ka hoʻēmi ʻana i ka papaha o ka laha aku o ka maʻi. A ma ka moana wale nō, i kī ʻia aku ai he ʻumi kūmākolu mau pōkā, he 1,000 puni o ke kīpū nui, a he 16,000 puni o ke kīpū iki. Pehea ke ʻino inā ua hōʻā ʻia nā mea kaua ma ka ʻāina kekahi? ʻEhia ka nui? He aha ia mea ʻo RIMPAC? Ma ka laulā, he māmala i hoʻopokole ʻia no ka Rim of the Pacific Exercise. I kēlā me kēia makahiki he ʻelua, kipa mai nā pūʻali koa mai nā ʻāina like ʻole a puni ka honua iā Hawaiʻi nei, no ka hoʻomaʻamaʻa pū ʻana i nā “pāʻani kaua.” Ua hoʻomaka mua ʻia kēia hanana i ka makahiki 1971, a holo mai nō a hiki i kēia au. ʻOkoʻa nā wahi ʻāina i komo pū i loko o RIMPAC i kēlā me kēia puni e laʻa ʻo Nūhōlani, ʻo Iāpana, ʻo Kanakā, a ia mea aku nō. Ma ia mau pāʻani, kī ʻia nā mea hoʻopahū i ka ʻāina, a hoʻolele ʻia nā mea pākī e pīholo ai nā moku kaua, i mea kēia i hele ai a maʻa lākou i ka hana kaua. Wahi a ka pūʻali kaua moana, ʻaʻohe mīkini hoʻomeamea i ʻoi aku i ka mea maoli no laila, kūpono paha kēia hana a lākou. ʻO ia ka manaʻo o ka poʻe ʻaihue ʻāina! ʻO kekahi poʻe haole, ʻokoʻa loa ko lākou pilina i ka ʻāina, ʻokoʻa ko kākou. He mea ia no ka lawe wale ʻana, - ola ka ʻāina i mea e mālama ai iā lākou kānaka a ʻaʻohe mea e hoʻihoʻi ai. ʻOiai ʻaʻole i like ka pilina i ka ʻāina, ua ʻae ʻia ka noho nani a me ka hōʻeha ʻana iā ia. He mea waiwai ʻole ka ʻāina no lākou, ma waho paha o ke kūʻai aku, kūʻai mai. ʻO kēia hana holoʻokoʻa ʻo RIMPAC, he hana e hoʻohaumia i ka ʻāina. ʻO ia hoʻi, ke hoʻomaʻamaʻa nā moku kaua, hoʻokuʻu ʻia he kiʻina leo kiʻekiʻe e hoʻopilikia ai i nā iʻa. Kapa ʻia kēia kiʻina leo he sonar. Ma ka paukū ʻehiku o ka Endangered Species Act, (ESA) koi ʻia ka pūʻali koa e noi i palapala ʻae e holo kā lākou hoʻomaʻamaʻa ʻoiai ʻaʻole hiki ke alo aʻe i ka make ʻana o kekahi mau lāhulu ʻane halapohe. A wahi a ka National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA), noho nā honu, nā sila, a me nā kolohā ma kai ma nā mokupuni a pau o Hawaiʻi, no laila pono e makaʻala ʻia ka moana a puni ka pae ʻāina. A ʻo ia hoʻi kahi e holo nei nā hoʻomaʻamaʻa hoʻopahū moku kaua (SINKEX). I ka makahiki 2014, ua ʻaʻe ʻo RIMPAC i ka Endangered Species Act (ESA) ma muli o ka loaʻa ʻole o ka palapala ʻae iā lākou ma mua o ka hoʻomaʻamaʻa ʻana i ka moana i kahi o nā lahulu ʻane halapohe. ʻAʻole lākou i hoʻopaʻi ʻia no ka ʻaʻe ʻana i ka ESA. A he hoʻokahi wale nō laʻana kēia o ka ʻaʻe kānāwai i maopopo i ka lehulehu, a he mau mea hou aku paha. Na wai e hoʻopaʻi ana iā lākou? Na lākou ke kuleana hoʻokō kānāwai. ʻAuamo lākou i ke kuleana e hoʻopalekana aku i ka poʻe makaʻāinana. Eia naʻe, ʻo wai lā hoʻi ka mea i mālama ʻia? ʻAʻole loa ka poʻe Hawaiʻi! A ʻaʻole loa hoʻi ʻo Papahānaumoku! Me he mea lā ʻae ʻia kēia mau hana i loko nō o ka ʻaʻe ʻana i ke kānāwai. ʻAʻole loa kēia ʻo ka manawa mua. Mai ka wā hoʻokahuli aupuni a hiki loa mai i kēia wā ʻānō, ua like ka lauana. I loko o ko ka pūʻali koa noʻonoʻo, ua hiki nō ke hoʻomau i kēia mau hana ʻoiai ʻaʻohe kanaka e hoʻopaʻi ana iā lākou. Ma waho aku o ka hoʻohaumia ʻana i ka ʻāina, hoʻoweliweli pū ʻia nā wāhine. Ma nā mahina e kū ai ʻo RIMPAC ma Hawaiʻi nei, ʻo ia ke kau wela, ʻike ʻia ka hoʻomāhuahua ʻana o ka lawepio a me ke kālepa ʻana aku i nā wāhine. A ua ʻike ʻia nō ma nā wahi like ʻole i noho nui ai ka pūʻali koa. He mea maʻamau ka hōʻeha a me ka hoʻoweliweli ʻana aku i nā wāhine ma ia mau wahi. Kohu like ke kino o ka wahine me ka ʻāina. He mau kinolau ia no Haumea, ʻoiai hānau ka ʻāina, a hānau hoʻi ka wahine. No laila pūlama ʻia ua mau kinolau nei o kahi akua i aloha nui ʻia. Eia naʻe ma ka noʻonoʻo o ka pūʻali koa, ʻae ʻia kēia mau mea. ʻAʻohe hoʻopaʻi. Me he mea lā ʻaʻole i lawa ka hoʻohaumia ʻia ʻana o ka ʻāina e ka pūʻali koa, ua pono e hōʻike pū ʻia ka lima ikaika e kāohi ana i nā pūʻao o ka lāhui. “ʻO wai kou makuahine? ʻO ka ʻāina nō! ʻO wai kou kupunahine? ʻO ka ʻāina nō!” Na ʻIokepa Nāwahīokalaniʻōpuʻu kēia ʻōlelo e hōʻike ana i ke koʻikoʻi a me ka pilina hoʻi o ka ʻāina me kākou. He kupuna, he akua, he mea aloha nui ʻia. Hoʻohaumia ʻia kēia pilina i ka noho mau ʻana o ka pūʻali koa ma Hawaiʻi nei. Ke pani hakahaka ʻia nei nā inoa ʻāina me nā inoa haole, nā moʻolelo wahi pana me nā moʻolelo o ka ʻāina ʻē, a hoʻokaʻawale ʻia ke aliʻi mai kākou aku, kona kauā. A i loko nō o ka hoʻohaumia ʻana i ka ʻāina, hoʻohaumia pū ʻia ke kanaka. He kuleana ko ke kanaka i ka ʻāina, a he kuleana ko ka ʻāina i ke kanaka. He ola ko laila. A inā nāwaliwali ka ʻāina, pēlā nō ke kanaka. He make ka hopena. E nā puʻuwai hao kila, ʻo ka ʻae ʻana i kēia hana e hoʻomau, he kākoʻo i ka i ka noho aupuni hewa ʻana o ko ʻAmerika mā ma luna o kākou. ʻAʻole loa ia he kūpaʻa ma hope o ka ʻāina. E paio kākou no ke kāpae piha ʻana iā RIMPAC. ʻAʻole ma muli o ka maʻi ahulau. ʻAʻole he uku kūpono ka ʻāina, ko kākou kupuna hoʻi, no ka hoʻomaʻamaʻa ʻana i ke kaua. Pehea e hōʻike ai i ke aloha i kou wahi kupuna, ʻaʻole loa ma o ka hoʻopahū ʻana iā ia, ʻeā? E hoʻoikaika kākou i ka leo, a e makaʻala kākou i kēia puni e hiki mai ana i ka makahiki 2022. No kākou ka mana e uhaʻi i kēia lima ikaika, waele ʻia ke ala no kākou a paʻa ke kahua i ko kākou poʻe kūpuna i hoʻopakele iā Kohemālamalama. E ala, e alu, kuilima kākou! © Kalehuakea Kelling 2020 1 ʻOkakopa 2020 ko mua ko hope

Ululani Siangco < hoʻi hope E ʻai ʻia nā ʻaweʻawe a koe nō ka pū! Ululani Siangco 1 ʻOkakopa 2020 Welina mai e ka mea heluhelu! He leo hoʻomanaʻo kēia iā ʻoukou, e nā mea hoʻoulu i ka hoi, e noʻonoʻo e pili ana i nā mea a puni ou. Ma mua o ka laha ʻana mai o kēia maʻi Covid, ua ʻike ʻia ka waiho wale ʻana o ka ʻōpala ma nā kahakai, nā pāka, nā alanui, nā kahawai, a pēlā wale aku, a ma muli ia o ke kāpulu o kānaka. Ma ka lā 13 o Iune, ua hele au i kahakai ma Waimānalo me koʻu hoa pili no kona lā hānau. I koʻu nānā ʻana i ke kai, ua pūʻiwa kā hoʻi koʻu mau maka i ka ʻike ʻana i ke kai uli e ʻālohilohi mai ana i ka lā. Kāhāhā! Ua kaumaha nō hoʻi au i koʻu ʻike maka ʻana ʻo kākou ka pilikia. Ma muli o kēia maʻi Covid, paipai ʻia kākou e noho ma ka hale, no laila ua emi iho mai ka poʻe o waho ala e mākaʻikaʻi ana i kēia mau lā, a ke maikaʻi aʻe nei ka ʻāina. ʻAʻole ma Hawaiʻi wale nō e ʻike ʻia ai kēia, akā ma nā wahi ʻē aʻe o ka honua nei kekahi. I loko o kēia wā hoʻomalolo i ka mākaʻikaʻi, ua emi mai ka haumia o ke ea, ua emi ka hoʻokuʻu ʻia ʻana o ke kalepona ma ke ea, ua hoʻi kekahi o nā holoholona i ko lākou mau wahi kūpono, ua ʻoi aku ka maikaʻi o ke kūlana o ka wai, a he mau mea hou aku. No laila, ʻo ko kākou kuleana kēia, e mālama i ka honua ʻoiai ʻo ia ko kākou wahi noho e hānai ana iā kākou i nā mea e pono ai ke ola. Iaʻu e hoʻolalelale ana iā ʻoukou e ʻoluʻolu e mālama i nā kumuwaiwai o ka ʻāina, ua ʻupu maila kekahi moʻolelo pili i ka mālama ʻana i nā kumuwaiwai. He moʻolelo kahiko ʻo Pekekue. Ma ia moʻolelo, aʻo ʻo Mānoanoa i kekahi manaʻo nui mai kekahi heʻe inoa ʻole. Ua paipai nui ka heʻe iā Mānoanoa e hoʻihoʻi i ka pū o ka heʻe, i hiki i nā ʻaweʻawe ke ulu hou a lawa ka heʻe no nā kānaka ʻē aʻe. He moʻolelo hoihoi kēia ʻoiai he mana ko ka heʻe e ʻōlelo me he kanaka lā. No laila, eia ka moʻolelo: No Molokaʻi mai ʻo Mānoanoa, a ua puni loa ʻo ia i ka ʻai heʻe. I nā lā a pau i huakaʻi ai ʻo Mānoanoa i kai e huli ai i heʻe i lawe ʻia mai e nā waʻa lawaiʻa. I kekahi manawa, ʻaʻole i nui ka heʻe i loaʻa i nā waʻa lawaiʻa, akā, inā loaʻa iā Mānoanoa he ʻaweʻawe hoʻokahi, piha ʻo ia i ka hauʻoli. I kekahi lā, ua loaʻa maila ka heʻe nui iā Mānoanoa, a ua lawe ʻo ia i ua heʻe nei i kona hale. Ua pokepoke ʻo Mānoanoa i nā ʻaweʻawe o ia heʻe a kaulaʻi ihola ʻo ia ma kahi kumulāʻau kokoke i kona hale i mea e hoʻomaloʻo ai i nā ʻaweʻawe, a ʻo ka haʻalele akula nō ia me ka manaʻo e hoʻi ʻo ia a ʻai i ka heʻe holoʻokoʻa. Iā Mānoanoa e kakali ana i ka maloʻo mai o nā ʻaweʻawe, ua nanea hoʻi ʻo ia i ka hale. I kona hana nanea, ua lohe akula ʻo ia i kekahi leo kāhea, “E Pekekue!” ʻO ka ʻalawa akula nō ia o Mānoanoa i ʻō a i aneʻi me ka uluāoʻa. Lohe hou ʻia ka leo kāhea, “E Pekekue!” a i ka nānā ʻana o Mānoanoa i ke kaupoku o ka hale, ʻike ʻia ka heʻe e ō mai ana me nā ʻaweʻawe i hoʻi mai i ka pū. Ua piha ʻo Mānoanoa i ka makaʻu i ka ʻike ʻana i kēia wahi heʻe e kokoke mai ana iā ia me ka ʻī ʻana aku, “E ʻai ʻia nā ʻaweʻawe a koe nō ka pū.” Ma hope pono, ua lele aku nō ka heʻe a pakī ihola ka wai i ka pūnāwai i kahi e noho ana ʻo Mānoanoa. Mai ia lā aku, ua pau ka puni heʻe o Mānoanoa ʻoiai ua kau kona weli. Ua pau kāna mau huakaʻi i kahakai e ʻimi ai i heʻe nāna. I ka hānau ʻia ʻana o ka moʻopuna a Mānoanoa, ua kapa ʻia ka moʻopuna i ka inoa ʻo “Pekekue,” ka inoa i hea ʻia ai ʻo Mānoanoa e ka heʻe. A ma laila kahi i kū ai ka moʻolelo. A ua ʻike ʻia paha ka manaʻo nui o ka moʻolelo ma kekahi ʻano. Ma kēia moʻolelo ʻo Pekekue, aia ka manaʻo nui ma ka ʻōlelo ʻana a ka heʻe penei, “E ʻai ʻia nā ʻaweʻawe a koe nō ka pū.” Ua lohe paha kākou i kēlā ʻōlelo kaulana, “E ʻai i kekahi, e kāpī i kekahi.” Pili kēlā ʻōlelo i ka hoʻopau ʻole ʻana i ka ʻai i mea e lawa ai nā kumuwaiwai no kākou a pau a me ka hanauna e hiki mai ana. Hoʻokō ʻia kēia ʻōlelo e ka poʻe lawaiʻa i ko lākou hoʻihoʻi ʻana i nā pua (nā iʻa ʻōpio) i ke kai, akā hiki ke hoʻopili pū i kēia ma nā ʻano like ʻole. No ka poʻe lawaiʻa ʻole, hiki ke hoʻopili i kēia ʻōlelo i ka maʻi Covid aʻu i hāpai ai ma kinohi o kēia moʻolelo. I ka lohe mua ʻana o ka poʻe e pili ana i kēia maʻi, ua hele a pupule kekahi o nā kānaka me ke kūʻai pau ʻana i ka pepa hāleu a me nā ʻope wai. Ma ka hale kūʻai i ʻike ʻia ai ka nui o nā haka i lako ʻole, me he mea lā ua hele mai ka ʻaihue a ua lawe ʻia nā mea a pau. ʻAʻole i noʻonoʻo kēia mau kānaka pupule i nā hoa kānaka ʻē aʻe. He hana pī kēia. Maopopo iaʻu he wā wī paha kēia, akā pono kākou e mālama kekahi i kekahi. Pēlā kākou e ola ai. No laila, he leo hoʻomanaʻo a paipai kēia iā ʻoukou e noʻonoʻo mua, a laila e holomua i ka hana. E ʻoluʻolu, e mālama kākou i ka wai, ka ʻāina, ka meaʻai, a e mālama kākou kekahi i kekahi. A mai poina, “He aliʻi ka ʻāina, he kauā ke kanaka.” © Ululani Siangco 2020 na Ululani Siangco ko mua ko hope

Kainalu Iaea < hoʻi hope E ʻike auaneʻi ana ʻoe i ka waiwai Kainalu Iaea 17 ʻOkakopa 2024 Na wai lā e hoʻōla i ke aloha e mālama i kā kākou ʻōlelo makuahine i nā ʻohana i pōmaikaʻi ʻole ʻia i ka hānai ʻia ʻana ma ka ʻōlelo Hawaiʻi mai ka puʻā o ka makuahine a puka i kēia ao mālamalama a kākou e ola nei? Ke ʻike nei kākou i ka ʻoi aku o ka nalowale ʻana o ke aloha e aʻo i ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā keiki ʻōpio i kēia mau lā. I ka wā i huki ʻia ai ka hae Hawaiʻi i lalo a kau ka hae ʻAmelika ma luna ona, me he mea lā ua hopu pū ʻia ko kākou ʻiʻini a haʻaheo e kūpaʻa ai ma hope o kā kākou ʻōlelo hiwahiwa. No laila, eia kaʻu ʻōlelo paipai iā ʻoe, kuʻu hoa makamaka e heluhelu nei i neia moʻolelo. E hoʻomau i ka noke ʻana i ka hoʻonaʻauao ʻana i kā kākou ʻōlelo Hawaiʻi a moʻokūʻauhau kekahi i mea e pili pū ai nā mākua a me nā keiki. He lāhui ikaika kākou, a penei e ʻoi aku ai ka ikaika o nā mākua a me nā keiki Hawaiʻi. E kau pū kākou ma kēia ala hoʻonaʻauao i ʻoi aku ai ko kākou mākaukau e ʻōlelo Hawaiʻi i nā keiki. Pēlā e hōʻoia ai nā keiki i ko lākou mau pilina ma ke ʻano he Hawaiʻi lākou. Pehea ana kākou e hōʻike ai i ka ʻiʻini a me ke aloha e mālama ai i ka ʻōlelo a me ka moʻolelo pū o ko kākou mau kūpuna, i ili aku ia ʻiʻini ma luna o nā ʻōpio? Penei paha: 1. ʻIke ʻia ke keiki ma kāna ʻōlelo makuahine. Inā he ʻoiaʻiʻo kēia, he nele ka loaʻa i ka poʻe i ʻōlelo Hawaiʻi ʻole i kā lākou mau keiki. He pono ka hoʻāla ʻana i ka pilina o ka makua a me kāna keiki i hoʻomāhuahua ai i ka pōmaikaʻi o ka loaʻa ʻana o kā kākou ʻōlelo hiwahiwa ponoʻī. E ʻike auaneʻi ana ʻoe i ka ʻoi aku o ke kiʻekiʻe o kā kākou ʻōlelo makuahine ma mua o ka ʻōlelo Pelekānia. 2. E hoʻoulu hou ana kākou i ka pilina o nā mākua a me nā keiki ma o kā kākou ʻōlelo makamae. E mākaukau ana kākou no ka hoʻopau ʻana i nā ālaina e hiki mai ana. E nā mākua, ʻokoʻa loa ke kakali hoʻomanawanui ʻana e aʻo mai i ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻokoʻa loa ka hoʻokaʻawale ʻole ʻana i ka manawa e a aʻo mai ai i kā kākou ʻōlelo. He ʻōlelo kākoʻo kēia i nā ʻohana Hawaiʻi e pūlama i kēia pilinia ʻōlelo Hawaiʻi i loko o ka ʻohana. E hoʻāʻo pū ana kākou e kau pū ma kēia ala hoʻonaʻauao no ka hānai ʻana i nā keiki ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. Aia kākou i kekahi wā hulihia, akā he koho kā kākou i loaʻa ʻole i ko kākou mau kūpuna. Hiki iā kākou ke koho i ke ala kūpono ʻo ka hoʻōla ʻōlelo Hawaiʻi. Mahalo wau i kēia huakaʻi lōʻihi i kō iā kākou, akā naʻe, ʻaʻole hiki iā kākou ke kū ma ʻaneʻi. E holomua kākou i loko nō o ka paʻakikī, a hoʻokiʻekiʻe aku i kēia kuleana e mālama iā kākou iho. Inā ʻaʻole, na wai ana? Ke holo nei ka manawa e hoʻomaka ai i ka hoʻonaʻauao hou ʻana i nā ʻōpio Hawaiʻi ma ka ʻōlelo Hawaiʻi! Eia au ke waiho nei i koʻu manaʻolana no ia hanauna o nā pua Hawaiʻi e hahai i ke ala kūpono o ko kākou mau kūpuna, i mōhala kūpono ai kā kākou mau keiki a me nā hanauna e hiki mai ana. E nā mākua, e hoʻihoʻi a e kōkua aku i kāu mau keiki e kau ana ma kēia ala o ka hoʻōla ʻōlelo Hawaiʻi. Penei e ʻoi aku ai ko kākou ikaika i ka hoʻonaʻauao ʻana iā kākou iho, a pili hou me kā kākou mau keiki i loaʻa ʻole iā lākou ka pōmaikaʻi o kēia ʻōlelo hanohano. He leo mahalo kēia i nā mākua e mau ana i ka hana a e hāpai ana i ka waiwai o kā kākou ʻōlelo ʻōiwi. E kūpaʻa nō kākou ma kēia ala e like me ke kūpaʻa o ko kākou makua i loko o ka lani, ka mea nāna e hāʻawi mai nei iā kākou i kēia koho e hoʻōla ai i kā kākou ʻōlelo ponoʻī. He pono nō, he kuleana nō, a he pōmaikaʻi nō. E ola mau ka ʻōlelo Hawaiʻi. © Kainalu Iaea 2024 ko mua ko hope

Kilinoe Kimura < hoʻi hope Kekahi mau Inoa Hoʻopilipili: no Kekele Kilinoe Kimura 28 Pepeluali 2021 Ke one ʻai aliʻi Ka ua Tuahine o Mānoa Kona, kai ʻōpua i ka laʻi Maikaʻi Kauaʻi, hemolele i ka mālie He mau inoa hoʻopilipili paha kēia i kamaʻāina i ka maka. ʻO ia mea he inoa hoʻopilipili, he loina i ʻike pinepine ʻia ma loko o nā mele i haku ʻia e ko kākou poʻe kūpuna. He poke ʻōlelo kēia e hōʻike ana i kekahi mea kupaianaha o kekahi wahi kikoʻī. Hōʻike nā inoa hoʻopilipili iā kākou i ka pilina o ke kanaka i ka ʻāina ma o nā moʻolelo. A paʻa ia ʻōlelo, paʻa pū ka moʻolelo ona, a pēlā e maopopo ai ka manaʻo maoli o nā mele. Akā, pehea kākou e mālama ai i kēia mau pilina o kākou i ka ʻāina i kēia mau lā? ʻO kēia nō ka helu ʻekahi o ʻekolu mau moʻolelo e pili ana i kekahi inoa hoʻopilipili i hoʻopuka pinepine ʻia ma loko o nā mele mai loko mai o nā nūpepa o ka wā kahiko. E kipa mua kākou i ka ʻāina i kapa ʻia ʻo Kekele. He ʻāina nō kēia e waiho ana ma lalo pono o ke kumu pali Koʻolau, i ke ahupuaʻa ʻo Kāneʻohe. Ua kāhiko ʻia i ke ʻala o ka hīnano a me ka lei hala a wahi a kahiko, ʻo ia uluhala nō kahi i ulu ai ka hala onaona loa o Hawaiʻi a puni, ʻaʻole o kana mai. No laila, puana mau ʻia kēia ʻāina i nā mele kaulana, e like me kēia lālani o ke mele inoa kaulana ʻo Makalapua: “Lei akula i ka hala o Kekele.” Eia kekahi moʻolelo mai loko mai o kā Fornander puke no ia ʻāina ʻo Kekele. Penei nō ia, aia kekahi wahine i kapa ʻia ʻo Kekele a ua puni loa ʻo ia i ka hoʻokāhiko ʻana i kona kino iho i kāna mau lei punahele, ʻo ka hala ʻoe, ʻo ka maile ʻoe, ʻo ka ʻieʻie ʻoe, a ia mau lei ʻaʻala hoʻi. Lei pinepine ʻo ia i ka lei hala a i ka wā i maloʻo mai ai kona wahi lei i kāhiko nui ʻia ai kona kino, kanu ʻia ka hala maloʻo e ke kāne a pēlā nō i ulu mai ai nā pūhala ma kēlā ʻāina i kapa ʻia ʻo Kekele. ʻO ka mea e minamina ai, ua hoʻopau ʻia ka hapa nui o nā kumu pūhala ma laila i ke au kūkulu. Ua ʻōlelo ʻia naʻe, mau nō ka hiki ke honi i ke ʻala onaona o ka hala iā ʻoe e māʻalo aʻe ana i kēia ʻāina kaulana i ka hala. ʻIke kākou, he keu kēia wahi manaʻo a ka nani. E like me ka mau ʻana o ke ʻala a me ke onaona o ka hala, pēia pū ka moʻolelo o ia ʻāina. Nui ka mahalo i ka paʻa o kēia inoa hoʻopilipili iā kākou i kēia mau lā no ka mea ua hiki iā kākou ke ʻike iki i ke ʻano o ka ʻāina ma ka wā i hala. A ʻaʻohe mea e hōʻike mai ai i ka mea kupaianaha o kēia ʻāina, koe aku kēia inoa hoʻopilipili e hoʻomanaʻo mau mai ana iā kākou no kēia moʻolelo. Māpu mau mai kēia ʻala o ka hala e hoʻoikaika ana i kēia pilina hemo ʻole o kākou kānaka me ka ʻāina. Ola mau ka ʻāina, ke kanaka, a me nā moʻolelo e pili ai ia mau mea a pau. © Kilinoe Kimura 2021 ko mua ko hope

Nāinoa Alefaio < hoʻi hope He Kai ʻAʻai ko Kaʻaʻawa, He Kai ʻAʻai ko Oʻahu a Puni Nāinoa Alefaio 1 Nowemapa 2022 Ke kupu nei kekahi pilikia e nui ana, ʻo ka ʻaʻai ʻana o ke kai i Koʻolauloa. Pilikia nā hale e noho ana ma ka ʻae kai i ka ʻaʻai ʻana o ke kai i ke kahua one ma lalo o nā hale. Ke hoʻāʻo nei kekahi o nā mea hale o laila e kūkulu i mau pā pale kai ma waena o ko lākou mau hale a me ke kai. Ke hoʻonoho nei lākou i mau ʻeke i piha ʻia i ke one ma ke ʻano he pā pale kai, a ʻano kāpulu ke ʻano o ia mau pā. He ʻano pupuka ka ʻoiaʻiʻo, a ʻike ʻia hoʻi ka ʻōlelo kaulana a nā kūpuna, "He kai ʻaʻai ko Kaʻaʻawa." He ʻaneʻane e pilikia ko Oʻahu poʻe i ka ʻaʻaianalu o ke kapakai a puni ka moku. No ko lākou kūkulu ʻana ma ke one, ʻaʻole palekana nā hale i kūkulu ʻia i kai a no laila e pilikia ana lākou ke hina iho nā hale i loko o ke kai. ʻO ka ʻaʻaianalu hoʻi ka lawe ʻana a ka nalu i ke one mai nā kapakai a waiho i ke one ma waho loa, i kai hohonu. Ma muli o ka ʻaʻai o ke kai, ke emi nei ka nui o ka ʻāina ma nā kapakai o ka paeʻāina. Ma ko Oʻahu mau moku ʻo Waialua a me Koʻolauloa a i Maui Komohana hoʻi i ʻike ʻia ai ka nui o kēia ʻano pilikia. Ke piʻi nei ke kai a ke lawe nei nō ʻo ia i ka ʻāina. E hoʻomau ana ke kai e ʻai i ka ʻāina a inā nō pēlā, e hina pau ana nā hale i loko o ke kai. He aha lā kā kākou hana e hoʻopakele ai i nā hale i kai? ʻAʻohe paha haʻina maiau a kākou e hoʻoholo ai. ʻAʻole loa hiki iā kākou poʻe kanaka ke hoʻōki i nā hana o ke kai. A no ke akamai o nā kūpuna, i ʻōlelo mai no ke kai ʻaʻai, maopopo leʻa iā kākou ke akamai ʻole o ke kūkulu ʻana i kai. Ke loli nei ke au a ke piʻi nei ke kai. Wahi a nā loea kilokilo, e ʻauheʻe mau ana nā kapakai o Hawaiʻi i uka aʻe ma muli o ka ʻaʻaianalu. E neʻe ana ka ʻaekai he iwakālua kapuaʻi i uka i ka makahiki 2050, a he 40 kapuaʻi i ka makahiki 2100. Ke hiki mai ka makahiki 2100 e ʻauheʻe ana ka hapanui o nā kapakai o Hawaiʻi nei, ma kahi o ka 96%, i kuhi mai ai nā loea. Aia kekahi poʻe e hoʻāʻo ana e mālama i ko lākou mau hale ma o ka hoʻonoho ʻana i nā ʻeke one a i ʻole ka hoʻopaʻa ʻana i kimeki ma waena o ka hale a me ke kai. He pilikia kēia no nā ʻahahui o ka mokuʻāina. ʻO ka maʻamau, hoʻopiha ʻia he pepa noi e noi i ka mokuʻāina i ka hoʻonoho ʻana i ka pā pale kai. ʻAʻole naʻe e hoʻopiha ana ka poʻe i pilikia i nā pepa i pono ai. Hele wale lākou e hana me ka ʻae ʻole. ʻO ka pilikia o ke kūkulu wale ʻana aku i nā pā, ʻo ka hana koke me ka hana kāpulu o nā mea hale. Ke ʻae ka mokuʻāina i ke kūkulu ʻana i nā pā, hana lākou me kekahi ʻano maiau me ka manaʻo e mālama i ka ʻāina pilikia. No laila, me ka ʻole o ka ʻae ʻana, a me ke kāpulu o nā pā, e pilikia hou ana nō ka ʻāina o ia mau hale. E pilikia nui ana kākou inā hoʻomau lākou e hana me ke kīkoʻolā. ʻO kekahi o nā pilikia o ka hana kāpulu a ka haole, ʻo ka hopena o ka hoʻonoho ʻana i pā pale kai. Ke loaʻa kekahi pā pale kai ma waena o kekahi hale a me ke kai, hele kaʻapuni nā nalu i nā ʻaoʻao ʻelua o ka pā. ʻAʻai mau ke kai i ka ʻāina ma nā ʻaoʻao o nā pā pale kai. ʻAʻole loa he hāʻina maoli ka pā pale kai. ʻO ka ʻoiaʻiʻo, e hōʻeha mau ana nā pā i ka ʻāina. Hiolo ke kimeki o nā pā i loko o ke kai a hoʻohaumia ʻia ka ʻāina koʻa o nā iʻa. E pakele ana nā hale no kekahi manawa pōkole wale nō. ʻO ia wale nō ka pōmaikaʻi o kēia ʻano hana. ʻOi aku ka nui o ka pilikia ma mua o ka pōmaikaʻi o nā pā. Like ka pā pale kai me kekahi wahīʻeha i kau ʻia ma luna o ka lima i moku. ʻAʻole nō he kōkua! Akā nui nā pilikia hou e kupu mai ana ma muli o ke kūkulu pā. E ulu ana ka ʻaʻai o ke one i ka ʻaoʻao o nā pā, a he mea māʻinoʻino kēia mau pā no ke kaiapuni ola o kai. E hiolo ana nā ʻeke a me ke kimeki i loko o ke kai a pōʻino wale akula ke kai kohola. Ke ʻimi nei nā haole i hāʻina no ka pilikia o ka ʻaʻai, akā ʻo ka pilikia maoli ke kūkulu ʻana i nā hale i kahi kokoke loa i kai. Maopopo i nā Hawaiʻi ka hūpō o ke kūkulu ʻana i kai, ʻo ia ke kumu a kākou i kūkulu ai i nā kauhale i uka. Ua hele mai ka malihini a ʻike i ka nui o ka ʻāina i kai. Hele a hōʻeuʻeu ka haole i ka manaʻo e kūkulu hale i kai me he mea lā e hoʻokumu ana i kauhale palekaiko. ʻAʻohe wahi pono iki o ka moemoeā a ka poʻe haole e hoʻolilo iā Hawaiʻi i pāka palekaiko a ʻaʻole loa he pono ke kūkulu ʻana i kai. E aho kākou e hoʻolaha i ka lehulehu, ʻaʻole hiki ke kūkulu ʻia nā hale i kai. Pono kākou e noho i uka e pakele kākou i nā hana ʻehuehu a ke kai. ʻO ia wale nō ka hāʻina o kēia pilikia, ʻaʻole hiki ke hoʻopakele i nā hale i kai, no laila e naue kākou i uka. © Nāinoa Alefaio 2022 ko mua ko hope

Kamalei Krug < hoʻi hope No ka Malihini Kamalei Krug Hoʻokahi nō lā o ka malihini. E nā kupa o ka ʻāina, ka poʻe e noho ana i ka ʻolu o kou ʻāina kulāiwi. ʻO ka hoʻokipa, he loina Hawaiʻi koʻikoʻi loa ia i ili mai ka wā kahiko loa mai a hiki i kēia au. Kuhi pinepine ʻia ma nā moʻolelo Hawaiʻi no ke ʻano ʻoluʻolu o ka poʻe kamaʻāina i ka poʻe malihini. Ma ka moʻolelo ʻo Ka Hopena O Ke Pī, ua huakaʻi nā akua ʻo Kāne lāua ʻo Kanaloa ma ko lāua mau kino kanaka i Kahana. Iā lāua e huakaʻi ana, noi akula ʻo Kāne lāua ʻo Kanaloa i ʻelua kāne i wai e inu ai. ʻO kekahi kāne, noho akula ʻo ia i uka, kahi o ka wai huʻihuʻi a me ka wai maʻemaʻe loa no laila ua nui ka wai ma kāna pūnāwai. ʻO kekahi kāne naʻe, ma kai ʻo ia i noho ai. He wai hapa kai ke ʻano o ka wai ma kona hale. Ua ʻawaʻawa a mehana ka wai. I ka wā i noi aku ai nā akua i wai, hōʻole ʻia nā malihini e ke kāne nāna ka wai huʻihuʻi. ʻO ke kāne nāna ka wai hapa kai ke kāne i ʻae aku iā lāua me ka mihi pū ʻana i ka nui o ka paʻakai ma ka wai o kona hale. I ka hopena o ka moʻolelo, mahalo ʻia ke kāne lokomaikaʻi. Hōʻike akula nā akua i ke kāne lokomaikaʻi i kō lāua mahalo ma o ke kuapo ʻana i ka wai o kāna pūnāwai me ka wai a ke kāne pī. Ua hoʻomaka ka wai a ke kāne pī e ʻawaʻawa i ke kai, a huʻihuʻi a mānalo maila ka wai ma ka hale o ke kāne lokomaikaʻi. He haʻawina koʻikoʻi loa ko kēia moʻolelo ʻoiai hōʻike ʻo ia i ka waiwai o ia loina ʻo ka hoʻokipa. I ka wā kahiko, ʻaʻohe hale Hawaiʻi i kāʻalo ʻia e ka malihini me ke kono ʻole ʻia ona e ke kamaʻāina e ʻai a māʻona, a e inu hoʻi a kena. I ka wā i hiki mai ai ka haole i Hawaiʻi nei, ua hoʻokipa ʻia lākou i ia ʻano like nō, me ke aloha nui. Ua hāʻawi ʻia nā mea a pau a nā malihini i makemake ai, ʻo ka ʻai ʻoe, ʻo ka wai ʻoe, ʻo ka ʻāina ʻoe, ʻo ka hale ʻoe, a pēlā aku. ʻO ka mea minamina, ua lawe akula nā haole i nā waiwai a pau i hāʻawi ʻia iā lākou me ka pānaʻi ʻole mai i ka pōmaikaʻi i nā Hawaiʻi. ʻO ka maʻi a me ka hoʻokolonaio kā lākou i hāʻawi mai ai iā kākou. Aloha ʻino. Kipa mai nā malihini iā Hawaiʻi nei no ka mea maikaʻi ko kākou hoʻokipa ʻana. Uluwehiwehi ka ʻāina, maʻemaʻe ke kai, a ʻoluʻolu ka poʻe. Piʻi lākou i uka, a ʻau lākou ma kai e like me ka hana a nā kupa. ʻO ka ʻokoʻa o nā malihini o kēia au, a me nā malihini o ke au kahiko, no ka paeʻāina ʻo Hawaiʻi mai nā malihini, a mai Kahiki mai paha, e like hoʻi me nā akua ʻo Kāne lāua ʻo Kanaloa. No laila, ‘ike ‘ia ko lākou pilina me ka ‘āina a lākou e kipa ana, a me ka po‘e nāna e ho‘okipa. ʻAʻole nānā nā malihini o kēia au ̄ i ka pono o ka ʻāina a me nā kupa no ka mea ʻaʻole i paʻa nā loina. Nānā wale nō lākou i ̄ko lākou pono iho. I ka wā kahiko, ua mahalo aku nā malihini i ka ʻāina a me ka poʻe i hoʻokipa iā lākou. E like hoʻi me Kāne lāua ʻo Kanaloa. Mahalo akula lāua i ke kamaʻāina lokomaikaʻi ma o ka hoʻolilo ʻana i ka wai ʻawaʻawa o kāna pūnāwai i wai huʻihuʻi. Kuhi ka ʻōlelo noʻeau kaulana ʻo "Hoʻokahi no lā o ka malihini" i ka loina o ka hana a me ke kōkua ʻana i nā kamaʻāina ma ke ʻano e pono ai lākou. Inā he loʻi ko ke kamaʻāina i hoʻokipa aku iā ʻoe, ʻo ke kōkua ʻana iā ia ma ka loʻi ka hana. Eia naʻe, inā he loko iʻa ko ke kamaʻāina i hoʻokipa aku iā ʻoe, ʻo ke kōkua ʻana aku iā ia ma ka loko iʻa ka hana. ʻO ke kōkua ʻana i ka hoʻokipa ma ke ʻano e pono ai lākou ka loina. Mau kēlā ʻano loina a hiki i kēia au. ʻO ke kōkua ʻana i nā hoʻokipa ma ka holoi ʻana i nā pā kekahi lāʻana. He mea koʻikoʻi ka waiho ʻana i kekahi wahi ma ke kūlana i ʻoi aku ma mua o kona kūlana i kou hiki mua ʻana i laila. Pēlā i hōʻike ʻia ai ka mahalo. Ua paʻa ʻē nā loina o ka mahalo ʻana i nā malihini Hawaiʻi ʻoiai ua like ko kākou kahua.ʻO kēlā ka ʻokoʻa o nā malihini no ka ʻāina ʻē mai a me nā malihini no Hawaiʻi. ʻOkoʻa ko lākou kahua. Maʻa nā malihini no ka ʻāina ʻē mai i ka lawe wale ʻana nō i ko lākou makemake me ka mahalo ʻole ʻana aku iā haʻi. Ua hoʻomaka lākou e noho mai i Hawaiʻi akā mau ko lākou komo ʻole ʻana aku i ka hana me kākou Hawaiʻi, ma ke ‘ano kūpono. Ua mau ko lākou lawe ʻana i nā mea a pau i loaʻa iā kākou. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, mau ko kākou ʻae ʻana i nā malihini e lawe i nā pono mai ko kākou ʻāina mai. Āhea ka wā e pau ai ko kākou Hawaiʻi hāʻawi mau ʻana i ke aloha a me nā waiwai o ko kākou ʻāina i ka poʻe e nānā ʻole ana i ko kākou pono? Āhea e pau ai ko kākou hāʻawi ʻana aku i ke aloha i ka ʻīlio? © Kamalei Krug 2020 1 Nowemapa 2020 ko mua ko hope

Kaimana Kawaha < hoʻi hope Ua Haʻaheo Kalāheo i ka Lei Mokihana, Ua Wehi i ka Lanakila Kaimana Kawaha 30 ʻApelila 2022 I ka Mele Manaka o kēia makahiki 2022, ua lawe ka hālau Ka Lei Mokihana o Leināʻala i ka makana ʻoi kelakela o ka hoʻokūkū hula kaulana, ʻo ia hoʻi ka makana no ka hālau helu ʻekahi ma ka hula ʻana. ʻO ka manawa mua nō kēia i eo ai kēia makana lanakila i kekahi hālau mai Kauaʻi mai. A ʻo ka mua nō hoʻi kēia i lilo ai ke eo i kēia mau wāhine keu a ka haʻaheo o Kalāheo. Ua hōʻiliʻili akula ʻo Kumu Hula Leināʻala Pavao Jardin a me kāna mau wahine alo maikaʻi i ka heluna ʻoi loa o ka ʻai he 1,128 no nā hula ʻelua i hōʻike ʻia mai nei ma luna o ke kahua e kaulana nei. No ka ʻaoʻao hula kahiko, ua hula ua hālau lanakila nei i ke mele ʻo Hoʻoheno no ka Poli Lauaʻe. Ua haku ʻia nō kēia mele e ke Kumu Hula Wahinekeouli Pa a ua paʻi ʻia ma loko o Ka Nupepa Kuokoa i ka makahiki 1917. He mele wahi pana nō kēia e hoʻohanohano ana i nā uʻi o Kauaʻi mai Kukuiolono pāka a hiki aku i ke one kani o Nohili. Ua ʻaʻahu nō nā wāhine o nei hālau i nā wehi o Kauaʻi. E kāhiko ana nō i ka pāʻū lāʻī, onaona i ka maile kīkepa, hoʻopē ʻia i ke ʻala o ka lauaʻe, ua lei ʻia nō hoʻi i ka palapalai i wili ʻia me ka lauaʻe hoʻoheno poli. Ua ʻike maka aku nō i nā uʻi o Kauaʻi hemolele i ka mālie. No ka ʻaoʻao hula ʻauana, ua koho ʻia ke mele ʻo Kauaʻi Lana i ke Kai i haku ʻia e ka haku mele kaulana o Hawaiʻi ʻo Robert Uluwehi Cazimero. E like me ke mele kahiko i hula ʻia, ua pili nō hoʻi kā ia nei mele i nā wahi pana like ʻole āna i ʻike maka aku ai ma Kauaʻi. Ua kāhiko haʻaheo ua mau mamo nei o Kalāheo i nā holokū keu a ka poni, ka waihoʻoluʻu kaulana o ia mokupuni. Ua neʻe hoʻokahi lākou mai ʻō a ʻō o ke kahua a puni me he mea lā e mākaʻikaʻi ana i ka moku o Manookalanipō. I ia neʻe hoʻokahi ʻana nō hoʻi, e moani mai ana ke ʻala o ka lauaʻe a me ka maile lau liʻiliʻi i ka ihu. Ua nani wale mai hoʻi kau i ka maka ke ʻike aku. I ka lei ʻana o nei hālau i ka lei o ka lanakila, ua hoʻopuka maila ʻO Brylyn Noelani Aiwohi, he ʻōlapa na ua hālau hula nei, a he lālā nō hoʻi na ka ʻohana Kawaihelani i kona manaʻo me kēia, “He mea nui nō kēia hula ʻana no Kauaʻi a me Niʻihau i mua o ke anaina a puni ke ao. Nui ko mākou aloha no Kauaʻi a me Kalāheo, ko mākou home. A ʻo ia kā mākou i hana ai, ua hōʻike aku nō mākou i ia aloha a haʻaheo hoʻi i mua o ka honua.” Ua haʻaheo maoli nō ʻo Kalāheo a me ko Kauaʻi! Me ʻoukou nō kēia leo hoʻomaikaʻi e nā mokihana anuhea e kui ʻia ai ka lei haʻaheo a me ke lei lanakila o ko ʻoukou kumu hula o Leināʻala Pavao Jardin! Ua ʻike ʻia nō ka nani a me ke aloha o ko ka mokupuni kāʻili lā. Aloha wale ka poli lauaʻe e lana nei i ke kai! © Kaimana Kawaha 2022 ko mua ko hope

Kahanu Cuban < hoʻi hope Ola ka ʻĪ, Koʻolau Kahanu Cuban 1 Malaki 2023 Mālama ʻia kēia ʻaha hoʻoulu ʻōlelo Hawaiʻi ma ka mahina ʻo Pepeluali, makahiki 2023. Hui pū nā kula kaiapuni o Oʻahu nei, pēlā pū me nā ʻohana a me nā hoa e kākoʻo ana i ka ʻōlelo makuahine o kēia lāhui aloha. ko mua ko hope

Makana Gomes < hoʻi hope ʻAʻohe Hala ʻUla o ka Pō Makana Gomes 4 Kēkēmapa 2023 He leo heahea mai ka poʻe o Puna maka kōkala i ka hikina a hiki aku i ka poʻe kuawehi i ka ulu hala ʻo Kahaʻipū ma ke komohana. Aloha nō kāua e ka hoa makamaka heluhelu i hiki mai nei i mua o kēia wahi nūpepa. Eia hou ka leo o kekahi polohīnano e kūkala ana i mua ou me ka wehewehe hou ʻana i mau mea no ka unala lauhala hoʻi. Ua minamina kā hoʻi ka hala ʻana o nā ʻike hohonu o ka unala lauhala, akā e hoʻolaha ana kēia polohīnano i nā mea aʻu i aʻo ai mai ka waha mai o kuʻu poʻe kumu. E laʻa, nā akua o ka unala lauhala, nā inoa o nā pūhala kaulana, nā māhele o nā lau, nā piko, nā hoʻoheno, nā kaila o ka ulana ʻana, a pēlā wale aku. ʻO ia nō, ʻo Kāʻeo Izon, ke kumu hoʻi o nā hui unala lauhala ʻo ʻAla Hīnano a me Waianuhea o ka pua hala a me C. Pueo Pata, ke kahu hoʻi o ua mau hui nei. E like me ke poʻo inoa i kau ʻia ma luna aʻe nei, ʻaʻole hala ʻula i ka pō. Inā maopopo ʻole iā kākou nā ʻike hohonu o kēia ʻoihana ʻoi loa o ka makamae, pehea lā kākou e mahalo ai i kona mau hiʻohiʻona? No laila e ka makamaka heluhelu, e heluhelu mai i kēia pule no ka poʻe unala lauhala. Na C. Pueo Pata i haku i kēia pule aʻu e kālailai ana. Ua ʻako ua ʻo Pueo i nā ʻike ʻāhui hala like ʻole, ʻokiʻoki ʻia a ʻoi, a laila kui ʻia a paʻa ihola me he lei ʻaʻala hiehie lā ke nānā aku! ʻO kekahi kumu o kāna haku ʻana i kēia mele pēia, ʻaʻole nui nā oli a me nā pule unala lauhala i ili maila i luna o kākou i kēia au. He aha ke kumu o kēia hoʻīli ʻole ʻana mai i ia mau ʻano pule? Maliʻa paha, ua pau kēia ʻike i ka nalowale ma muli o ke kālele manaʻo, ʻo ia hoʻi, aia nō ke ola i ka hana. Me he mea lā, ʻo ka maiau o ka lima ka mea nui, ʻaʻole i nānā ʻia ke kāpulu o ka naʻau. E uhi ana ka wā i hala i nā mea i hala. Mahalo hoʻi au i kēia māhele i hoʻopaʻa naʻau ʻia e ka poʻe kūpuna. E laʻa, nā ʻano piko, nā ʻano hoʻoheno, me nā ʻano hana ʻokoʻa, ʻo ia hoʻi, nā hana i kō i ka lima. Akā, ua hiki iā kākou ke hānai hou i ia mau māhele o ka noʻonoʻo ma nā ʻike i waiho maila ma loko o ka nūpepa, a ma loko hoʻi o nā inoa ʻāina kekahi. No laila, hoʻomaka kākou ma paukū mua o nei pule, ma nā māhele o ke poʻo lauhala i helu ʻia ma ka pule a Pueo Pata i haku ai ma ka lā ʻumikūmāono o Novemaba i ka M.H. 2019. Ua kapa ʻia ʻo “He Pule No Ka Poʻe Ulana Lauhala.” ʻOiai, he pule kēia no ka poʻe ulana lauhala; hoʻomaka aʻela ʻo ia me ke kuhi ʻana aku i nā māhele o ka lau mai ka muʻo a i ka polohīnano. ʻO ia hoʻi mai ka piko o ke poʻo, a i waho. Penei ka hoʻomaka ʻana: Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– He muʻo, He ʻao, He pūʻawa, He pūkani, He ʻiokoʻo, He koʻo, He pili lāʻele, He lāʻele, He paʻilauʻula, He polohīnano– He lau mai nō. E like me kaʻu i wehewehe ai i kēlā mahina i hala aʻela, na ʻOhiʻohikupua i hoʻolako mai i nā lako āpau e pono ai ka mea ulana lauhala. No laila, he kūpono ka hoʻomaka ʻana me kona inoa. Pēlā nō kā Pata hana ma ka hoʻomaka ʻana o kēlā me kēia paukū i mea e kūpinaʻi ai ka inoa ʻo ʻOhiʻohikupua. He kuleana a he hana ko nā māhele lau āpau. Ua hiki ke hoʻohālike i kēia mau māhele o ka lau me ka māhele o ke ola kanaka. ʻO ka muʻo hoʻi ka wā pēpē a ke ulu aʻe a oʻo mai, ʻo ia ka wā ʻiokoʻo. Ke ʻelemakule a luahine maila, ʻo ia ka paʻilauʻula me ka polohīnano hoʻi. Ke hele ʻoe i ka ʻohi lauhala ʻana ma kahi wahi, makaʻala a makawalu hoʻi i ke aka o ka pūhala me ke ola o ke kanaka. Inā he muʻo ʻoe ʻaʻohe mea e hoʻopalekana aku iā ʻoe. ʻAʻohe ona kōkala. ʻAʻohe ona ikaika. ʻAʻohe ona leo. Me he mea lā he pēpē maoli ʻo ia. Aia nō a oʻo maila ka lau me ke kōkala, ʻo ia ka wā e ulu maikaʻi ai ka lau. Me he kanaka lā e oʻo ana ka noʻonoʻo. Ma ka paukū ʻelua helu papa ʻia nā papa o Kahiki. E laʻa, “Kahikikū a me Kahikimoe.” Hoʻomanaʻo paha ʻoe i ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua me kona ulu ʻana mai lalo mai o ke kai ma Kahiki? He maʻamau kēia hea ʻana i nā papa ma ke oli a ma nā mele Hawaiʻi hoʻi. Ua hōʻike ʻia ka pilina me ʻOhiʻohikupua i kona kupu mua ma Kahiki. ʻO ka paukū ʻalua, hoʻomaka ana penei: Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– I Kahikikū– I Kahikimoe, I Kahikiikapapanuʻu– I Kahikiikapapalani, I Kahikikapuihōlanikekuʻina– He ʻuluʻulu mai nō. ʻIke paha ʻoe i kekahi mau hua ʻōlelo pili i ka ulana? Pehea ʻo Kahikikū me Kahikimoe. Kohu mea lā, hiki ke ʻike ʻia ka hana a ke kū ma ka unala ʻana ma kona ʻano he kāne ma o ka huki mālie ʻana i ka ʻaoʻao ʻākau. Ma ka ʻaoʻao o ka moe, hiki ke ʻike ʻia ka hana a ka moe ma kona ʻano he wahine ma ka moe mālie ʻana ma waena o nā kū. Eia naʻe, ʻaʻole hiki ke hoʻokaʻawale i ke ʻano o kū a me hina, aia nō lāua ma kahi like i loko ou a i loko hoʻi o ka hana kekahi. Ua hoʻohālikelike ʻia hoʻi kēia me ke ʻano o ke kanaka. Pēlā nō ma ka unala ʻana, ke huki mai i nā moe i ka ʻaoʻao o nā kū, e kīkeʻekeʻe auaneʻi kāu ala e ulana ana, ʻo ia nō ʻoe ʻo ke ala nui o Hana ma Maui ala. ʻO kēia ka paukū ʻakolu, penei ka hoʻomaka ʻana: Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– ʻUmiki ʻia ʻo Pele, Lānia e Pele, Hukia e Pele, Hoʻoleia e Pele, Ulu iā Pele ma Hawaiʻi nei–He loaʻa mai nō. He mea kēia paukū no ka poʻe ulana lauhala e hoʻomaopopo ai i ka moʻolelo o ka unala lauhala. I mea aha i hoʻokomo ai ʻo ua Pueo i kēia mau lālani e pili ana iā Pele? Hoʻomanaʻo paha ʻoe i ka moʻolelo aʻu i hōʻike ai i ka mahina i hala aku nei, ʻike akula kākou i ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua i kāna hoʻohihia ʻana iā Pele. Pehea kou manaʻo no kēia mau hua ʻōlelo? Kau nō ka manaʻo i ka manaʻo nui o ka moʻolelo, i ka hoʻolei ʻia ʻana o nā poʻo lauhala e Pele. ʻUmiki ʻia nō ʻo Pele e nā kōkala o ʻOhiʻohikupa. Ua lānia o Pele i nā lau a hoʻokuʻu ʻia ʻo ia. E alia iki kākou a, e wehewehe i kēia huaʻōlelo i puka i luna aʻe nei. ʻO lānia, pili i ka moʻa ʻia ʻana o nā lauhala ʻōpiopio i ke ahi a i ʻole ma luna o nā nānahu. Ma hope pono o ka lānia ʻia e Pele, ua hukia nā lauhala e Pele. A laila hoʻoleia nā poʻo hala e Pele. Ua ulu nō iā Pele ma Hawaiʻi nei. Pēlā nō e hoʻolako ʻia ai ka poʻe unala lauhala Hawaiʻi i nā lauhala e pono ai ka unala lauhala ʻana. I kēia manawa, haʻalele kākou i kēia paukū ʻekolu no ka nānā ʻana i ka paukū ʻeha piha i nā ʻōlelo noʻeau. Aia nā ʻōlelo noʻeau he nui ma ka paukū ʻehā. I mea aha ka ʻōlelo noʻeau? Eia ka waiwai o ka manaʻo Hawaiʻi i loko o ia mau ʻōlelo noʻeau i mea e hōʻike aku ai i ke kuanaʻike o ka ʻāina, a me nā mea kūlohelohe o ke ao Hawaiʻi. Pēia ka hoʻomaka ʻana: Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– I ka ua pehi hala o Hāmākua, He paʻipaʻi mai nō; I Puna maka kōkala, He kīhae mai nō; I nā hala o Kahuku, ʻau i ke kai, He hoʻoluʻu mai nō; I ka hala māpu ʻaʻala o Ūpēloa, He holoi mai nō; I ka hala o Pōhākaʻa, He pōkaʻa mai nō; Pā ka Mololani i Kuaaʻohe, He kō mai nō; ʻOʻoi nā kui i ʻOpihikao, He mauʻu mai nō Hū wale aʻe ka nani i kēia paukū ma o nā aka o nā ʻōlelo noʻeau! Nani maoli nō. Aia nō i Hāmākua ma Maui ka ua pehi i ka ʻāhui hala a lohe ʻia ka paʻipaʻi o ka ua i ka hala. Ma Puna waiho ʻia ka piko o ka pēpē i loko o kekahi pūhala i mea e ulu ai kona lihilihi maka me ke ʻano milo o ke kōkala lauhala. Aia i Kahuku ma Oʻahu mokupuni, nā pūhala kokoke i ke kai a hoʻoluʻu ʻia mai nō e ka ʻehu kai. Hoʻomākaukau ka poʻe o Kahuku i nā lauhala me ka hoʻoluʻu koke i ka lauhala i loko o ka wai i mea e hoʻopalupalu ai i ka lauhala. ʻO ka lauhala kokoke i ke kai ka makemake a kekahi poʻe unala no ka mea aia ka paʻakai i loko, akā ʻo ka lauhala o ke kuahiwi kaʻu i makemake ai. Kaulana loa ʻo Hilo i ka lauhala, a ʻo Ūpēloa kekahi wahi i loko o Hilo me ka hala māpu ʻaʻala i ka ihu. Mai hea mai kēia māpu ʻaʻala? Mai ka ʻāhui hala? Mai ka ʻaʻala o ka hīnano? Pehea kou manaʻo? Aia nō a palupalu ka lauhala, hiki ke holoi i ka lau a ūpē. Aia ma Pōhākaʻa, Hawaiʻi ka hana pōkaʻa i ka lauhala. Kapa aku kekahi poʻe i kēia kaʻa ʻana o ka lauhala he pōkaʻa, pōʻala, a i ʻole kūkaʻa. Ma ʻOpihikao kahi i hoʻokumu mua ʻia ai ke koe lauhala e kekahi kaikamahine. Aia ma ka Nupepa Kuokoa , Buke 18, Helu 20, 17 Mei 1878 ka ʻatikala i puka ai kēia ʻōlelo no ua kaikamahine nei. Mau nō kā kākou hoʻohana ʻana i kēia ʻano koe no ka hoʻolako ʻana i nā mauʻu! Me he mea lā, he kaʻina hana kēia paukū mai ka ʻohi ʻana i ka lau ā i ke koe ʻana i nā lau. E ka makamaka heluhelu, ʻaʻole au e kaulaʻi i nā iwi i ka lā, no laila e kāpae aku ana au i ka paukū ʻehā, ʻeono, me ʻehiku. No laila, ua hiki mai kāua i ka paukū hope loa, ʻo ia ka paukū ʻewalu. Mōakāka paha kēia paukū hope loa, a eia ka hoʻomaka ʻana: Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– He lako, He pono, He loaʻa, He ola, He palalauhala, He haumakaʻiole, He kau i ka puāneane mai nō. Noa, lele wale aku lā! Ma mua o koʻu hoʻokuʻu ʻana iā ʻoe, e ka makamaka heluhelu, he manaʻo hope loa ko kēia polohīnano e kūkala ai. I mea aha koʻu wehena i kēia pule? I mea e hohonu ai ka ʻike o kahi e ulana pāpale ana ma waho aʻe o ka hana lima wale nō. Aʻo maila au mai kaʻu kumu, ʻo ka hoʻomau ʻana a me ka hoʻoholomua ʻana ka mea nui o kēia hana noʻeau makamae. ʻAʻole ia no ke kūʻai aku a hoʻokiʻekiʻe iā ʻoe iho. He pū hala aʻa kiolea. Inā pēlā ke kumu o kou ulana ʻana, pohō a lapuwale ʻoe. ʻO ka mea koʻikoʻi, he oli hou kēia, eia naʻe, kahiko kēia mau wahi i helu ʻia e Pueo Pata. No laila he hōʻailona ia me ka hoʻonui ʻana i ka ʻike me nā hua ʻōlelo pili i ia hana. He wahi leo mahalo kēia iā Kāʻeo Izon kaʻu kumu a me Pueo Pata, ke kahu hoʻi o kaʻu hui. ʻAʻohe hana a Kauhikoa, ua kau ke poʻo i ka uluna. © Makana Gomes 2023 #loinahawaii ko mua ko hope