< hoʻi hope Ka Waiwai o ka Hoʻopaʻanaʻau Kamalei Krug 1 ʻOkakopa 2020 Mai kahiko loa mai, mai mua loa mai a mai kīnohi loa mai hoʻi. Mai ka wā mai i hānau ai ʻo Kumulipo lāua ʻo Pōʻele i ka pō, a mai ka wā mai i hānau ʻia ai ʻo Laʻilaʻi a hiki i kēia wā ʻānō, ua hoʻopaʻa ʻia ka ʻike i ka naʻau o ke kanaka. Pēlā i mau ai ke ola o ka ʻike mai kekahi hanauna a hiki mai i kekahi. Pēlā e hiki mau ai iā kākou ke hea aku i ko Kumulipo lāua ʻo Pōʻele mau inoa. Ua paʻa naʻau nā loina, nā moʻolelo, nā oli, a pēlā aku mai ka wā kamaliʻi mai. Ma ka moʻolelo o Kalapana, lanakila akula ia wahi keiki hoʻopāpā ma luna o Kalanialiʻiloa, a me nā loea hoʻopāpā ʻo Halepāiwi lāua ʻo Halepāniho i ka ua mea ʻo ka hoʻopaʻanaʻau. Ua paʻa nā ʻano ʻike hoʻopāpā like ʻole iā ia, ʻo ke mele ʻoe, nā wahi pana ʻoe, nā iʻa ʻoe, a pēlā aku. Ua hoʻomaka kona hoʻopaʻa ʻana i ka ʻike ma ka wā i hoʻomaka ai ʻo ia i ka ʻōlelo ʻana. Manaʻo kākou he kupaianaha ka nui o ka ʻike i paʻa iā ia, eia naʻe pēlā wale nō ka Hawaiʻi. Ma ka hoʻopaʻanaʻau ke ola o ka Hawaiʻi. Ma laila ke ola o nā inoa a me nā moʻolelo o nā lālā a pau o nā ʻohana a me ka lāhui. Ma ka holo ʻana o ka manawa, ua aʻo ʻia ke kākau, a ua hoʻokumu ʻia ka pūnaewele, nā lolouila, a me nā kelepona. I mea kēlā mau pono hana a pau e paʻa ai ka ʻike. Eia naʻe, ma muli o ka paʻa o ka ʻike i nā ʻenehana, ʻaʻole i paʻa iā kākou kānaka. He aha lā ka waiwai o ka hoʻopaʻanaʻau i kēia au? I kēia wā, he māhele nui ke kākau ʻana no ka hoʻopaʻa ʻana i ka ʻike Hawaiʻi. I ka wā i pāpā ʻia ai ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana ma nā kula, a me ka wā i hoʻohalahala nui ʻia ai nā kūpuna no ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana, ʻo ke kākau kekahi mea paʻahana i hoʻohana nui ʻia no ka hoʻōla ʻana i ka ʻike. Ua hoʻopaʻa ʻia ka ʻike a me nā moʻolelo ma nā nūpepa, a ma nā ʻano puke like ʻole. Nui nō koʻu mahalo i ke kākau no ka mea ʻo ke ala ia i ola mau ai ka ʻike ma hope o ka hoʻomāinoino ʻana mai o ka haole iā kākou a me kā kākou ʻōlelo. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, ʻaʻole pēlā i hoʻopaʻa ai nā kūpuna i ka ʻike. Ua kālele wale ʻia nō ke kākau i ia wā ʻoiai koi ʻia ka hoʻouna ʻana i nā keiki i ke kula aupuni. I ka hilihili ʻia ʻana hoʻi o nā pua Hawaiʻi ma nā kula, ua haʻalele akula nā mākua i ka naʻauao Hawaiʻi me ka huli hoʻi hou ʻole i hope i nā mea o ke au kahiko. I kēia manawa, ua huli hou ke au. Hānai hou ʻia nā keiki ma ka hale ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi. He ʻae ʻia nō ke aʻo ʻana i nā moʻolelo a me ka ʻike Hawaiʻi ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kula. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, mau nō ko kākou aʻo ʻana e like me ko ka haole. Puni kākou i ke kākau ʻana ma ka pepa, a me ke kikokiko ʻana ma ka ʻenehana. ʻAʻole nui ka ʻike i paʻa i ka naʻau o kākou ma muli o ka hiki ke loaʻa hou ka ʻike me ka ʻāwīwī. Inā poina kekahi māhele o ka moʻolelo o Kalapana, ʻo ka heluhelu wale ʻana nō i ka puke ka hana e loaʻa hou ai ka ʻike. Akā naʻe, ʻaʻohe kapukapu o ka ʻike ma ia ʻano. ʻAʻole pālama ʻia ka ʻike i ka naʻau, i ka puʻuwai aloha o ke kanaka Hawaiʻi. Pehea e ʻōlelo ʻia ai no ka waiwai o ka naʻau Hawaiʻi inā ʻaʻohe ona ʻike? Eia kekahi, ʻeā, ma ka hana ka ʻike. ʻO ka ʻike ka hua o ka hana ʻana. Pēlā i aʻo ai nā kūpuna. ʻO ia kekahi poukihi o ka hale ʻike Hawaiʻi. Ke paʻa ka haʻawina i ke kākau ʻia, paʻa nō ka ʻike. Ma hea nō naʻe kona wahi i paʻa ai, inā ʻaʻole ʻo ia ma ka naʻau? Ma ka palapala hoʻi. Aia ma kekahi mea hoʻohālikelike o ke au nei kekahi wehewehena paha e maopopo ai ka pilikia o kaʻu e kuhi nei. I ke aʻo ʻana i nā huamele ma ka wā e aʻo ʻia ai ke mele hou, noi koke ka haumāna i kahi pepa nona nā huaʻōlelo. Kohu mea lā, ʻaʻohe pili o ka ʻike i kona ʻano o ke aʻo ʻia ʻana. I ka palapala wale nō e paʻa ai ka ʻike, ʻaʻole ʻo ia ma ka naʻau ʻoiai ua kūkulu ʻia ke aʻo ʻana i ka ʻike Hawaiʻi ma luna o ke ʻolokeʻa aʻo haole. Ma kēia mea hoʻohālikelike nō e nūnē ai i ka Hawaiʻi ʻana paha o ka ʻike, ke mele hoʻi, inā ʻo ia i aʻo ʻia ma ke ʻolokeʻa haole. He aʻo moloā ia i kū ʻole i ke ʻano o ko Hawaiʻi poʻe mālama ʻana i ke aʻo. Pehea lā e kapa maoli ʻia ai kekahi ʻike he Hawaiʻi ia inā ʻaʻole i ʻike ʻia ma ke ʻano Hawaiʻi? Noʻu nei, he keu ka hoʻopaʻanaʻau a ke koʻikoʻi. Ma ka hoʻopaʻanaʻau ʻana kākou e aʻo Hawaiʻi ai i nā haʻawina o ka moʻolelo. I ka paʻa ʻana o nā moʻolelo, paʻa pū nā haʻawina ma ka naʻau. I mea kēlā mau haʻawina e aʻoaʻo mai ai iā kākou i ka hana e hana ai a me ka hana e hana ʻole ai hoʻi. Aʻo ʻia ka Hawaiʻi ʻana. Inā heluhelu wale nō kākou i nā moʻolelo me ka hoʻopaʻa ʻole i nā haʻawina ʻike Hawaiʻi, pehea ana lā kākou e kū ai i ia mea he Hawaiʻi? Ua paʻa ka ʻike i ka mea hoʻopaʻa moʻolelo nāna i palapala i nā moʻolelo no kākou. ʻO ka nalohia o ka ʻike ke kumu i hoʻopaʻa ʻia ai nā moʻolelo ma ka palapala. I kēia hanauna naʻe, ʻo ka hōʻīnana hou ʻana i ka ʻike ma ke ʻano like o ka mea nāna i makana maila iā kākou. Ma ka naʻau. ​© Kamalei Krug 2020 na Kamalei Krug ko mua ko hope

< hoʻi hope ʻAʻole i Ulele iki ka Manu Kapalulu ʻAkamu Poʻoloa 15 ʻOkakopa 2021 Ua pā aʻe paha ka pepaiao o ʻoukou i kēia lono no kēia kaʻaka, he kāne ia no Wenezuela a ʻo Gabriel Arjona Molina kona inoa. I ka Moku o Keawe i haiāmu ai ka poʻe limahana e mālama i ko Hilo kahua hoʻolulu mokulele. Ua ʻike maka ʻia kahi mau luku wale e lākou i kahi pō mahina ʻo Lāʻaupau nei o ʻAukake a i ka ʻauinalā hoʻi. Wahi a kekahi limahana i ʻike maka, penei i holo ai ka hao wale ʻana i kēlā lā. Hiki maila ke keiki i luna o kona kaʻa i ke kahua hoʻolulu mokulele. A laila, ʻaʻole i ʻemo, a hoʻokokoke kēlā a puahio aku kohu makani lā no ka pā uea e kū aʻe ana nō ma laila, a laila kuʻi ʻia ka pā uea.ʻO ka māwehe nō naʻe ia o ka pā uea me he hīpuʻu paʻaʻole lā. A laila, hala wale akula ka pā uea o laila i ke keiki a hoʻokū ʻia hoʻi akula kona kaʻa ma kahi o ka mokulele e ʻaihue aʻe ai ʻo ia. Ma hope iho nō, lalau ua keiki nei me ka maopopo ʻole a he kū nō kāna i mua o kahi mokulele haʻahaʻa halihali maʻi nona ka maha. A laila, hoʻopili ihola kēia i ia mokulele a hoʻoniniu hoʻi i ka pelamakani o ua mokulele haʻahaʻa lā. Oi hana waʻawaʻa a hāʻawipio ʻo ia. ʻO ka holomua aʻela nō ia o ua keiki nei no kahi mokulele haʻahaʻa ʻē aʻe, he Beechcraft King Air C9OA kēlā mokulele a pipiʻi nō hoʻi e kūʻai mai ai. ʻEā, pehea kona ʻano poʻopākikī i ʻaneʻi. Mumule kā nō au i kāna! Aia hoʻi, kau aʻela kona kino lā i ia mokulele, ʻo ko kona mau lima hāhā akula nō i pihi. A laila, hōʻā nō ua keiki nei i nā ʻeniki he ʻelua ʻo ka pai aʻela o ka mahele mua o ka mokulele a ʻoni pū iki nō hoʻi kēia kekahi. Oi ʻoni a puni ua mokulele lā i ka poʻe mākaʻi na lākou ka hōʻole i kāna hoʻāʻo. ʻO ka pio ihola ia o ke keiki a ʻaʻole hoʻi i ulele iki ka manu kapalulu i ia lā. ʻEā, i ʻole e ʻike hou ʻia ai kēia, e aho paha ka hōʻole ʻia ʻana o kēia ʻano hana waʻawaʻa a kahi malihini a i ʻole ka poʻe nāna ka hana ʻeʻehia. A hoʻokahi haʻiloaʻa e noʻonoʻo ai kākou, ʻo ia ka hoʻohuli aupuni hou ʻana. ʻOiai, ʻaʻohe palena e ʻike ai o ke kumukānāwai ʻAmelika e hōʻole ai i ke kanaka ʻāluka. Aia nō i ʻaneʻi ka pilikia. E hele mai a e hele mai ana nō ʻo Haʻi nāna ka noʻonoʻoʻole e kākoʻo ai i kēia pae ʻāina nani, a maliʻa ʻo Hawaiʻi ka momi hinuhinu e manaʻo wale ai ia kanaka. © ʻAkamu Poʻoloa 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope I Wai Noʻu Kaʻula Kauikeaokea Krug 30 Ianuali 2022 I ʻike ʻia nō ka nohona o ke kanaka i ka mālama ʻia o ka wai. ʻO ka wai, ʻo ia ke kēpau e pili paʻa ai nā mea a pau o ka honua kekahi i kekahi. I wai e hui ai nā moku, i wai nō e ola ai nā lālā a pau o ke kumu honua. Ola nā mea a pau i ka wai. He wai ko lalo a he wai ko luna. He wai e inu ai a he wai e inu ʻole ai. Ua hemahema a ke hemahema mau nei ka wai inu i ka mālama pono ʻole ʻia e ke kanaka o kēia nohona haole. ʻO nā loina mālama wai o kēlā lāhui me kēia lāhui, ua ʻokoʻa. Ua ʻokoʻa i kahi e noho ai lākou a ua ʻokoʻa pū i ke kuanaʻike. Inā i ʻike ʻia ka wai he akua e ola ai nā mea ola a pau, ʻokoʻa kona mālama ʻia. Inā i ʻike ʻia ka wai he kumu e kāohi ʻia e loaʻa ai ke kālā a me ka mana, ʻokoʻa kona mālama ʻia. I kēia lā, ke ahuwale mai nei ka mālama pono ʻole ʻia o ka wai e ka mokuʻāina a me ka Pūʻali Kaua Moana. Ke puka aʻe nei ke kakalina mai loko mai o nā waihona kakalina a ka Pūʻali Kaua Moana o ʻAmelika, a kulu hewa i loko o ka waihona wai o Hālawa, Oʻahu. Ke komo ala kēlā kakalina i ka wai inu o nā hale mai Moanalua ā hiki aku i Maunalua. ʻAʻole ia ʻo ka maka mua o kēia ʻano hana hoʻohaumia a ka Pūʻali Kaua Moana, eia naʻe, ke hemahema mai nā haole, nā pūʻali koa, a me nā malihini, ʻakahi a ʻike ʻia “he pilikia nui.” Namunamu ka Hawaiʻi, ʻaʻole ʻekemu. Namunamu ka haole, mokuāhana nā aupuni mokuʻāina a pekelala. Hoʻāʻo maila ka Pūʻali Kaua Moana e hūnā i ka pilikia a ua hoʻi akula ka ʻino a ʻai i kona kahu. Manaʻolana au e lilo ana kēia hihia ʻo ia ke keʻehina nui e kīpeku ʻia ai a e hoʻokuke ʻia ai ka pūʻali koa mai Hawaiʻi aku. I nā lā i hala iho nei, ua kīpehi ʻino ʻia ʻo Hawaiʻi i ka ua ā hālana kūpono ʻole. Hālana i ke aha? Hālana i ke kanaka. ʻAʻole ka ua nui wale nō ʻo ke kumu, ua hālana hoʻi i ka mālama pono ʻole ʻana a ke kanaka. ʻO ka hopena ia o ke kimeki a me nā paipū wai. Hoʻāʻo ka haole e kāohi i ka wai a ʻaʻole hiki. ʻO ke kūlana maoli o ka honua, na ka ʻāina e omo i ka wai a alakaʻi i kahi kūpono. Ke uhi ʻia ka ʻāina i ke kimeki, e hālana hewa ana nō ka wai. Ke hemahema ka mālama ʻana i nā kumu wai o ka honua, hemahema pū nō ka nohona o kānaka. E paio no ka pono o ka wai. ​© Kaʻula Kauikeaokea Krug 2022 na Kaʻula Krug ko mua ko hope

< hoʻi hope No ka Pono o ka ʻĀina Kūpono Achuela 15 Pepeluali 2023 He ui, he nīnau, aia i hea ka wai a Kāne? He ui, he nīnau hou, aia i hea ke aloha no ka wai a Kāne? Ke aloha no nēia ʻāina? Aia kā i ka pūʻali koa o ʻAmelika? ʻO ia nā nīnau koʻikoʻi loa. He moʻolelo kēia no ka wehewehe pono ʻana i ke kūlana maoli o ka hana a ka poʻe i kūkala mai na lākou nō e hoʻomalu iā Kapūkakī, ʻo ia hoʻi ʻo Red Hill. Ma lalo naʻe o ko ka pūʻali koa ʻAmelika malu, ua hana ʻino nō, ua hana me ka noʻonoʻo ʻole, a kulu ihola kekahi wai ʻē i lalo o ka ʻāina o Kapūkakī ma ka piko o Oʻahu. He wāwahie hēkī ka mea i kulu mai loko mai o nā pahu nunui. I ia manawa like ua komo ua wāwahie nei i ka wai e inu ʻia e ka lehulehu e noho ma ke kahua pūʻali koa, he weliweli nō. I ka mahina ʻo Nowemapa, makahiki 2021, ʻakahi a kulu ka wāwahie ma ke kahua pūʻali koa ma Kapūkakī. I lalo lilo nō o ka ʻili honua, ua waiho ‘ia he mau pahu e ka pūʻali koa a mai laila mai nō ke kulu ʻana o ia wāwahie. Ma kahi o 1000 kālani ka mea i kulu. I ia manawa, wahi a ka luna o ka pūʻali koa ʻAmelika, ʻaʻohe mea a kākou nei e hopohopo ai. Ma ia mau ʻōlelo hōʻoia i hoʻomaka ʻia ai ka hoʻohūnā ʻana i kekahi pilikia nui loa. I nā lā ma hope mai, ua loaʻa i ka poʻe i noho i laila he wai inu ʻē loa. Wahi a kekahi mau kānaka i noho ma kahi o Aliamanu, Puʻuloa, a me Mānana, ua hele a hahauna ke ʻala o ia wai inu, like nō me ke kakalina. Ke inu ʻia ua wai nei hele a maʻi. Nui ka poʻe i kūpaʻa i mua o ka pūʻali koa a hoʻokoi i nā luna e hoʻoponopono i kēia pilikia o ka wai! A ma ia manawa i wehewehe ʻia ai kēia pilikia ʻino loa. I loa nō a huʻe ʻia kēia nūhou, pakū ka lāhui i ka ukiuki. Kupu aʻela nā ʻōlelo mauhala a kūpaʻa hoʻi ka lāhui i mea e hōʻike ai i ko lākou inaina. Na ka pūʻali koa ʻAmelika nō ia hana ʻino. I kēia mau lā, mau nō kēia pilikia, i loko nō o ka hoʻohiki a ka pūʻali koa e hoʻopau i ka waiho wāwahie ma lalo o Kapūkakī. ʻŌlelo ʻia ma ka nūpepa Hōkū Buletina, he makemake ko ka pūʻali koa e waiho i nā pahu wāwahie no ka wā e hiki mai ana. ʻAʻole kā hoʻi! Aia ke kahua pūʻali koa ʻAmelika ma luna o ko Oʻahu aquifer . Na kēia mea koʻikoʻi e hānai aku i ka poʻe pau loa o Oʻahu nei i ka wai inu! ʻO kēia ka mea pūʻiwa loa. Eia kekahi, ʻaʻole kēia hanana ʻo ka manawa mua o ke kulu ʻana, ua hoʻomaka ke kulu ʻana o ka wāwahie i ka makahiki 1947! A mau nō ke kulu ʻana ma waena o nā makahiki a pau i hala. Na kēia mau hana pono ʻole e hōʻike i ka nānā ʻole o ka pūʻali koa ʻAmelika i ka poʻe Hawaiʻi, ke ola o ka ʻāina, a me ka poʻe i hoʻomalu ʻia e lākou! Like nō ka hūnā ʻia ʻana o kēia hanana nei me kā ka pūʻali koa ʻAmelika i hana ai ma Kahoʻolawe. Luʻuluʻu nō kēia wahi mea kākau i ka hewa i hana ʻia i ia moku. ʻO ka pepehi nui ʻia ʻana o Kahoʻolawe e nā pōkā pahū ā nalowale ke ola o ia ʻāina nani, na ka pūʻali koa i hana pēlā. E ka lāhui ē, e makaʻala kākou i ka hūnā hewa ʻana a ka pūʻali koa ʻAmelika, me he mea lā ua poina ʻia ka moʻolelo o Kahoʻolawe. Ua hala hoʻokahi makahiki, ʻaʻole nō i poina ʻia ka hana ma Kapūkakī. ʻAʻole kakou e ʻae i ka mau ʻana o kēia pilikia nei i ke ʻaoʻao ʻike ʻole. Na kākou ke kuhikuhi ʻana i ka hana hewa a pēlā nō ka hoʻomau ʻana i ka pono o ka ʻāina. Inā ʻaʻole kākou e kuhi i ka hewa e hana ʻia nei ma ko kākou ʻāina, e pau ana ke ola o ka lāhui. E pā ikaika ʻia ka pepeiao o ka lehulehu i ua pilikia nei ā hemo. © Kūpono Achuela 2023 ko mua ko hope

< hoʻi hope E Hoʻomaopopo i ka Maʻi Mimikō Kalaninuiahi Wilson 1 Nowemapa 2020 Welina me ke aloha e nā kānaka mālama aloha e heluhelu ana i kēia nūpepa nei. Nui nā hanana a kākou e hoʻomaopopo ai i kēia mahina ʻo ka Lā Hoʻomaikaʻi ʻoe, ʻo ka lā koho paloka ʻoe, ʻo ka Lā Kūʻōkoʻa ʻoe, ʻo ka lā hoʻomanaʻo koa ʻAmelika ʻoe, a pēlā wale aku. He mau hanana koʻikoʻi kēia mau mea i mea e maopopo ai nā manaʻo nui o kēia mau hanana ʻo ka hoʻomaikaʻi ʻana, ʻo ke koho paloka ʻana, ʻo ke aloha ʻana i nā koa kahiko, a pēlā wale aku. Akā no kēia moʻolelo nūpepa nei e wehewehe ʻia ana kekahi hanana ʻē aʻe o kēia mahina. ʻO ia nō ka mahina hoʻomaopopo maʻi mimikō. ʻO Nowemapa ka mahina e hoʻomaopopo ai i ka maʻi mimikō, a ʻo ka mahina hoʻi kēia e aʻo ai i nā ʻano mea like ʻole e kāohi ai i ka maʻi mimikō a me nā mea e kōkua ai i nā kānaka i loaʻa i ka maʻi mimikō. Ma kēia moʻolelo nūpepa e kaʻanalike ʻia ana nā ʻano mea e hana ai e kāohi i ka maʻi mimikō a e kōkua ai i nā kānaka i loaʻa i ka maʻi mimikō. He maʻi laha nō hoʻi ka maʻi mimikō, a ʻo ka hapanui o nā kānaka ma Hawaiʻi nei, ua kamaʻāina paha i kekahi kanaka i loaʻa i ka maʻi mimikō. Noʻu iho, ua kamaʻāina iaʻu he ʻelua kānaka i maʻi i ka mimikō. Eia ko lāua moʻolelo. He mau koa wahine lāua i pale i nā mea ʻino o ia maʻi a i koho i ka nānā ʻana i ia maʻi ma ke ʻano he mea e ulu ai lāua.ʻO ka wahine mua loa ʻo ia koʻu hoa pili mai ke kula kiʻekiʻe mai, ʻo Pohaku Galdeira kona inoa. I kona hānau ʻia ʻana, ua loaʻa ʻo ia i ka maʻi mimikō ʻekahi, a mai kona wā pēpē ua pono ʻo ia e ʻai i ka lāʻau mimikō, ʻo ia no ka laukahi, i ʻekolu manawa i kēlā me kēia lā i mea e ola pono ai kona kino. I ko māua hele ʻana i ke kula, ua hoʻāʻo ʻo ia e aʻo aku i nā kānaka ʻē aʻe e pili ana i ka maʻi mimikō a me ke kōkua ʻana i ka poʻe i loaʻa i ka maʻi mimikō. No kāna pāhana papa alakaʻi, ua mālama ʻo ia i polokalamu liʻiliʻi ma ke kula i hiki ai i nā haumāna ke aʻo e pili ana i ka maʻi mimikō a me ke kōkua ʻana i nā kānaka i maʻi i ka mimikō. Ma o kēia hana ua hiki iā ia ke kōkua i ke kula ma ka hana ʻana i ka hoʻolālā uila pōpilikia maʻi mimikō, no laila inā he pōpilikia kekahi haumāna i ka maʻi mimikō ʻike ke kahu maʻi i ka hana e kōkua ai. Aloha au iā ia a haʻo au i ko māua wā ma ke kula kiʻekiʻe. He mahalo kēia iā Pohaku no kona aʻo ʻana mai iaʻu i ke kōkua ʻana aku i ka poʻe maʻi mimikō ma ka pōpilikia a me ke aʻo pū ʻana iaʻu i ka mālama ʻana i koʻu kino ponoʻī. He aʻaliʻi kū makani ʻoe i nā mea ʻino a pau ma kou ola. ʻO ka lua o ka wahine, ʻo ia koʻu tūtūwahine ma ka ʻaoʻao o koʻu makuakāne, ʻo Janet Bradford kona inoa. ʻAʻole ʻo ia i loaʻa i ka maʻi mimikō i kona hānau ʻia ʻana, akā, ma o ka ʻai ʻana i nā mea pono ʻole ma kona wā liʻiliʻi a makua ua kupu mai ka maʻi mimikō i kona wā he kupuna. Mai koʻu wā liʻiliʻi, ua aʻo mai ʻo ia i nā mea e hiki ai ke hana e kāohi i ka maʻi mimikō ʻo ka ʻai ʻana i nā meaʻai liʻiliʻi o ke kōpaʻa, ʻo ka ʻai ʻana i nā meaʻai me ke kōpaʻa ʻole, ʻo ke kuke ʻana i nā meaʻai ma kahi o ka hele ʻana i ka hale ʻaina, ʻo ka ʻai ʻana i nā lauʻai maikaʻi, a pēlā wale aku. Mahalo au i koʻu tūtū no ke aʻo ʻana mai iaʻu no kēia maʻi a me nā ʻano mea i hiki ai iaʻu ke hana e mālama i koʻu kino. He mea waiwai kēia ʻike no nā ʻano ʻai maikaʻi like ʻole no laila e kaʻanalike au i ia mau mea e like me kā koʻu tūtū i hana ai. Akā, he aha ka maʻi mimikō? He maʻi kēia e pilikia ai ke ake a me ka puʻuwai a hiki ʻole i ke kino ke hoʻowali i ka meaʻai a lilo ai i ikehu no ke kino. No laila, ʻai nā kānaka maʻi mimikō i ka laukahi i mea e kōkua ai i ke kino ma ka hoʻowali ʻana i ke kōpaʻa a lilo i ikehu. ʻO kekahi mau kānaka, inā ʻai ʻole ʻia ka laukahi i nā lā a pau e make ana paha i ka loaʻa ʻole o ka ikehu e holo pono ai ke kino. ʻO ka mea hoʻokaumaha hoʻi, ʻehia ka nui o ka poʻe mai mimikō ma Hawaiʻi? He Hawaiʻi ka hapanui o ka poʻe i maʻi i ka maʻi mimikō. ʻO ke kumu o kēia hapanui, ma muli ia o ka maʻa o ka poʻe Hawaiʻi i ka ʻai ʻana i nā ʻai pia, ʻo ka starch nō hoʻi, ma mua o nā lauʻai a me nā huaʻai. ʻAi nui nā kānaka Hawaiʻi i ka laiki no ka mea he emi ke kumu kūʻai a hiki ke loaʻa ma nā hale kūʻai a pau. Akā, piha ka laiki i ke kōpaʻa he nui, a ke hoʻowali ʻia ma ke kino, emi ka nui o ka laukahi a hiki ke kiʻekiʻe ka ʻiliwai kōpaʻa koko. No laila, pehea e hōʻalo ai i ka maʻi mimikō ʻelua? Ma ka ʻai pono ʻana i nā mea e ola ai ke kino: ʻo ka lauʻai ʻoe, ʻo ka huaʻai ʻoe, ʻo ka wai ʻoe, ʻo ka iʻa ʻoe, a pēlā wale aku. A ʻoi aku ka maikaʻi o ka meaʻai i kuke ʻia ma ka hale ma mua o ko ka hale ʻaina. Inā ma ka hale, nāu e koho i nā mea e hoʻokomo ai ma loko o ka ʻai a mālama nui ʻia ke kālā kekahi. Akā pehea nā kanaka i maʻi, pehea kākou e kōkua ai iā lākou i ka lapaʻau ʻana i ka maʻi mimikō? ʻO ka hapanui o nā pōpilikia o ka poʻe maʻi mimikō, ʻo ia ke emi loa o ke kōpaʻa ma ke kino. No laila, ʻo kekahi mea e kōkua ai i ka poʻe maʻi, ʻo ia ka loaʻa ʻana o nā ʻai kōpaʻa i kahi kokoke, e laʻa ka wai huaʻai a me ke kanakē. Maʻule iho ke kanaka maʻi mimikō ma muli o ka loaʻa ʻole o ke kōpaʻa ma ke kino no laila e hāʻawi iā lākou i ka meaʻai a i ʻole o ka mea inu kūpono o ke kōpaʻa i nui aʻe ka ʻiliwai kōpaʻa koko. ʻO kekahi mea nō hoʻi e kōkua ai, ʻo ia ka lū kālā ʻana no ka poʻe maʻi. Pipiʻi loa ka lapaʻau ʻana i ka maʻi mimikō a me nā lāʻau e hoʻōla aku i ka maʻi. Ma Hawaiʻi nei, hoʻolilo ʻia he $1.5 biliona no ka maʻi mimikō a me ke kūʻai ʻana i nā lāʻau i kēlā me kēia lā i ola pono ke kino. E kōkua i ka poʻe i maʻi ma ka hāʻawi ʻana i kālā a i ʻole ka hoʻolako ʻana i nā polokalamu e kōkua ana i nā kānaka maʻi mimikō. No laila, e hoʻomaopopo kākou i kēia ʻōlelo noʻeau, “Kū pākā ka pali o Nihoa i ka makani.” E kū pono i nā mea e kīloi aku ai ke ola i mua o ʻoukou a hoʻihoʻi i ia mea ʻino me ka paio ʻana i nā mea ma kou ala. He mau koa wiwoʻole nā kānaka maʻi a kū lākou ma mua o nā mea a pau e pale ana i ko lākou mau ala. E hahai kākou a pau iā lākou ma ko lākou ʻano kupaianaha a wiwoʻole a kōkua kekahi i kekahi e ola pono ai kākou a pau. ​© Kalaninuiahi Wilson 2020 ko mua ko hope

No ka Leʻaleʻa He Pā Sēdē Hou na ka Hui Hīmeni ʻo Keauhou Puʻuwaihaokila Nakahara 1 Nowemapa 2022 ʻAuhea ʻoukou e ka poʻe makeʻe mele Hawaiʻi! Pōmaikaʻi maoli kākou i ke pā sēdē hou ʻo “I Leʻa” i hoʻopuka ʻia mai nei e ka hui hīmeni ʻo Keauhou. Kaulana nō ua hui hīmeni nei ma muli o ko lākou mau leo nahenahe, ko lākou hana maiau, ko lākou ʻimi naʻauao, a me ko lākou aloha nui i ke mele Hawaiʻi. e heluhelu He Hamepuka Waiūpaʻa nona ka ʻIʻo ʻOle: He Malihini i Kekahi ʻĀina Maʻa ʻOle Hoaloha Westcott 15 Nowemapa 2021 Welina e kuʻu mea heluhelu. He ʻāina nani nō ʻo Iāpana, akā, he ʻano pōhihi no neia malihini, ʻo ia hoʻi ka mea kākau. I kekahi kauwela, ua huakaʻi aku nō māua me koʻu hoa hana i Iāpana no ka hālāwai pū ʻana mai me ko māua hoa pāʻoihana. ʻO ia kaʻu manawa mua i kipa ai i Iāpana a nui nā mea hūʻeu i kupu wale. e heluhelu Keolapono, ka Honu o Waiehu Hakualokualapa Bolacito 28 Pepeluali 2021 I nā hulina hema o Maui, aia kahi moku liʻiliʻi ʻo Honuaʻula. ʻO ia nō kahi nona kēia moʻolelo. e heluhelu Hū! Keu a ka Wela! E Hele Kākou i Waikomo! Kamāhie Baricuatro 1 Nowemapa 2022 ʻO Waikomo ka inoa o ʻelua mau mea, ʻo ia hoʻi kekahi kahawai i Kauaʻi, a me kekahi kalaka kūʻai haukōhi ma Maui. He aha ka pilina o ia mau mea? e heluhelu Nūioka Kekuaokalani Nakahara 15 ʻOkakopa 2021 E nā hoa mākaʻikaʻi o ka honua nei puni i nā ʻano nani like ʻole o ka ʻāina, aloha nō. Ma ka lā 15 o Mei haʻalele māua ʻo koʻu ʻohana iā Oʻahu e hele ai i Nūioka. e heluhelu He Kaʻao no ke Kahua Hoʻokalakupua o Kānehūnāʻailana Kiana Davis 1 Nowemapa 2020 ʻAuhea wale ana ʻoukou e nā maka heluhelu o Ka Ulu Hoi. Eia kou wahi mea kākau ke waiho nei i wailau i mua o ʻoukou i mea e nui puʻipuʻi ai ko ʻoukou wahi ʻōpū. ʻO ke ʻano o nēia wailau, he haʻi hou ia i kekahi kaʻao mai ka ʻāina ʻē i kamaʻāina paha iā ʻoukou. E hahai kākou i ka huakaʻi a kekahi kaikamahine nona ka inoa ʻo Leilani a me kāna ʻīlio, me Mele, e ʻimi i ala e hoʻi hou ai i ko lāua kūlanakauhale aloha nui ʻia, ʻoiai ʻaʻohe wahi i kū like ai me ka home aloha. e heluhelu E Halalē! Kahanu Cuban 15 Nowemapa 2021 E halalē! E halalē! He keu a ka ʻono. ʻO ka ʻono o ka mea ʻai, ʻo ia ka mea e hoʻohaliʻa ai i ka hale ʻaina a kākou e pāʻina ai. I koʻu ʻike ʻana, ʻo ke kaimine, ʻo ia ka meaʻai kū hoʻokahi a puni ʻo Hawaiʻi! e heluhelu Hana Pāʻani: Hoʻokahi Lāpule Leʻa o Halāliʻi Kaimana Kawaha 10 Iune 2021 ʻO nā mele Hawaiʻi, ʻaʻohe wahi maoli e hele kino ai a nanea i ka hoʻolohe i kona hoʻokani a hīmeni ʻia i kēia mau lā ma muli o ka maʻi ahulau Korona. ʻAʻohe hale ʻaina, ʻaʻohe ʻaha mele, ʻaʻohe hoʻolauleʻa, ʻaʻohe nō he wahi e hoʻolohe aku ai i nā puʻukani mele Hawaiʻi. Aia naʻe he hoʻokahi nō wahi i maopopo i kēia mea kākau e mālama ʻia ai kēia loina koʻikoʻi o kākou i kēia mau lā i loko nō o kēia wā maʻi Korona. Aia nō ia i ka laʻi o Kakaʻako ma ka hale inu nona ka inoa ʻo Workplay. e heluhelu E Malama i na Moo Kupa Kama Kaaikaula 1 ʻOkakopa 2020 Oia no kai ikeia ma Moanalua nei. I kela me keia po, hiki mai na mu a loheia ka mumuhu o ka lakou lele ana io ianei. Oia no ka wa i ikeia’i he moo e kakali malie ana ma ka aoao. I nana aku ka hana, he eha mau moo ma ka puka aniani. A lele mai la kahi mu, aole i liuliu, paa ia mea ino i ka waha o kekahi moo, a pau ka mumuhu, o ka muka wale no ke kani i loheia. e heluhelu

< hoʻi hope He Hawaiʻi ʻOe Noah Ellis 31 Malaki 2022 ʻAuhea ʻoukou e nā keiki neʻepapa, nā mamo a Hāloa, nā kalo kanu o ka ʻāina, mai ka puka ʻana a ka lā i Haʻehaʻe a hiki i kona welo ʻana i ka mole ʻolu o Lehua, a me nā kānaka Hawaiʻi a puni ka honua, ʻanoʻai ka welina o ke aloha. I kēia manawa, aia kekahi mau kānaka e noho nei me ka manaʻo, ʻaʻole paha lākou he Hawaiʻi maoli. Pēlā paha kekahi mau kānaka ma muli o ko lākou nele ʻana i ka ʻike Hawaiʻi a me ka ʻōlelo Hawaiʻi, a i ʻole no ko lākou hoʻokaʻawale ʻia ʻana paha mai ka moʻomeheu Hawaiʻi aku. He mea hoʻomanaʻo kēia, ua lawa ʻoe. ʻO ka wehewehena nōhie, ʻo ka moʻokūʻauhau ka mea e Hawaiʻi ai ke kanaka, no laila, inā he koko Hawaiʻi kou, he Hawaiʻi nō ʻoe. Akā, i koʻu manaʻo, aia ka pono ʻo ka hoʻokō ʻana o ka Hawaiʻi i ka loina o kona mau kūpuna. ʻO ia hoʻi ka mālama ʻana i ka poʻe a puni kākou, a me ka pili ʻana me ka ʻāina hānau o kākou, a me ka mālama ʻana i ka ʻāina no kākou a no kā kākou mau mamo. I kēia lā, alakaʻi ʻia ka nohona e nā lāhui nui o ke ao, e laʻa ʻo ʻAmelika, no laila hele a paʻakikī ka ʻike ʻana i ka mea pono. He paio kēia noʻu. Ua hānai ʻia au i kekahi ʻohana me ka ʻike liʻiliʻi o ka ʻike Hawaiʻi. He ʻike Hawaiʻi paha ko lākou, ʻaʻole naʻe lākou i hāʻawi mai iaʻu. Ua hele au i kekahi kula Kalikiano kahi i nui ʻole ai ke aʻo ʻana i ka moʻomeheu Hawaiʻi. I ka hopena, ua aʻo au naʻu nō ke koho e ʻimi i kaʻu mea e aʻo mai ai. Naʻu e koho e aʻo i ka ʻōlelo Hawaiʻi, a e komo i nā papa e aʻo mai ana i ka moʻomeheu Hawaiʻi. Pēlā koʻu hiki ʻana i kēia pae i kēia lā—ua koho au e hahai i ke ala o ke aʻo ʻana mai i ka ʻōlelo Hawaiʻi a me ka ʻike Hawaiʻi. Ua piʻi nō au ma kēia pae, akā ʻaʻole i pau ka ʻike iaʻu, a ke hoʻomau aʻe nei nō i ke aʻo. E kuʻu hoa heluhelu, e aʻo mai paha ʻoe mai kaʻu moʻolelo. Inā manaʻo ʻoe, “ʻAʻole au he Hawaiʻi maoli,” e ahonui, a e ʻimi i kahi manawa kūpono e ʻapo ai i kou moʻomeheu Hawaiʻi. Inā pili kou moʻokūʻauhau i ka ʻāina nei, he Hawaiʻi ʻoe. Akā, e hoʻomau i ke aʻo ʻana mai i ka loina a nā kūpuna, ka ʻōlelo Hawaiʻi, ka ʻike Hawaiʻi, a me nā mea āpau āu e aʻo mai ai. He poʻi na kai uli, kai koʻo, ʻaʻohe hina pūkoʻa. ʻO ʻoe ka pūkoʻa, e kū ma loko o kou kai uli a me ke kai koʻo. Mai hopohopo, ua lawa ʻoe a e ʻapo wale i ka mea āu i manaʻo ai he pono. © Noah Ellis 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope E Ola ke Kani Hone o nā Manu Kaleilehuaohaililani 30 ʻApelila 2022 I loko o nā makahiki he ʻelua a ʻoi iki aku nō paha e hiki koke mai nei, ke mahuʻi iho nei ka poʻe ʻepekema o kēia au, e pau loa aku ana kekahi o nā manu maoli o Hawaiʻi nei. Wahi a ua noiʻina hou nei o ka Department of Land and Natural Resources, ke mahuʻi ʻia nei ka nalowale pau ʻana o nā ʻohana manu he ʻehā: ʻo ka ʻakikiki, ʻo ke kiwikiu, ʻo ka ʻākohekohe, a ʻo ke akekeʻe. A i loko nō hoʻi paha o ke kekeke, ke mahuʻi ʻia nei e pau ana he 11 hou aku ʻohana manu mai Hawaiʻi nei. He aha nā kumu e pilikia nei ke ola o kēia mau ʻohana manu maoli Hawaiʻi? ʻO kekahi ka maʻi avian malaria i halihali ʻia e ka poʻe makika. Ua like nō paha ka maʻi avian malaria me ka maʻi Kolona, ʻo ia hoʻi, he maʻi kēia i maʻa ʻole i ke kino o ke kanaka. No laila, he maʻi nō ia e laha koke nei ma waena o nā lāhui like ʻole o ke ao e kāʻili aku nei i ka hanu hope loa o nā kānaka he nui wale. I kēia mau lā naʻe, ua lako kākou kānaka i ka lāʻau ʻō Kolona, i pale no ko kākou mau kino kanaka. Pēlā nō ka maʻi avian malaria. ʻO ka poʻe manu nō naʻe, ʻaʻohe o lākou lāʻau ʻō, ʻaʻohe pale ʻana o lākou. A ua lawa ka nahu hoʻokahi ʻana a kekahi makika no ka hoʻomake ʻana i ia manu hoʻokahi. No laila, no nā makahiki he nui wale, ʻo ka poʻe makika e halihali nei i ka maʻi avian malaria ke kumu helu ʻekahi nāna e hoʻopau nei i ka poʻe manu maoli Hawaiʻi. ʻO kekahi kumu hou aku, ʻo ia hoʻi ka wāwahi ʻia o nā nahele e noho nei kēia poʻe manu maoli no ke kūkulu hale ʻana o kānaka. No ia kumu, ʻaʻohe wahi o kēia poʻe manu e noho ai a ʻo ko lākou piʻi hou ʻana aku nō ia i uka i kahi hou e noho ai. Eia hoʻi, ke pau ʻē aku nei nā nahele ʻōhiʻa o Hawaiʻi i ka maʻi Rapid ʻŌhiʻa Death. Ua pilikia ʻē ka poʻe manu i ka nele i ka inu wai lehua ʻole i kēia maʻi ROD, a eia nō ke wāwahi ʻia nei nā nahele e koe nei i wahi e noho ai ʻo kānaka? Auē kā hoʻi ē! ʻAʻole anei i lawa nā palena o ke kūkulu hale? Āhea lā kākou e hiki aku ai i ka palena o uka? Ua ʻōlelo ʻia nō hoʻi, ʻo ka loli o ke ao a me ka wela ʻana mai o ka honua kekahi mea e pilikia nei nā manu maoli. Ma muli o ka wela ʻana mai o ka honua a me ka piʻi ʻana mai o ke kai, ke piʻi aʻe nei nō hoʻi nā manu Hawaiʻi i uka e ʻimi ai i kahi kūpono ma ka waokele e noho pūnana ai. Pehea lā kākou e mālama ai i kēia honua i ʻole hoʻi e piʻi ai ka wela o ka ʻāina a e piʻi aʻe ai hoʻi ke kai? ʻO ka poʻe puaʻa ʻāhiu nō hoʻi kekahi pilikia e emi nei ka heluna o ka poʻe manu maoli. I ka holo ʻana o ka poʻe puaʻa i ʻō a i ʻaneʻi e noho ai, ʻeli mau aku lākou i mau lua e noho ai. I ko lākou haʻalele ʻana i ia lua i ʻeli ʻia, lilo ia lua i wahi kūpono no ka poʻe makika e hānau ai i kā lākou mau hua. A ma laila nō e pilikia hou ai ka poʻe manu i ka maʻi avian malaria i halihali ʻia e ua poʻe makika nei. E nā kānaka o kēia Lāhui, ua hiki mai kēia poʻe manu Hawaiʻi ma mua loa o ka hehi mua ʻana mai o ke kanaka ma kēia pae ʻāina nei. Ua noho pū kākou me kēia poʻe manu Hawaiʻi no nā hanauna mai iō kikilo mai. Ua wili pono ʻia kēia poʻe manu i loko o ko kākou mau moʻokūʻauhau, ko kākou mau moʻolelo, a me ko kākou mau mele. He aha ana lā kā kākou hana e mālama ai i kēia mau manu maoli no nā hanauna ma hope aku e ʻike maka ai? I kēia mau lā, ke nui aʻe nei nō nā papahana e mālama nei i ke ola o kēia mau manu. ʻO kekahi ka ʻō ʻana aku o ka poʻe ʻepekema i nā makika kāne i kekahi lāʻau e kāohi ai i ka hoʻohānau ʻana aku i nā hua makika. Ua ʻōlelo ʻia, he mea nō kēia e hoʻēmi ai i ka heluna makika i mea e laha ʻole ai ka maʻi avian malaria ma waena o ka poʻe manu. Ke hoʻolaha aʻe nei nō hoʻi nā kalana pākahi i nā lula me nā ʻōlelo aʻoaʻo e makaʻala ai nā kānaka ke piʻi aʻe i uka a i ka nahele paha. E holoi pono ʻia nā kāmaʻa a me nā lole i ʻole e halihali ʻia nā makika a me nā ʻano maʻi like ʻole e pilikia nei nā manu maoli. ʻAʻole e ʻauana wale aku i nā wahi i hoʻokapu ʻia no ka hoʻopūnana ʻana o ka poʻe manu. A e waiho i nā lāʻau o ka nahele i kona wahi mau a i ʻole e hoʻihoʻi aku i kahi i kiʻi ʻia ai, i ʻole e laha ai kekahi maʻi o nā lāʻau ma ʻō a ma ʻaneʻi. E mau aku nō i ka hoʻolaha a me ka hoʻomaopopo ʻana i nā kānaka o kēia ʻāina e pili ana i kēia mau pilikia a hihia paha. Ma o ka hoʻolaha ʻana i kēia ʻike e alulike pū ai kākou i ka ʻauamo ʻana i kēia kuleana mālama manu. I ola nā manu maoli no nā hanauna ma hope loa aku. E ola mau loa aku nō ke kani hone o nā manu! © Kaleilehuaohaililani 2022 na ABC ko mua ko hope

< hoʻi hope E ʻae ʻia ana ka hoʻohaumia ʻāina ʻo RIMPAC ma Hawaiʻi Nei? Kalehuakea Kelling 1 ʻOkakopa 2020 Mai ka wā hoʻokahuli aupuni a hiki mai i kēia au nei, noho hewa ka pūʻali koa ʻAmerika ma luna o ko kākou ʻāina aloha. Ma ka hoʻomaʻa ʻo RIMPAC i kono ai ka pūʻali koa i nā hoa kumakaia ʻāina ʻē aʻe e hoʻohaumia i ke kulāiwi o kākou. A he nui wale nā kumu e hōʻike ana i ka ʻino o ia hanana, no laila e kākoʻo anei ke kaiāulu i ia hanana kēlā me kēia makahiki he ʻelua? Pane mai ka hapa nui, “ʻAʻole!” I kēia makahiki, ua manaʻo ʻia e kāpae ʻia ʻo RIMPAC ma muli o ka maʻi ahulau Kolona. Ua kūʻē ke kaiāulu i kēia hanana ma muli o ka laha ʻana aku o ka maʻi a me ka hoʻohaumia ʻana i ka ʻāina. Ua huliāmahi ke kaiāulu ma o ka peʻahi ʻana i nā hōʻailona, a me ka ʻohi ʻana i ka 12,000 a ʻoi mau pūlima ma luna o kekahi palapala hoʻopiʻi. Eia naʻe, ua hoʻopaneʻe wale ʻia ʻo RIMPAC mai ka mahina ʻo Iune a i ʻAukake. Ahuwale ka manaʻo o ke aupuni noho hewa, ʻoi aku paha ke koʻikoʻi o ka hoʻomaʻamaʻa kaua ma mua o ke ola pono o ka mokuʻāina. I kēia makahiki, ua hoʻoneʻe ʻia ka hoʻomaʻamaʻa. Ma ka moana wale nō i noho ai ka pūʻali koa no ka hoʻēmi ʻana i ka papaha o ka laha aku o ka maʻi. A ma ka moana wale nō, i kī ʻia aku ai he ʻumi kūmākolu mau pōkā, he 1,000 puni o ke kīpū nui, a he 16,000 puni o ke kīpū iki. Pehea ke ʻino inā ua hōʻā ʻia nā mea kaua ma ka ʻāina kekahi? ʻEhia ka nui? He aha ia mea ʻo RIMPAC? Ma ka laulā, he māmala i hoʻopokole ʻia no ka Rim of the Pacific Exercise. I kēlā me kēia makahiki he ʻelua, kipa mai nā pūʻali koa mai nā ʻāina like ʻole a puni ka honua iā Hawaiʻi nei, no ka hoʻomaʻamaʻa pū ʻana i nā “pāʻani kaua.” Ua hoʻomaka mua ʻia kēia hanana i ka makahiki 1971, a holo mai nō a hiki i kēia au. ʻOkoʻa nā wahi ʻāina i komo pū i loko o RIMPAC i kēlā me kēia puni e laʻa ʻo Nūhōlani, ʻo Iāpana, ʻo Kanakā, a ia mea aku nō. Ma ia mau pāʻani, kī ʻia nā mea hoʻopahū i ka ʻāina, a hoʻolele ʻia nā mea pākī e pīholo ai nā moku kaua, i mea kēia i hele ai a maʻa lākou i ka hana kaua. Wahi a ka pūʻali kaua moana, ʻaʻohe mīkini hoʻomeamea i ʻoi aku i ka mea maoli no laila, kūpono paha kēia hana a lākou. ʻO ia ka manaʻo o ka poʻe ʻaihue ʻāina! ʻO kekahi poʻe haole, ʻokoʻa loa ko lākou pilina i ka ʻāina, ʻokoʻa ko kākou. He mea ia no ka lawe wale ʻana, - ola ka ʻāina i mea e mālama ai iā lākou kānaka a ʻaʻohe mea e hoʻihoʻi ai. ʻOiai ʻaʻole i like ka pilina i ka ʻāina, ua ʻae ʻia ka noho nani a me ka hōʻeha ʻana iā ia. He mea waiwai ʻole ka ʻāina no lākou, ma waho paha o ke kūʻai aku, kūʻai mai. ʻO kēia hana holoʻokoʻa ʻo RIMPAC, he hana e hoʻohaumia i ka ʻāina. ʻO ia hoʻi, ke hoʻomaʻamaʻa nā moku kaua, hoʻokuʻu ʻia he kiʻina leo kiʻekiʻe e hoʻopilikia ai i nā iʻa. Kapa ʻia kēia kiʻina leo he sonar. Ma ka paukū ʻehiku o ka Endangered Species Act, (ESA) koi ʻia ka pūʻali koa e noi i palapala ʻae e holo kā lākou hoʻomaʻamaʻa ʻoiai ʻaʻole hiki ke alo aʻe i ka make ʻana o kekahi mau lāhulu ʻane halapohe. A wahi a ka National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA), noho nā honu, nā sila, a me nā kolohā ma kai ma nā mokupuni a pau o Hawaiʻi, no laila pono e makaʻala ʻia ka moana a puni ka pae ʻāina. A ʻo ia hoʻi kahi e holo nei nā hoʻomaʻamaʻa hoʻopahū moku kaua (SINKEX). I ka makahiki 2014, ua ʻaʻe ʻo RIMPAC i ka Endangered Species Act (ESA) ma muli o ka loaʻa ʻole o ka palapala ʻae iā lākou ma mua o ka hoʻomaʻamaʻa ʻana i ka moana i kahi o nā lahulu ʻane halapohe. ʻAʻole lākou i hoʻopaʻi ʻia no ka ʻaʻe ʻana i ka ESA. A he hoʻokahi wale nō laʻana kēia o ka ʻaʻe kānāwai i maopopo i ka lehulehu, a he mau mea hou aku paha. Na wai e hoʻopaʻi ana iā lākou? Na lākou ke kuleana hoʻokō kānāwai. ʻAuamo lākou i ke kuleana e hoʻopalekana aku i ka poʻe makaʻāinana. Eia naʻe, ʻo wai lā hoʻi ka mea i mālama ʻia? ʻAʻole loa ka poʻe Hawaiʻi! A ʻaʻole loa hoʻi ʻo Papahānaumoku! Me he mea lā ʻae ʻia kēia mau hana i loko nō o ka ʻaʻe ʻana i ke kānāwai. ʻAʻole loa kēia ʻo ka manawa mua. Mai ka wā hoʻokahuli aupuni a hiki loa mai i kēia wā ʻānō, ua like ka lauana. I loko o ko ka pūʻali koa noʻonoʻo, ua hiki nō ke hoʻomau i kēia mau hana ʻoiai ʻaʻohe kanaka e hoʻopaʻi ana iā lākou. Ma waho aku o ka hoʻohaumia ʻana i ka ʻāina, hoʻoweliweli pū ʻia nā wāhine. Ma nā mahina e kū ai ʻo RIMPAC ma Hawaiʻi nei, ʻo ia ke kau wela, ʻike ʻia ka hoʻomāhuahua ʻana o ka lawepio a me ke kālepa ʻana aku i nā wāhine. A ua ʻike ʻia nō ma nā wahi like ʻole i noho nui ai ka pūʻali koa. He mea maʻamau ka hōʻeha a me ka hoʻoweliweli ʻana aku i nā wāhine ma ia mau wahi. Kohu like ke kino o ka wahine me ka ʻāina. He mau kinolau ia no Haumea, ʻoiai hānau ka ʻāina, a hānau hoʻi ka wahine. No laila pūlama ʻia ua mau kinolau nei o kahi akua i aloha nui ʻia. Eia naʻe ma ka noʻonoʻo o ka pūʻali koa, ʻae ʻia kēia mau mea. ʻAʻohe hoʻopaʻi. Me he mea lā ʻaʻole i lawa ka hoʻohaumia ʻia ʻana o ka ʻāina e ka pūʻali koa, ua pono e hōʻike pū ʻia ka lima ikaika e kāohi ana i nā pūʻao o ka lāhui. “ʻO wai kou makuahine? ʻO ka ʻāina nō! ʻO wai kou kupunahine? ʻO ka ʻāina nō!” Na ʻIokepa Nāwahīokalaniʻōpuʻu kēia ʻōlelo e hōʻike ana i ke koʻikoʻi a me ka pilina hoʻi o ka ʻāina me kākou. He kupuna, he akua, he mea aloha nui ʻia. Hoʻohaumia ʻia kēia pilina i ka noho mau ʻana o ka pūʻali koa ma Hawaiʻi nei. Ke pani hakahaka ʻia nei nā inoa ʻāina me nā inoa haole, nā moʻolelo wahi pana me nā moʻolelo o ka ʻāina ʻē, a hoʻokaʻawale ʻia ke aliʻi mai kākou aku, kona kauā. A i loko nō o ka hoʻohaumia ʻana i ka ʻāina, hoʻohaumia pū ʻia ke kanaka. He kuleana ko ke kanaka i ka ʻāina, a he kuleana ko ka ʻāina i ke kanaka. He ola ko laila. A inā nāwaliwali ka ʻāina, pēlā nō ke kanaka. He make ka hopena. E nā puʻuwai hao kila, ʻo ka ʻae ʻana i kēia hana e hoʻomau, he kākoʻo i ka i ka noho aupuni hewa ʻana o ko ʻAmerika mā ma luna o kākou. ʻAʻole loa ia he kūpaʻa ma hope o ka ʻāina. E paio kākou no ke kāpae piha ʻana iā RIMPAC. ʻAʻole ma muli o ka maʻi ahulau. ʻAʻole he uku kūpono ka ʻāina, ko kākou kupuna hoʻi, no ka hoʻomaʻamaʻa ʻana i ke kaua. Pehea e hōʻike ai i ke aloha i kou wahi kupuna, ʻaʻole loa ma o ka hoʻopahū ʻana iā ia, ʻeā? E hoʻoikaika kākou i ka leo, a e makaʻala kākou i kēia puni e hiki mai ana i ka makahiki 2022. No kākou ka mana e uhaʻi i kēia lima ikaika, waele ʻia ke ala no kākou a paʻa ke kahua i ko kākou poʻe kūpuna i hoʻopakele iā Kohemālamalama. E ala, e alu, kuilima kākou! © Kalehuakea Kelling 2020 ko mua ko hope

< hoʻi hope He Haliʻa Aloha no Konanui Kahikinaokalā Domingo 1 ʻOkakopa 2020 E ala e Ka‘ū mai ʻOkiʻokiaho a i Mawae, kāhiko o Mākaha, e ala e Puna, Puna Kumākaha, e ala e Hilo na‘au kele! Hilinaʻi Puna, kālele iā Kaʻū. ʻAuhea wale ana ʻoe e ka malo ʻeka, ka hulu kupuna o ka pō nona ke kua wehi, e pōʻai mau ana i ka piko o Wākea. Kanu ʻia i hea ka ʻawa a Kāne? Aia nō ia i ka ʻawa kau lāʻau o Puna, ka ʻāina Houpo o Kāne. Kani maila ka inoa ʻo Konanui, nā kupa ʻai au maoli o Puna a me Kaʻū, i halihali ʻia mai e ka makani “koʻele papa” o Puna.ʻO Joseph Konanui ka makuakāne, ʻo Elizabeth Konanui ka makuahine, hānau ʻia mai ua wahi pili ʻohā nei, ʻo Jerry Konanui, he mamo hiwahiwa na Hāloa. E kuʻu LPM, “lepo pōpolo mahiʻai” o ʻOpihikao, nui ka haʻo o kēia wahi keiki ʻohā iā ʻoe. ʻO wai lā kēia ʻōpū aliʻi, he loea no ka mahiʻai. He ʻumeke kāʻeo no ka ʻike. Ua hoʻohuli ʻia nā lima i lalo i ka honua, a ua ola nō. I kuʻu wā hūpēkole, ua ʻike maka wau i nā hana kupaianaha a ua laeʻula nei, ka lae i ʻula pau i ka lepo ʻulaʻula i puehu ʻia e ka ʻāina kua makani hiehie o Kaʻū nui. ʻAʻole loa ʻo ia he kanaka hoʻokano, a i ʻole he kanaka haʻakei. ʻAʻole loa ʻo ia i hōʻoio i kona ʻike he lehulehu a he manomano. Nona nō ka lālā kau kolokolohai, a ua haʻaheo nō ʻo ia i kona mau ʻāleuleu. He ʻike laha nō ia i ka lehulehu, he loea maoli nō ʻo Konanui. Eia nō naʻe, ʻo kāna inoa kapakapa nona iho ʻo LPM, “lepo pōpolo mahiʻai,” he ʻōlelo hoʻokanahaʻi i kona ʻano akamai. Ua loa nō kona hele ʻana i Oʻahu nei mai kāna nohona i Pāhoa, a pōkole wale ka moena o ka noho.Eia nō naʻe, he laulā a ākea nō ke ʻano hoʻokipa, ua lawa no ka hālāwai ʻana a puni ke kānoa ʻawa, ua lawa mau ka ʻai a me ka iʻa, ua lawe mau ʻia mai ka poi paua a Keāiwa, a lako nō hoʻi i ke aloha, a me ka nanea a nūnēnūnē mau ʻana me ia. Akamai wale ʻo Konanui i nā ʻano kalo like ʻole a ka poʻe kūpuna, i ona mau hiʻohiʻona, kahi e mahi kūpono aku ai iā ia, a me nā ʻano ʻike he nui a he lehulehu e pili ana nō i ke kalo. Mikioi a noʻeau nō kona hōʻoia ʻana i kēlā kalo kēia kalo, he ʻike leʻa, he ʻike maopopo, a he ʻike maoli nō kona. Loiloi ʻia nā māhele a pau o ke kalo. Mākaʻi ʻia ka piko o ka lauʻalo, kona waihoʻoluʻu, ka ʻiʻo a me ka ʻaihē, makaʻala ʻia ke ʻano o ke kōhina, ka hā a me ka lau. Hele aku ʻo ia kiʻi i kalo, lālau wale i ke kalo, ʻaʻole i ʻū, puka mai ka inoa o ia kalo, a ʻapo wale, hāʻule ihola mai nā lehelehe me ka maopopo loa. Ua like nō ka nui o ka ʻike i loaʻa maiā Konanui no nā ʻano mea kanu like ʻole. Ua noho a kupa ʻo ia, a hele a lōea i nā mea kanu kupuna like ʻole, ke kalo, ka ʻawa, ka ʻuala, ka ʻulu, a he nui wale aku. Moʻolelo mai ana ʻo ia no kona wā kamaliʻi, i ka wā a ka ʻohana i ʻākoakoa pū ai i ka hale e hana ai i ka poi, he lā i hoʻokaʻawale ʻia no ka hana. Komo nā lālā a pau loa o ka ʻohana, mai nā ʻao i lawa ka nui e paʻa ai i ka hue wai, a hiki i nā lāʻele mahaoʻo. Wahi a Konanui, ʻo ia ka wā i launa ai ka ʻohana, ka wā e hoʻoili aku ai ka ʻike a me nā loina o ke kupuna i ke keiki, i mea e hoʻokahua aku ai i ia mau mea no ke kanaka makua ʻana. ʻAʻole ʻo ia i mākaukau no kēia aʻo ʻana aku i ka nui poʻe mai kona wā keiki. He kanaka hana uila ʻo ia, a he lawaiʻa. Wahi āna, ua ala maila ʻo ia i kekahi kakahiaka me ke kahe ʻana o ka hou, a piʻi aʻela ka ʻōkakala ma ka ʻili, ʻo kona hoʻomaopopo aʻela nō ia i kona kuleana e hoʻomau ai i ka ʻike o kona mau kūpuna, a e hoʻoili aku i kēlā ʻike i nā hanauna aku. Mai ia wā, ua hele ʻo Konanui a puni ka pae ʻāina e aʻo aku a aʻo mai ai i nā mea like ʻole no ke kalo. Nīnau mau ʻia ʻo ia penei: “E ʻAnakala, he aha ke kalo ʻoi loa o ka maikaʻi?” A puana mau ʻo ia i kēia pane nei: “ʻO kaʻu kalo punahele ke kalo aʻu e ʻai ana, ke kalo i mua oʻu i loko o ka ʻumeke poi,” me ka manaʻo e mahalo i ka mea loaʻa. ʻO kona leo hoʻokikina mau, kona leo hoʻolale mau, kona leo aʻoaʻo mau hoʻi, ʻo ia ka mahi ʻana i ke kalo me ka naʻau maikaʻi. Me ka manaʻo, he mea kēia kalo e hoʻōla mai ana iaʻu, e hānai ana iaʻu, a e hoʻomana ana iaʻu. ʻAʻole nō i pau kona ʻano loea ma ka mahiʻai wale nō. Noʻeau ʻo Konanui i ka hana poi, ke kuʻi ʻai, ke kālai papa kuʻi ʻai, ke kālai pōhaku kuʻi ʻai, a he nui wale aku. ʻOi loa kona ʻano maiau, maʻemaʻe, a mikioi wale ma ke kuʻi ʻai ʻana. No kona ʻano “pana” kūpaianaha ma ke kuʻi ʻai ʻana i lohe ʻia kēia inoa o ka makani “koʻele papa.” Ua kālele a koi hoʻokina nui ʻo ia ma kēia ʻōlelo nei ʻo, “Nani ke kalo,” me ka manaʻo, e maha a maikaʻi ke ʻano a ka naʻau i ka wā a Hāloa e noho pū ana. ʻAʻohe ʻōlelo ʻino, manaʻo ʻino, hana kolohe, hana lapuwale, a pēlā wale aku, mai ka wā e kanu ai i ka huli a hiki i ka wā e kau ana ka mikiʻai i ka waha. I ka wā i hāpai ʻia maila kekahi pila ma ka ʻahaʻōlelo e kākoʻo ana i ka hoʻololi ʻana i ke kalo ma o ka GMO, ʻo ia ka genetically modified organism ma ka ʻōlelo haole, ua lilo nō ia pila ʻo ka “taro security bill” i pilikia maoli no kākou nā Hawaiʻi. Akā, ua maʻa nō ʻo Konanui i ka ʻai kalo paʻa, a ʻo ka moni kūpono nō ka hana. E like me kāna hana mau, lawe ʻo ia i ke kalo paʻa, a hana i poi ʻulika, i poi linalina ʻono maikaʻi, he hua no ka hana maiau. Ua huliāmahi mai nā mahiʻai kalo like ʻole o ka paeʻāina, e alakaʻi i paio e kūʻē ai i kēia hana ʻino ʻana i ke kalo. ʻAʻole loa ʻo Konanui i hiki aku i ke ʻano ao kahi. ʻOi kaʻakaʻa nō nā maka, a hala kēia hulu kūpuna. Ua lohe pepeiao mākou i nei leo waha wali, a ua ʻike maka nō i kona akamai. I ia lā o ka hoʻolewa, pakapaka ua nā waimaka, a loʻiloʻi wale i ka heleleʻi. Ua hoʻi nō i ke ala koʻiʻula a Kāne, eia nō naʻe, e mau ana nō kona ilina i kēia au e neʻe nei, a i nā hānauna e hiki mai ana. Ua kapu hou nō ka Hāloa iā ʻoe e Konanui, ka heke aʻo nā mamo a Hāloa. © Kahikinaokalā Domingo 2020 na Kahikinaokalā Domingo ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka Wai Kakalina o Moanalua Kawohikūkahi Adversalo 30 Ianuali 2022 ʻO ka wai kakalina o nā hale ma Āliamanu, Āliapaʻakai, a me Kapūkakī, like ʻole ʻo ia me ka wai o ke kahawai i hoʻopaumāʻele ʻia ma uka ala, e kahe iho mai laila mai a e inu ʻia ma lalo nei. He mea nui loa ka wai i ke ola o ke kanaka. ʻO ia ke kumu o ka mālama pono ʻana o ka poʻe kahiko i ka wai. Maopopo iā lākou, kahe iho ka wai mai uka mai. Inā mimi kekahi i ke kahawai ma uka ala, ua paumāʻele nō. Kahe ka wai pau pū me ka mimi i lalo nei. Komo aku ia wai paumāʻele i nā loʻi, hoʻohana ʻia, inu ʻia, a ʻauʻau ʻia hoʻi, a pēlā aku nō. ʻAʻole maopopo i nā kānaka ua hoʻopaumāʻele ʻia ka wai. A laila inu ʻia a maʻi akula nā kānaka. Pēlā nō i hana ʻia ai ma Moanalua. Waiho ʻia ke kakalina i loko o nā pahu nui ma Kapūkakī a kulu ihola ke kakalina mai ka pahu iho i ka wai e hoʻokahe ʻia i nā hale o ka Pūʻali Koa i Āliamanu. ʻAʻole maopopo i nā ʻohana ua paumāʻele ka wai a hoʻohana ʻia a inu ʻia. A ua loaʻa ka nui poʻe o laila i ka maʻi i ka wai kakalina. ʻO nā ʻohana e noho ana ma ia poʻe wahi, ʻike akula lākou i ka hinuhinu o ka wai. A ua maopopo nō iā lākou, aia ke kakalina i loko, ma muli o ka hinu a me ke ʻala. Ua paʻa nā luna o ka Pūʻali Kaua Moana i ka hōʻole, akā hiki iā kākou ke ʻike leʻa i ke kakalina ma ka wai. Hoʻi maila ka hopena o ka hōʻike ʻana i ka wai a hōʻoiaʻiʻo ʻia nō, aia ke kakalina ma ka wai. Inā pani ʻia ke kahawai, e hālana mai ana ia wai ma luna o ka ʻāina. E kahe ka wai paumāʻele i kekahi wahi ʻē aʻe a hui paha me ka wai maʻemaʻe o laila, a laila ua paumāʻele hoʻi ia mau wai. ʻO ia ke kumu o ka hopohopo ma hope o ka pani ʻana i nā paipū mai Kapūkakī. Hopohopo nā kānaka o inu ʻia ke kakalina a komo i nā wai ʻē aʻe. Inā ʻaʻole wehe ʻia kēia pilikia i kēia manawa ʻānō, e lilo ana auaneʻi ia i pilikia nui no Oʻahu a puni. He mea ʻole ke kanaka ke nele ʻo ia i ka wai ʻole. He make nō ia. E mālama pono ʻia ka wai no ke ola ʻana o ka lāhui. No laila, he mea nui nō ka hoʻohemo koke ʻia ʻana o nā pahu kakalina o ka Pūʻali Kaua Moana mai Kapūkakī aku, a laila e loaʻa ai ke ola. © 2022 Kawohikūkahi Adversalo ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka ʻOhu Lau Lipo o ka ʻĀina Kiana Davis 1 ʻOkakopa 2020 I kēia wā o ka maʻi ahulau COVID-19 ua hoʻomanaʻo ʻia ka Hawaiʻi i ke koʻikoʻi o ke kanu ʻana i kā kākou mea ʻai ma ko kākou ʻāina. I nā mahina ʻo Malaki a me ʻApelila ua kokoi hele ka nui lehulehu i nā hale kūʻai e hoʻolako ai i ko lākou hale me he mea lā e pā mai auaneʻi kekahi makani pāhili. Akā ʻaʻohe makani pāhili e kokoke ana, ʻo ka maʻi ahulau weliweli ke hōʻeaʻea ana. A ma muli o ia kokoi hele ʻana, nele nā hale kūʻai he nui i nā kini mea ʻai ʻole a hōʻike leʻa ʻia kā kākou kaukaʻi nui ʻana i kā Matson mā lawe ʻana mai i ka mea ʻai a me nā mea like ʻole i Hawaiʻi mai ka ʻāina ʻē mai. I ua mau mahina nei ʻo Malaki a me ʻApelila, ua ulu aʻe ka hopohopo i loko o kekahi ma muli o ka lauāhea e ʻoki ana ʻo Matson mā i ka halihali ʻana i nā mea e pono ai ka nohona ma Hawaiʻi inā loaʻa nā kipikoa he nui i ka maʻi COVID-19 a emi mai nā limahana e hana ma ia ʻoihana. He pilikia nui ka hoʻōki ʻana i nā waiwai hoʻopae mai, akā ʻaʻole pēlā i ka wā kahiko. ʻAʻole i kaukaʻi nā kūpuna i nā moku hali ukana. Na lākou nō i kanu i kā lākou mea ʻai ma ko lākou ʻāina hānau. Ua hoʻolako maikaʻi ʻia nā kūpuna i nā mea i ulu aʻe ma loko o ko lākou ʻāina kulāiwi. No laila, no ke aha kākou e kaukaʻi ai i nā moku hali ukana? A pehea hoʻi kākou e hoʻoponopono ai i ko kākou pilina i ka ʻāina? I ka wā e ola ana ʻo Olopana mā, ʻo Kawainui ka ipu kai no Kailua, Koʻolaupoko, Oʻahu. He 450 ʻeka ka nui o ka loko iʻa a aia nā loʻi kalo he 350 ʻeka ma kaʻe o ia loko nunui. Na nā kini Kailua i mālama pono i ia wahi. Eia naʻe i ka makahiki 1846, he 749 wale nō ʻōiwi e noho ana ma Kailua. ʻO ia paha ke kumu i ulu aʻe ai ka ʻōpala ʻai ma nā loʻi. ʻAʻole nō nui loa ka poʻe e kanu ana i ke kalo i ia manawa. A i ka makahiki 1895, hoʻokahi wale nō mahiʻai kalo i koe a ʻo kona inoa ʻo Hikaʻalani. Ua kūʻē ʻo Hikaʻalani i ka ʻaihue ʻana i ka wai o Kailua no ka mahi kō ma Waimānalo, a i mua o ka ʻaha hoʻolohe wai ʻo ia i wehewehe aku ai i ka hala ʻana o nā mahiʻai kalo o Kailua a me kā lākou mau mamo. ʻO Hikaʻalani a me kona makuahine hānai wale nō nā mea i koe. Minamina ka loaʻa ʻole o kekahi kanaka e ola ana e hoʻōia i kāna ʻōlelo. Mai ka wā iā Hikaʻalani, ʻaneʻane piha nā makahiki he 85 ma mua o kā ka Hawaiʻi hoʻi ʻana i ka hana mahiʻai kalo ma Kailua. ʻO Charles “Doc” Peʻapeʻa Makawalu Kekuewa Burrows paha ke Kanaka mua loa i hoʻomaka i ka hoʻōla hou ʻana i nā loʻi o Kailua. Ua hoʻomaka ʻia kāna hana i ka makahiki 1980, a aia nō ka hua o ia hana ke waiho nei ma ka ʻili ʻāina ʻo Kūkanono, ma waena o ka heiau ʻo Ulupō a me ka loko iʻa ʻo Kawainui. I ia wā, he kumu kula akeakamai ʻo Doc ma ke kula kiʻekiʻe ʻo Kamehameha a nāna nō i lawe mai i kāna mau haumāna i Kawainui i hiki iā lākou ke ʻike maka i nā mea a lākou i aʻo mai ai i loko o nā papa akeakamai. Ma ka hana nō ka ʻike. Ma loko o ia mau makahiki he 85 ua lilo ʻo Ulupō i wahi e waiho wale ʻia ai ka ʻōpala like ʻole e laʻa ke kaʻa, ka iho uila, ka pahu hau, ke kaupoku keleawe, a pēlā wale aku. No ka hoʻōla hou ʻana, ʻaʻole hiki ke kanu hou ʻia ke kalo me ka ʻole o ka huʻe ʻana i ka ʻōpala i waiho ʻē ʻia, ka ʻoki ʻana i ka mauʻu, a me ke kūkulu hou ʻana i nā kuāuna. No laila ʻo ia ka mea a Doc a me kāna mau haumāna i hana ai ma Ulupō. Na lākou i huʻe i nā kana ʻōpala he nui. Akā i kekahi manawa ʻaʻole lawa ia mau hana nui. Paʻakikī ka ʻike maka ʻana i ka hopena o ka puʻu ʻōpala. Ma nā wahi e like me Ulupō, na ka Papa Ola o ka Mokuʻāina i hele mai e ʻohi i kekahi mau hāpana lepo e ʻike i ka maikaʻi me ka ʻole o ka lepo no ka mahiʻai ʻana no ka mea inā he pilikia ko ka lepo i kanu ʻia ai ke kalo, e pilikia ana ko kākou kino ke ʻai kākou i ia kalo. Ma o kā ka Papa Ola hōʻike ua hoʻomaopopo ʻia, ma nā loʻi i waiho mua ʻia ai nā māhele kaʻa, ua nui loa ke kēpau. Wahi a lākou, hoʻohana ʻia ke kēpau ma nā huila kaʻa i mea e hoʻokaumaha ai i nā taia. Ma muli o ka lōʻihi o ka manawa i waiho ʻia ai nā taia ma ka loʻi ua heʻeaholo ke kēpau mai ka taia i ka lepo. Inā kanu ʻia ke kalo i loko o ka loʻi haumia, e omo ana ke kalo i ke kēpau. Na ka Papa Ola i kauoha, ʻaʻole e ʻai i ke kalo mai ia mau loʻi haumia. Akā ʻo ka mahiʻai ʻana i nā mea ʻai Hawaiʻi ka pahuhopu i hiki iā kākou ke kaukaʻi ʻole ma luna o Matson mā. A eia kekahi, pili ka mālama a me ka ʻai ʻana i ke kalo i ko kākou moʻokūʻauhau. No laila he aha ana ka mea a kākou e hana ai? Ua pau ka waiho ʻana i ka ʻōpala a ʻaʻole hiki iā kākou ke hoʻi hope. I kēia mua aku, pono kākou e ʻimi i alahele e hoʻoponopono ai i ka lepo. ʻO ka hana maʻamau ma ʻAmelika no ka hoʻopau ʻana i ka lepo haumia, ʻeli ʻia ka lepo, halihali ʻia i kahi ʻē, lawe ʻia mai ka lepo hou mai kahi ʻē aku, a lilo ka lepo haumia ʻo ia kā haʻi kuleana. ʻAʻole loa hiki iā kākou ke hana pēlā ma Hawaiʻi. Kūʻē ia hana kāpulu i ka manaʻo a me ka loina Hawaiʻi. Ua liliha ka lepo ma mua o ka waiho ʻana i ka ʻōpala a ʻai maoli ʻia kekahi ʻano lepo. No kākou ke kuleana e hoʻoponopono ai i ka pilikia. ʻO kekahi mea ʻano hou e ʻimi noiʻi ʻia nei ma nā kula nui mahiʻai a puni ka honua, hiki paha i kekahi mau mea kanu ke hana me he hakuʻala lā e hoʻomaʻemaʻe i ka lepo. Ma ʻĪnia ua hōʻoiaʻiʻo ʻia ka hiki i nā mea kanu o ke ʻanona ʻo Bacopa (genus Bacopa) ke omo aʻe i nā keleawe kaumaha. He mea kanu Hawaiʻi ko ua ʻanona hoʻokahi, ʻo ia hoʻi ka ʻaeʻae (Bacopa monnieri). I kēlā makahiki aku nei, ua alakaʻi ʻia e kekahi limahana ma Ulupō, e Ryan Ueunten, he papahana e hōʻoia ai i ka hiki me ka ʻole i ka ʻaeʻae ke omo pono i ke kēpau, a maʻemaʻe hou nā loʻi haumia. Inā pēlā, hiki iā kākou ke kanu hou i ke kalo ma laila. Ua lilo ia papahana ʻo ia kā Ryan papahana no kāna pepa nui laeoʻo ma lalo o ke kula ʻo Tropical Agriculture and Human Resources (CTAHR) ma Mānoa. ʻO kēia ka makahiki ʻelua o ua papahana nei a maikaʻi ka loaʻa. ʻIke ʻia nō ka hoʻēmi ʻia ʻana iho o ka nui o ke kēpau i loko o nā loʻi. Maʻalahi nō ka ʻeli ʻana i ka lepo a me ka waiho ʻana i kahi ʻē. Akā ma o ke kakali ʻana ʻo ka pau o ke kēpau i ka ʻaeʻae, e aʻo ʻia nō ka hoʻomanawanui. ʻAʻole i haʻalele nā kūpuna i ka hana mahiʻai i ka lā hoʻokahi a i ʻole ka mahina hoʻokahi. Ma loko o nā mahina a me nā makahiki he nui i ulu aʻe ai ko kākou kaukaʻi ʻana i nā moku hali ukana a me nā waiwai hoʻopae mai. I kēia mau lā ʻōlelo pinepine ʻia “mai kali a pau nā niho o hala ʻē ka Puʻulena.” Akā he pono paha ke kali ʻana. ʻAʻole hua ka ʻulu a me ka ʻuala i ka lā hoʻokahi , a ʻaʻole hoʻi mākaukau ke kalo i ka lā hoʻokahi. Inā makemake kākou e kaukaʻi ʻole ma luna o Matson mā, e hoʻi ana kākou i ke ola nanea a ʻo ia ola, he ola nohili ia. ʻAʻole paha e pau ana nā niho ma muli o kēia ʻano hoʻomanawanui. Na kēia wā o ka maʻi ahulau COVID-19 i hōʻike iā kākou ʻaʻole paha maikaʻi ka hoʻomau ʻana i ka nohona ʻāwīwī o nā ʻāina ʻē. Lana ka manaʻo e maʻemaʻe ana nā loʻi haumia i kēia makahiki aʻe a i ia manawa e kono hou ʻia ana ka Papa Ola e hōʻoia i ka hiki ke hoʻomaka hou i ke kanu ʻana i ke kalo ma ia mau loʻi. He mea nui ka hoʻi ʻana i ka ʻai o kēia ʻāina aloha, ka ʻai pono. ʻAʻole paha hiki iā kākou ke kāhea iā kākou iho he Hawaiʻi inā ʻaʻole mālama ʻia ka pilina o kākou me ko kākou makahiapo ʻo Hāloa. © Kiana Davis 2020 ko mua ko hope