< hoʻi hope Hana Pāʻani: Hoʻokahi Lāpule Leʻa o Halāliʻi Kaimana Kawaha 10 Iune 2021 ʻO nā mele Hawaiʻi, ʻaʻohe wahi maoli e hele kino ai a nanea i ka hoʻolohe i kona hoʻokani a hīmeni ʻia i kēia mau lā ma muli o ka maʻi ahulau Korona. ʻAʻohe hale ʻaina, ʻaʻohe ʻaha mele, ʻaʻohe hoʻolauleʻa, ʻaʻohe nō he wahi e hoʻolohe aku ai i nā puʻukani mele Hawaiʻi. Aia naʻe he hoʻokahi nō wahi i maopopo i kēia mea kākau e mālama ʻia ai kēia loina koʻikoʻi o kākou i kēia mau lā i loko nō o kēia wā maʻi Korona. Aia nō ia i ka laʻi o Kakaʻako ma ka hale inu nona ka inoa ʻo Workplay. Ma nā Lāpule a pau o kēia makahiki e mālama ʻia ai ka Hoʻokahi Sunday me Grant Kaimana Kono. Ma laila nō kahi e mele mau ai ua Grant Kaimana Kono nei me ona mau hoa aloha nui loa o ke kālena ʻo Kapono Lopes ma ke kīkā kila, ʻEkolu Chang ma ka pila nui, a me Kupu Dalire Naʻauao ma ke kīkā. Hoʻokani mau nō lākou ma nā Lāpule a pau ma ka hola 6 o ka ʻauinalā a i ka hola 9 o ke ahiahi. ʻO kēia poʻe no lākou pākahi ke kālena o ka hoʻokani pila a me ka hīmeni, mele mau nō lākou i nā mele kupuna. He wahi ia e hoʻoheno ai kākou i nā mele aloha o ka ʻāina. He wahi ia e ʻaʻa ai kākou i ka hula. He wahi ia e puana haʻaheo ai kākou i ka ʻōlelo Hawaiʻi. He wahi ia e ola hou ai ka Hawaiʻi ʻana. Me ia manaʻo e puana ʻia aku ai kēia ʻōlelo hoʻohialaʻai. Aia i ka laʻi aʻo Ilaniwai Kuʻu lei kaimana e hulali nei Kupu aʻe ka manaʻo aʻe inu wai Ia wai kili hau koni i ka ʻili Hoʻolono i ka leo hone o nā manu I ka ʻī ʻana mai he pono kēia ʻElua kāua i ka hana pāʻani ʻEkolu i ka ʻume a ke aloha ʻāina Haʻina ʻia mai ana ka puana Kuʻu lei kaimana e hulali nei E kuʻu hoa heluhelu ē, eia kou mea kākau ke hāpai aʻe nei i kēia mau manaʻo no koʻu minamina i ka piha o ia wahi i ka poʻe malihini haole. Ua ʻike maka aku nei au i ka waiho wale ʻia ʻana o nā mele kupuna ma ka ʻaoʻao e ua poʻe malihini haole ala. ʻAʻole nō ʻaʻapo pono ʻia e nā pepeiao o lākou. ʻAʻohe o lākou mahalo i ka nani o nā mele a me ka ʻaleʻa o ka hīmeni. No laila, e piha ʻia ka hale ʻo Workplay iā kākou! E ka poʻe ʻono i nā mele kupuna, ka poʻe kolekole i ka ʻōlelo, ka poʻe ʻiʻini i ka hoʻokani pila, a me ka poʻe pau i ka ʻō ʻia i ka lāʻau Korona, e piha ʻia ua Workplay nei iā kākou ma o ka hoʻopaʻa ʻana i pākaukau a i mau noho paha he pule ma mau o ka hele ʻana i laila. E ola nā mele kupuna i kona mele a hoʻolohe ʻia. © Kaimana Kawaha 2021 na Kaimana Kawaha ko mua ko hope

< hoʻi hope I ʻIke ʻia ke Kanaka no Kekahi Lāhui ma Kāna ʻŌlelo Mālamalono Hokama-Paris 28 Pepeluali 2022 He ʻōlelo noʻeau paha kēia mau ʻōlelo i kākau mua ʻia i ka nūpepa Ka Puuhonua o na Hawaii i ka makahiki 1917. A he ʻoiaʻiʻo nō. Ua ʻane nalowale ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā makahiki i hala aku nei, akā ʻo ke emi ʻana o ka ʻiʻini e aʻo a e hoʻopuka i ka ʻōlelo makuahine, ʻo ia kā kākou mea e makaʻala ai i kēia au nei. Inā e mau ana kēia nalowale ʻana o ka ʻiʻini e hoʻōla i ka ʻōlelo makuahine a kākou a me nā hanauna hou, e nalo loa ana nō ka ʻike a me ka naʻauao o ko kākou poʻe kūpuna. I kēia lā, ua emi mai ka nui o nā kānaka e kūpale ana i ko kākou kūʻokoʻa. He kūʻokoʻa ia i wili ʻia a paʻa i ka naʻau o nā haumāna a pau o mua, akā nō naʻe, ke emi mai nei ka nui o nā kānaka e kūpale like ana i ke kūʻokoʻa o kā kākou ʻōlelo a me ko kākou lāhui. I ka pau ʻana o kēia ʻike kupuna, ʻo ka nalo wale akula nō ia o nā pūnāwai o ka ʻike e hū aʻe ana mai lalo mai o ka honua. Ma nā ʻano a pau o ko kākou nohona, he mau kuanaʻike like ʻole i mālama a kaʻana ʻia e nā kānaka like ʻole ma ʻō a ʻō o ko kākou ʻāina aloha. Akā ke ʻauana hele nei kekahi hapa nui o ko kākou poʻe haumāna kaiapuni i ke au kolonaiao a me ka ʻīnea. I kēia mau lā, ke hapa mai nei nō hoʻi ka nui o nā kumu kaiapuni. Ma muli hoʻi o ka loaʻa ʻole ʻana o nā kumu kula kaiapuni i hoʻonaʻauao ʻia e aʻo ai i nā haumāna kaiapuni o kēia wahi papahana nei ma o ka ʻōlelo makuahine, ʻaʻole nō e hiki ana nā haumāna i ka pae kiʻekiʻe loa o ka ʻōlelo a me ka ʻike. E nā kānaka Hawaiʻi e heluhelu mai ana i kaʻu mau hua ʻōlelo e waiho aʻe nei, pehea paha kākou e hoʻohoihoi ai i ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā hanauna hou i mea e lilo ai lākou i kumu i hoʻonaʻauao ʻia i loko o ka ʻike kupuna? Maliʻa paha e neʻe aku kākou a e hoʻohui i nā ʻano kaila aʻo ʻē aʻe i ʻike ʻia ma ʻō a ʻō o ka honua. Iaʻu e hana ana ma ke kula kaiapuni ʻo Ānuenue, aʻo ʻia ka mākau kino ma o ka mālama ʻāina a aʻo ʻia ka pilihelu ma o ka hoʻomākaukau mea ʻai ʻana, penei paha e hoʻohoihoi ai i ke aʻo ʻōlelo Hawaiʻi ʻana, i ʻā mau ka ʻiʻini o loko no ka hoʻopuka ʻana i ka ʻōlelo makuahine aloha. © Mālamalono Hokama-Paris 2022 na Pacific Network TV ko mua ko hope

< hoʻi hope He Hawaiʻi ʻUala Kahiki Lokalia Roldan 1 ʻOkakopa 2022 Nīnau ʻia ke kanaka Hawaiʻi, “No hea mai ʻoe? I hea kou ʻāina hānau?” Pane aku nō me ka haʻaheo, “No Hawaiʻi mai au, ʻo ia koʻu kulāiwi.” No nā hanauna he nui i kaʻa hope mai, ua piʻi aʻela ka uku o ka noho ʻana a me ka hoʻolako ʻana i ka hale ma Hawaiʻi. Nui hoʻi nā puʻu i kū ma mua o ka poʻe Hawaiʻi e ālai ana i ka mālama ʻana iā lākou iho me ka ʻohana, no laila, ua haʻalele kekahi mau kānaka Hawaiʻi i ko kākou ʻāina hānau no ka pono hoʻi o ko lākou ʻohana ke loaʻa kekahi kūlana hana maikaʻi, a hale paha. Ua ʻike ʻia nō ka makemake o ka poʻe Hawaiʻi e noho ma ka ʻāina kaulana i ka piliwaiwai, ka ʻāina i kapa hewa ʻia ʻo ka Moku ʻEiwa, a ʻo ka ʻāina hoʻi i hānai ʻia ai au, ʻo Las Vegas, Newaka. Nui ka poʻe Hawaiʻi e noho ana ma ua ʻāina ʻē lā, a ʻo ia nō kekahi kumu o ka ʻoluʻolu o ka nohona ma laila. Eia nō naʻe, he lua ʻole ka ʻoluʻolu o ka nohona ma ka ʻāina i hānau ʻia ai kākou. Akā, no ka ʻuʻuku o ka uku, me ka pipiʻi o ka nohona i ʻaneʻi, pau ka hoi e hoʻi hou mai. Eia kā, pipiʻi hoʻi ka uku no ka nohona ma Las Vegas. Ua paʻi ʻia ma kekahi kahua pūnaewele nūhou ʻo KSNV News3, ʻo kekahi pahuhopu nui o ka hanauna i hānau ʻia ma waena o nā makahiki 1980-1990 ma Las Vegas, ʻo ia nō ke kūʻai ʻana i ko lākou hale ponoʻī. A no ia kumu, ʻaʻole nō lawa nā hale no kēlā me kēia ʻohana, ʻo ka piʻi aʻela nō ia o ka uku hoʻolimalima he 25% mai ka wā ma mua o ka maʻi ahulau. ʻAkahi nō a piʻi hou ke kumu kūʻai he $1,800 a ʻoi iki no kekahi hale nona nā lumi ʻelua. I ka makahiki 2019, he $1,461 wale nō ka uku hoʻolimalima. Eia hoʻi, ke neʻe nei ka poʻe mai Kaleponi mai i Las Vegas, ʻo ia nō kekahi kumu o ka piʻina o ka uku. A ʻo ka meaʻai, ua lohe ʻia hoʻi, he $22 no 60 mau hua moa ma ka hale kūʻai o ko Sam hui, a nele lākou i ka laiki ʻole! Pehea lā lākou e ola ai?! ʻO nā hale ma Hawaiʻi, ʻo ia mau nō ka pipiʻi. Uku ʻia ka $2,705 no kekahi keʻena nohonaʻuʻuku ma Honolulu. A ʻo kekahi hale nona nā lumi ʻelua ma Honolulu, he $4,940 pā mahina. Auē ka pipiʻi ē! Akā, i Kakaʻako me Pālama, ʻo kekahi mau hale nona ka lumi hoʻokahi, he $1,295 ka ʻawelike o ka uku hoʻolimalima. ʻO kēia mau mea i wehewehe ʻia ma luna aʻe nei, emi kekahi mau mea ma ka ʻāina haole, a emi hoʻi kekahi mau mea ma Hawaiʻi. ʻO ke poʻomanaʻo i kau ʻia ma luna aʻe nei, he ʻōlelo noʻeau no ka mahalo ʻole ʻana a me ka maopopo ʻole ʻana paha o ke kanaka ʻōiwi i ka ʻike Hawaiʻi. ʻOiai, he ālaina nō ke kālā no ka hoʻi hou ʻana i ka ʻāina hānau, paʻakikī ka hoʻonaʻauao ʻana i ka ʻike Hawaiʻi a me ka ʻōlelo Hawaiʻi paha o nā kānaka Hawaiʻi e noho ana i kahi ʻē. Pēia pū hoʻi me ka hoʻopili ʻana i kēia pae ʻāina o Hawaiʻi ma ke ʻano he kamaʻāina. Like ʻole ka Hawaiʻi i kēia au e neʻe nei a manaʻo ʻia, ʻaʻole nō lawa ko kākou ʻano Hawaiʻi. Akā inā hele ʻoe a kamaʻāina me nā kūpuna o ke au kahiko ma o ke mele a ka moʻolelo paha, e pā ana nō ka naʻau i ke aloha palena ʻole o lākou i ka lāhui Hawaiʻi me ko kākou ʻāina, a e ʻike ʻia ana nō ua lawa maikaʻi kou ʻano he Hawaiʻi. Noʻu iho, ua ʻike ʻia nō ka waiwai o kā kākou ʻōlelo Makuahine me ka moʻolelo o ke au i hala, no ka mea ʻo ia nō ka hōʻoiaʻiʻo i ko kākou pilina me kēia ʻāina, ʻo ka ʻāina hānau hoʻi o ko kākou mau/poʻe kūpuna. Ma o ka ʻōlelo, ua hiki iā kākou ke nānā a kālailai i ke kuanaʻike Hawaiʻi, me he mea lā he makaaniani ia e nānā aku ai i ke au i hala. I ka nānā ʻana i ka wā ma mua, he kōkua ia no ka wā ma hope. A inā ʻaʻole na kākou i ʻike iā kākou iho, na wai lā ia? No laila e kuʻu iwi ē, ka ʻohana hoʻi e noho ana ma kahi mamao, e nunenune paha ʻoukou i ka waiwai o ka nohona ma Hawaiʻi me ka waiwai a waiwai ʻole paha o ka nohona ma ka ʻāina ʻē. E hoʻomanaʻo paha i kēia ʻōlelo, he Hawaiʻi ʻuala kahiki, ʻaʻole kēia he hoʻāhewa i ka ʻike ʻole, he hoʻāhewa paha i ka nānā ʻole me ka mahalo ʻole. ʻAʻohe mea e hilahila ai i ka ʻike ʻole, no ka mea, he mau haumāna kākou āpau e aʻo hou ana i ka ʻike Hawaiʻi. ʻO ka nui o kākou, hoʻomaka ʻia ke aʻo ʻana i ka wā mākua. ʻO ka mea nui, i ola mau ai ko kākou ʻike me ka mauli Hawaiʻi i loko o kākou, he pono nō ka hoʻonaʻauao mau ʻana ma kou wahi e noho ana. He pono ia no kākou i kēia au, he pono ia no ka hanauna e hiki mai ana, a he pono ia no nā kūpuna i hala, ka poʻe hoʻi i hoʻokaumaha ʻia. © Lokalia Roldan 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Nūioka Kekuaokalani Nakahara 15 ʻOkakopa 2021 E nā hoa mākaʻikaʻi o ka honua nei puni i nā ʻano nani like ʻole o ka ʻāina, aloha nō. Ma ka lā 15 o Mei haʻalele māua ʻo koʻu ʻohana iā Oʻahu e hele ai i Nūioka. Ma laila nō ke kula nui a koʻu kuaʻana e hele ai. Noho ʻo ia ala i Brooklyn. Kipa aku mākou iā ia no ka mea ua puka kula ʻo ia ma ka hopena o kēlā kau kula kupulau. ʻOiai he hanana nui kēia na ka haumāna, ua makemake e pāʻina pū me ia, no laila ua hele ka ʻohana i ka hale kūʻai e kiʻi aku i nā pono no ka pāʻina Hawaiʻi i hiki i kona poʻe hoa haole ke hoʻāʻo i nā ʻono o Hawaiʻi, ʻo ka poi ʻoe, ka poke ʻoe, ka laulau ʻoe, ka lūʻau heʻe ʻoe, a pēlā wale aku. Ua hoʻokomo ʻia nō i loko o ka pahu hau i mālama ʻia ai ka ʻai. Lele aku mākou i Nūioka. Ke hōʻea aku i ka hale o koʻu kuaʻana, hoʻomākaukau ʻia ka mea ʻai a kono ʻia nā hoa e pāʻina pū me mākou. Hoʻāʻo lākou i nā mea a pau loa a ua leʻaleʻa ka hoʻokāʻau ʻana. Pau loa ka puaʻa kālua i ka ʻai ʻia, ʻo ia kekahi o nā punahele a lākou. ʻAʻole i makemake nui ʻia ka poi a me ka lūʻau heʻe, akā i koʻu manaʻo ʻano ʻē ia mau mea ʻai i ka poʻe haole. Mea mai kekahi, “Kohu like ka lūʻau heʻe me ka luaʻi," ʻo ko mākou ʻakaʻaka wale akula nō ia. Wahi a lākou ala, ʻo ka poke ka helu ʻekahi o nā ʻono. Ma muli hoʻi kēia o ka maka o ka iʻa i lawe ʻia. Lua ʻole ka maikaʻi o ka iʻa ma Hawaiʻi, koe paha ko Iāpana. Mahalo ʻia ko lākou wiwiʻole i ka hoʻā’o ʻana i nā mea a pau loa. ʻŌlelo mai lākou, e aho e hele i Hawaiʻi i hiki ke ʻai i nā mea ʻai ʻono he nui loa! ʻO ke kaʻakōnelo, he mea ʻano ʻē i ka poʻe noho ʻailana no ka mea ʻaʻohe mea like ma Hawaiʻi nei. ʻO kēia kaʻa, aia ke kahua kaʻa ma lalo iho o ke ala nui. E iho ʻoe i lalo o ka honua, komo i kekahi ana puka, a i laila nō nā kaʻa. Ma Nūioka, nui ka poʻe e eʻe ana i luna o nā kaʻakōnelo ma muli hoʻi o ka nui o ka poʻe e noho nei ma ke kūlanakauhale. No mākou poʻe eʻe ʻole i ke kaʻakōnelo naʻe, he mea ʻano hoʻomakaʻu nō ia no ka nui o nā hōʻailona, a me ka nui o nā ʻano kaʻa like ʻole e hōʻea ana i ke kahua. ʻAno laki hoʻi mākou no ka mea ʻo koʻu kuaʻana kai alakaʻi mai i ka ʻohana ma ke kaʻakōnelo. Ua hele a kamaʻāina loa ʻo ia i ke ʻano o ka holoholo ʻana ma Nūioka i kona noho ʻana i laila. Akā, ke kuhihewa kekahi a eʻe ma ke kaʻa hewa, hū akula i kula. I kekahi lā i paʻahana ai koʻu kuaʻana ma ka hana, ua makemake mākou ʻo koʻu mau palala e holoholo i Queens no ka mea, nui nā hale kūʻai maikaʻi ma laila. Iho akula mākou i ke kahua kaʻakōnelo, nānā aʻela i nā hōʻailona, eʻe akula ma ke kaʻa, hōʻea akula i Queens. Ma Queens ua hele wāwae mākou i nā ʻano hale kūʻai like ʻole, a me nā hale ʻaina e ʻai ai i nā ʻano mea ʻono like ʻole. Ua kūʻai ʻia nō he paipika no ka hoʻokahi wale nō dālā! Ke piha hauʻoli a māʻona ka ʻōpū, piʻi aʻela ka luhi o ke kino. Hoʻi hou akula i ke kahua kaʻakōnelo a eʻe ma luna o ke kaʻa, a noho wale a nānā i ke kelepona. Ua hala ʻē nā kahua he nui loa ma mua o ko mākou hoʻomaopopo ʻana, ke holo nei mākou i kahi mamao loa mai Brooklyn aku! Lohe ʻia ka leo wahine ma ke kaʻa e kūkala ana i kahi i hōʻea ai ke kaʻa, a lohe ʻia, “1st Ave, Manhattan.” Auē! Aia ka pono ʻo ka haʻalele i ke kaʻa a kakali i ke kaʻa e hoʻi pololei ai i Brooklyn. Noho wale no iwakālua minute a hōʻea mai ke kaʻa e hoʻi ai. A laila eʻe mākou i ke kaʻa ponoʻī a hoʻi i ka hale o koʻu kuaʻana. No laila e ka mea heluhelu, eia au ke paipai nei iā ʻoe, e kipa nō i ka ʻāina mamao e ʻimi ai i nā nani o ka ʻāina, e paʻi kiʻi i nā mea kupanaha i ʻike ʻole ʻia ma ka home, a e hōʻaʻo i ka mea ʻai hou i kamaʻāina ʻole iā ʻoe. Eia hoʻi, e makaʻala i kahi e hele ai o pae ʻoe i kula! © Kekuaokalani Nakahara 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka Huakaʻi Kūkaʻi o ko Kauaʻi Laʻakea Chun 31 Malaki 2022 ʻAʻole ʻulu i ka pōkole o ka lou. He ʻōlelo noʻeau kēia no ka hoʻomākaukau pono, i loaʻa ka hua e pono ai. I pōkole ka lou, ʻaʻohe ʻulu e loaʻa mai. Inā ʻo ka noho nanea wale ka hana, ʻike ʻole ʻia nā pōmaikaʻi o nā ʻāina mamao. No laila, ma ka wā e hiki ai ke huakaʻi ʻimi loa, e luʻu i ke kai hohonu. Ma laila nō ka ʻike waiwai. I ka ʻōʻili ʻana o ka lā i ka malama ʻo Iulai, i ka makahiki 2019, mākaʻikaʻi ihola wau me ʻehiku haumāna ma lalo o nā polokalamu ʻo Nā Pua Noʻeau a me Iwikuamoʻo. Hele aku nei ka huakaʻi i ka mokuʻāina ‘o Seattle i ka ʻāina kamahaʻo ʻo Tacoma. ‘O ka ʻāina ia o nā ʻōiwi Nisqually. He huakaʻi kēia no ka ʻike maka ʻana i nā hiʻohiʻona o ka ʻāina hou, ke kaʻaʻike ʻana no ka waiwai o ka ʻōlelo ʻōiwi, a me ke kipa ʻana i nā wahi kaulana o Tacoma a me nā kupa o laila. I ka hiki ʻana aku i Tacoma mai Kauaʻi, ua piʻi ka ʻeu i loko o mākou haumāna i ka ʻike ʻana i nā mea e hoʻopuni ana i ke kahua mokulele, e like hoʻi me nā ao pouli lau a lau e poʻi ana i ka lā, ka makani huʻi koni i ka ʻili, a me nā halekuʻi e kū kilakila nei. ‘Oiai au e kalaiwa ana mai kahi kapa i kahi kapa aku o Seattle, ua ʻike wau i nā kikowaena kūʻai like ʻole a me nā pāheona kūikawā. A i ka haʻalele ʻana i ke kaona, ʻike ʻia nā kumulāʻau kikala pā i ka lani, nā māla, a me nā wahi hānai holoholona like ʻole. Hōʻea mākou i kahi e hoʻomoana ai, hoʻokuʻu iki, a kau hou i ke kaʻa no ke kipa ʻana i nā kūpuna a me nā mākua o ia ʻāina. Aia lākou e kamaʻilio ana no ka waiwai o ka hoʻōla ʻana i ka ʻōlelo a me ka hoʻopili hou ʻana me nā mole kūpono o ke ola. Ua hoʻomaka ke kamaʻilio ‘ana no ka mea koʻikoʻi loa, ʻo ia hoʻi ka ʻōlelo makuahine. Ma kahi o nā makahiki 1800, ua pāpā ʻia nā haumāna, ʻaʻole e hoʻopuka i ka ʻōlelo makuahine ma ke kula. Pāpā ʻia e ka lāhui haole like i hoʻokahuli i ke aupuni kūʻokoʻa ʻo Hawaiʻi. No laila, ma muli o ka ʻaneʻane nalowale ʻana o ka ʻōlelo, ua moku ka pilina o nā ʻōiwi, ka ʻāina, a me ka wai. Eia naʻe, i ka ʻimi ʻana o nā mākua o kēia au i nā mele, nā moʻolelo, a me nā kūpuna i hiki ke hoʻākāka i ka ʻōlelo, ua hiki ke kūkulu hou ʻia ke kahua ʻōlelo. I kēia wā, aʻo ʻia nā kamaliʻi a me nā ʻōpio i kā lākou ʻōlelo ʻōiwi. Ma hope o ka walaʻau ʻana me nā ʻelemākule a me nā mākua no ka waiwai o ka ʻōlelo, ua kalaiwa mākou i ke kahawai ʻo Glacier Water. He moʻolelo kupaianaha ko ua wahi nei. I ka ʻaihue ʻia ʻana o ka ʻāina e ka haole, ua hoʻomaka lākou e hoʻokumu i kekahi kahua pūʻalikoa ma nā wahi like ʻole o ka mokuʻāina. I ke ao ʻana aʻe o kekahi pō, hōʻea ka pūʻalikoa a ʻike akula, ua poloka nā kaʻa, ua hoʻohuli ʻia nā mokulele, a ua ʻaihue ʻia nā lako a pau o ko lākou kahua. ʻAʻole na nā kamaʻāina i lawe aku i nā pono kaua, akā ʻōlelo ʻia na nā kupua e kiaʻi ana i ka ʻāina a me ka lāhui, na lākou i hana. He moʻolelo hoihoi kēia iaʻu ʻoiai ʻike nui ʻia nā kūpuna a me nā kupua e palekana mai ana iā mākou ma Hawaiʻi nei. E like hoʻi me nā pōhaku e ʻākeʻakeʻa ana i ke alanui i Maunakea, no ka hōʻole ʻana i ke kūkulu ʻohenānā. He huakaʻi kūkaʻi maoli nō kēia no ke kipa a me ka launa ʻana me nā poʻe ʻōiwi o ka ʻāina mamao. Ua aʻo mai au i nā mea hou a ua ʻike hoʻi au i nā pilina ma waena o ka poʻe Nisqually a me ka poʻe ʻo Hawaiʻi nei. Ma muli o ke komo ʻana aku i loko o kēia ʻano polokalamu hou, hiki ke aʻo i nā mea hou o ka poʻe ʻōiwi ʻē aʻe, a lawe i ʻoi aʻe ka naʻauao. ʻAʻole e maopopo ana ka waiwai o ka ʻike, inā ʻaʻole kākou hoʻāʻo i nā mea hou. © Laʻakea Chun 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope ʻAʻole Lawa ka Papa Kamaʻilio Hoʻokahi ma ke Kulanui Kauhi Gample 28 Pepeluali 2021 ʻAuhea ʻoukou e nā ʻōpuʻu lehua e uluwehi ai nā paia o Kawaihuelani. ʻO au kekahi i hoʻomanawanui i ka paka ua o Waʻahila. Lōʻihi ka huakaʻi ʻana o ko kākou waʻa e pae ai i Kapaʻa, a ua hōʻea nō. No laila, ʻo kēia ka manawa e hoʻoponopono ai i ia waʻa no nā pōkiʻi. ʻO ka pahuhopu a nā haumāna e aʻo ana i ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo ia nō ka walewaha. Eia naʻe ka pilikia: ʻaʻole lawa ka papa kamaʻilio hoʻokahi no ka hoʻokō ʻana i ia pahuhopu. He kuleana nui ko Kawaihuelani, ʻo ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi. Na lākou ka hoʻokumu ʻana i nā papa ʻōlelo Hawaiʻi a me nā moʻohaʻawina, nā papa koina, nā papa koho, a pēlā aku i mea e paʻa pono ai ko kākou waʻa. Akā, nāwaliwali ka māhele o ke kamaʻilio ʻana. Hoʻokahi wale nō papa kamaʻilio i ke kekelē lae pua ʻōlelo Hawaiʻi, a he papa ʻekolu haneli ia. Inā pēlā, i hea e hoʻomaʻamaʻa ai nā haumāna ma nā pae ʻē aʻe i ka ʻōlelo ʻana? Aia ka pono ʻo ka hoʻokumu ʻana i nā papa kamaʻilio ma nā pae a pau. A eia kahi mea e ulu ai ka hoi. ʻOkoʻa nā pono o nā haumāna pākahi. ʻO kekahi o nā haumāna, maʻa lākou i kekahi ʻano o ka ʻōlelo ʻana, no ka hele ʻana paha i ke kula kiʻekiʻe i aʻo aku i ka ʻōlelo Hawaiʻi, no ka hele ʻana paha i ke Kula Kaiapuni, a i ʻole no ka noho ʻana me nā mākua ʻōlelo Hawaiʻi. A ʻo ke koena, ʻakahi nō ā hoʻomaka i ke aʻo ʻana mai i ka ʻōlelo Hawaiʻi. He hōlona nō. ʻO ka hana maʻa mau, hui pū nā haumāna āpau i ka lumi papa like i ka makahiki ʻekolu. Akā ke hui pū lākou, ʻokoʻa loa ke kūlana o ka maʻamaʻa o ua mau haumāna lā i ka ʻōlelo ʻana. Penei e hoʻokumu ʻia ai ka hilahila a me ka manaʻo kānalua i nā haumāna maʻa ʻole i ka ʻōlelo, a manaʻo ihola, “ ʻAʻole wau mākaukau.” Me he ʻōpuʻu lehua lā ka ʻiʻini e ulu ana i loko o ka haumāna i maʻa ʻole i ka ʻōlelo. ʻO kēia ka ʻiʻini a ka haumāna e hoʻomau ai i ke aʻo ʻana. He mea haki wale ia, a aia nō a mālama ʻia, mohala nō ka lehua i ke keʻekehi ʻia e ka ua. Aia hoʻi i kēia wā o ke kānalua a me ka haki wale, aia ka pono ʻo ka mālama. I mea e kākoʻo ai a e kīpaipai ai iā lākou e holomua, ua pono ka hoʻolako ʻana i ka manawa kūpono no lākou e hoʻāʻo ai, e kāpae i ka manaʻo kānalua a e waiho i ka hilahila a e hoʻoikaika i ko lākou waʻa. No laila, e hoʻokumu paha ʻo Kawaihuelani i kekahi mau papa kamaʻilio hou, kahi a nā haumāna e hoʻomaʻamaʻa ai i nā mea i aʻo ʻia i ko lākou mau pae ponoʻī. ʻEhā mau papa ʻōlelo Hawaiʻi hōlona mai ka papa 101 ā i ka papa 202. Akā naʻe, ʻaʻohe papa kamaʻilio hōlona o ka makahiki ʻekahi a me ʻelua. I ka hui ʻana o kēia mau haumāna i kā lākou papa ponoʻī, hoʻēmi ʻia ke kānalua o loko. ʻO ka hopena ka hoʻomaka ʻana o ka haumāna i ka hoʻopuka ʻana i ka ʻōlelo. ʻO ia ka māhele ʻoi aku o ka paʻakikī no nā haumāna i maʻa ʻole i ka ʻōlelo. A, ke puka kāna ʻōlelo, he kai malino e holo ai kona waʻa. I kēia manawa, loaʻa ka papa kamaʻilio i ka makahiki ʻekolu wale nō a nele hou nā haumāna makahiki ʻehā i ka papa kamaʻilio ʻole. A pehea e mahuʻi ai i ka mākaukau o nā haumāna no ka ʻōlelo ʻana ma mua a ma hope o kēlā papa kamaʻilio hoʻokahi? No ka mea inā ʻo ka walewaha ka pahuhopu, aia nō a hoʻokumu ʻia nā papa kamaʻilio i kēlā me kēia pae e loaʻa ai ia pahuhopu. © Kauhi Gample 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ua Pau ʻo Waiola i ke Ahi Kailana Keen 5 ʻOkakopa 2023 Eia nā ʻohana ma Lāhaiana, Maui, ke luʻuluʻu nei i ke aloha. Hoʻokahi mahina aku nei, ua hele a pau loa ka nani o Lāhaina i ke ahi. Ua ʻā nā hale a me nā halekuʻi a pau loa, a ua hele kekahi mau kānaka i ke ala hoʻi ʻole mai. Nui loa aʻela nā leo uwē o ka lehulehu me ke kulu makawalu ʻana o ka waimaka i ka pau ʻana o ke ola o kānaka a me nā mea waiwai i ke ahi. ʻO kekahi o nā hale i pau, ʻo ia nō ka hale pule kupaianaha loa ʻo Waiola i kū ma ke alanui ʻo Waineʻe. Ma ia hale pule nō i mālama ʻia ai nā mea waiwai pili loa i ka mōʻaukala o ke aupuni ʻo Hawaiʻi, nā mikionali, a me nā kupapaʻu o kekahi o ko kākou mau aliʻi. Eia mai ka moʻolelo o ua wahi hale pule nei ʻo Waiola. I ka mahina ʻo Mei i ka makahiki ʻumikumamāwalu iwakāluakumamākolu, ua haʻalele ʻo Keōpūolani, ka wahine a Kamehameha Paiʻea, iā Oʻahu no Maui no ka hoʻolaha ʻana i nā haʻawina o ka Baibala Kahiko a me nā mikionali. Ua kauoha aku ʻo ia iā Reverend William Richards a me Reverend Charles Steward e hoʻokumu i ka hale pule mua loa ma Maui no nā kupa o ia wahi. I nā mahina mua loa o ko lākou hui ʻana, ʻaʻohe hale e hālāwai ai, no laila, ma ke one nō i mālama ʻia ai. ʻAʻole i lawa kēia noho ʻana ma ka hale kaupoku ʻole. Ma ka lā ʻumikumamāhā o Kēkēmapa i ka makahiki ʻumikumamāwalu iwakāluakumamāwalu, ua hoʻoniho ʻia ka pōhaku kihi i ke alanui ʻo Waineʻe, ʻo ka hoʻomaka aʻela nō ia o ke kūkulu ʻana. I kēlā manawa, ua kapa ʻia ia hale pule ʻo Ebenezer. Ma hope o ke kūkulu hou ʻana i ka makahiki ʻumikumamāwalu kanakolukumamālua, ua kapa hou ʻia ʻo ia i ka inoa ʻo Waineʻe, a kapa hou ʻia ʻo Waiola i ka makahiki ʻumikumamāiwa kanalimakumamākolu ma hope o ka hoʻolaʻa hou ʻana. He hale pule waiwai loa nō ia ma muli o kona kūkulu ʻia ʻana e nā mikionali mua ma Hawaiʻi a me ko lākou mālama ʻana i nā mea waiwai. No nā mikonali, ʻo kēia kūkulu ʻia ʻana o ia hale pule, he mea nui ia no ka hoʻolaha ʻana i ko lākou manaʻo a puni ʻo Hawaiʻi. Wahi a Mike Smola, ke alakaʻi hōʻikeʻike ma Hawaiian Mission Homes, ka waihona pili loa i ka hale pule ʻo Waiola, ua pau nō kekahi mau mea waiwai loa i ke ahi. He mau kiʻi pena a he mau kiʻi i kahakiʻi ʻia e Edward Bailey, kekahi o nā mikionali mua loa. Eia hou hoʻi, ua pau nā puke hoʻomanaʻo a me nā leka a Reverend William Richards a me Reverend Charles Steward, a me nā kuamoʻo ʻōlelo kahiko o ka hale pule. He mau palapala waiwai loa nō ia no ka hoʻopaʻa ʻana i ka mōʻaukala o ua hale pule nei a me nā kuleana a me ka manaʻo o nā mikionali o ia manawa. He hōʻike hoʻi kēia no ke koʻikoʻi o ka mālama pono ʻana i nā waihona ʻē aʻe, kahi e mālama ʻia ai nā mea waiwai o ka mōʻaukala Hawaiʻi a me nā mea koehana. ʻO nā aliʻi i kākoʻo nui i kēia haʻawina a nā Kalikiano, e laʻa ʻo Keōpūolani, Kaumualiʻi, Kauikeaouli, a me Nāhiʻenaʻena, ua kau ʻia ko lākou mau kino kupapaʻu ma laila. Ua pau nō ko lākou mau kia hoʻomanaʻo i ke ahi. Auwē! Nui ke aloha. ʻOiai, he kaumaha nui ka nalo ʻana o ia hale pule, ua piʻi aʻe nō ka ʻonipaʻa mau ʻana o nā limahana ma laila. I nā wā mua i pilikia ai ua hale pule nei, hoʻomau nō lākou i ke kūkulu hou ʻana, a pēlā ana paha i kēia manawa. ʻAuhea ʻoukou e ka poʻe aloha i kēia lāhui, e kōkua mai ʻoukou. Inā ua pā kou naʻau a makemake ʻoe e kōkua i ke kūkulu hou ʻia ʻana o ka hale pule ʻo Waiola, e kaomi i kēia loulou: https://www.waiolachurch.org/page/give . Ma laila nō e lū aku ai i ke kālā i mea e kākoʻo ai i ke kūkulu hou ʻia ʻana o ka hale pule ʻo Waiola. © Kailana Keen 2023 #kuikalono #aina #moolelokahiko ko mua ko hope

< hoʻi hope Me he ʻIwa lā i Kāʻili Waiwai Māhie Beck 5 ʻOkakopa 2023 E nā hoa aloha o kēia ʻāina, e ala mai! Mai kēlā peʻa o Haʻehaʻe i Kumukahi, a ka mauna kilakila ʻo Haleakalā, a i ka makani Lawakua e pāhili ana i nā pali o Kauaʻi, e loaʻa iā kākou nā makana o nā pūpū Kahelelani, a hōʻea auaneʻi i kawelo ʻana o ka lā i Lehua. Eia mai ka nūpepa a ka poʻe Hawaiʻi, ʻo Ka Ulu Hoi . ʻO ka hoʻopōmaikaʻi ʻana i nā kānaka Hawaiʻi a me nā wahi Hawaiʻi ke kumu o kēia nūpepa nei. Paipai mākou iā ʻoukou, e nā makamaka heluhelu, e noʻonoʻo i nā mea e hana ʻia nei ma Maui Komohana, a e nānā i nā hana a nā hui nui o laila. Ma loko o kēia pōpilikia kaumaha loa, ʻike mōakaaka ʻia, ʻaʻole hiki iā kākou ke hilinaʻi i ke aupuni, no ka mea, ʻaʻole lākou e mālama i ka pono o ka lehulehu, a i ka pono o Hawaiʻi. Hoʻolako mau ʻia nā hui nui i ka wai, no ke kumu hoʻokahi ʻo ke kālā a me nā pōmaikaʻi ʻē aʻe e loaʻa ana i ke aupuni. E noʻonoʻo pono kākou no ka pilina o nā hui nui lāua ʻo nā luna aupuni. Me he mea lā ke ʻae ʻia nei kēia mau hui nui e hana i ka mea a lākou e makemake ai, a eia nō lākou ke kāʻili nei i ka waiwai me he ʻiwa lā. I loko o kēia wā pōpilikia kaumaha, ke lana nei ko kākou manaʻo ʻaʻole e hoʻohana ana ke aupuni a me nā hui nui i kēia ʻīnea i kumu e hoʻoneʻe ai i nā ʻohana Hawaiʻi mai ko lākou mau kulāiwi aku. He ʻīnea hanauna kēia ma Hawaiʻi nei, i pilikia ai ka ʻohana mai kekahi hanauna a kekahi hanauna. ʻOiai he paʻakikī ka hoʻomau ikaika ʻana i kēia manawa, e hoʻopaʻa kākou i ko kākou mau kulāiwi no nā hanauna e hiki mai ana. ʻO ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka wai o Lāhainā ka mea koʻikoʻi no nā ʻohana a no ka ʻāina. Akā naʻe, ʻaʻole ia he mea nui no ka pōmaikaʻi politika a me ke kālā. I loko o nā makahiki he haneli i hala, ua hōʻaui ʻia ka wai ma kahi o Maui Komohana, no ka hoʻolako ʻana akula i nā ʻoihana kōlea. I ka hoʻopau ʻia ʻana o nā mahi kō a me nā mahi halakahiki, ʻaʻole nō i liʻuliʻu, hoʻohana akula nā mamo a kēia mau hui hoʻoilina i ka wai no ka hoʻokō ʻana i nā hoihoi o nā kōlea. ʻO West Maui Land Company, K ā ʻanapali Land Management, a me Maui Land & Pineapple Inc. kekahi o nā hui hoʻoilina. Ua kāʻili ihola ua mau hui nei i ka wai o ko Maui poʻe no ke kūkulu ʻana i nā hale nui, nā hōkele nani, a me nā kahua pāʻani kolepa. Mālama ʻia ka wai o ka Pae ʻĀina ma lalo o ka Public Trust o ka mokuʻāina o Hawaiʻi no ka pono o nā mamo Hawaiʻi, akā he mea politika nō ka hāʻawi ʻana i ka wai i nā mamo Hawaiʻi. No kēia kumu, he wai ʻole ma Lāhainā. I mea e hoʻoponopono ai i kēia pilikia, ua hoʻāʻo ka Hawaiʻi State Water Commission a me nā ʻohana o Maui e hoʻokumu i Water Management Area Designation no Lāhainā. Ma o ua Water Management Area Designation nei, nānā hou ʻia ke kahe ʻana o ke kahawai, i hoʻihoʻi ʻia ka wai i hōʻaui hewa ʻia. Ua hoʻomākaukau ʻia kēia Designation ma Iune 2022, koe wale nō ke noi ʻana. ʻO ka lā ʻehiku o ʻAukake ka lā palena pau no ka hoʻouna ʻana i nā palapala noi no ka hoʻokumu ʻana i ka Water Management Area Designation. Ma muli o kēia mau lula wai, ʻaʻole na kēia mau hui hoʻoilina e kāohi i ka waiwai ʻo ka wai. Ma ka lā ʻewalu o ʻAukake, ua hōlapu akula ke ahi a ʻai ʻia ke kūlana kauhale ʻo Lāhainā. Ma hope naʻe o kēia mau pōʻino, ʻemo ʻole, ua hoʻāʻo ka West Maui Land Company e hōʻaui i nā kahawai i hiki ke hoʻopihapiha i kā lākou luawai. Wahi a lākou, he pono ia wai hou no ke kinai ʻana i ke ahi nui ma Lāhainā. He wahaheʻe nō naʻe kēia ʻōlelo! ʻAʻole hiki i ka helikopa ke lele i kēlā manawa, no laila mea ʻole ka nui o ka wai i ka luawai - ʻaʻohe mea nāna e halihali aku. Ua kākau ʻo Glen Tremble mai West Maui Land Co. i leka iā Kaleo Manuel, ka Hope Alakaʻi o ka Hawaiʻi State Water Commision, i noi aku ai i wai. Pane akula ke Komisina, aia ka pono ʻo ke noi ʻana i ka ʻohana mahi kalo ma ke kahawai. ʻAʻole i ʻae wale aku ka Hawaiʻi State Water Commission i ke kuleana ʻo ka wai. A ua hoʻokuʻu ʻia ʻo Kaleo Manuel ma muli o kēia. A hala ʻelua hola ma hope o ke noi mua i wai, ʻae akula ka ʻohana mahi kalo. ʻAe ka ʻohana mahiʻai i ka hoʻohana i ka wai, inā hoʻihoʻi hou ʻia ka wai ma hope o ke ahi. A hiki i kēia lā, ʻaʻole i hoʻihoʻi hou ʻia ka wai i ka ʻohana. Maloʻo ke kahawai a ʻaʻohe wai i ka loʻi o ka ʻohana. ʻO kēia hui hoʻoilina, ke hoʻohana nei ia i kēia pōpilikia ma ke ʻano he ʻōlelo hōʻaloʻalo, a he kumu e kāʻili aku i wai hou. I ka lā ʻeiwa o ʻAukake, ua hoʻolaha ke kiaʻāina i ka Emergency Proclamation, a kāpae ʻia kēia palapala kūkala i ka Hawaiʻi State Water Code. ʻO nā mea i hiki ʻole i nā hui hoʻoilina ke hoʻokō ma o ka Hawaiʻi State Water Code, ua hiki i ke Kiaʻāina Josh Green ke hoʻokō ma o ka Emergency Proclamation. Wahi a ua kiaʻāina nei, "Eia kekahi mea e hoʻomaopopo ai ka lehulehu, a he keu aku ka poʻe noho mamao, ʻo ia kēia. Kala loa aku ke ʻāʻumeʻume ʻana no ka pono ʻo ka wai ma Maui. E ʻimi kākou i ka ʻoiaʻiʻo. No ka mea, eia kekahi poʻe e kūʻē ana i ka hoʻokuʻu ʻana i ka wai no ke kinai ahi. Nāu nō ʻoe e noiʻi nowelo aku." Ke ʻōlelo nei ke kiaʻāina ʻoi aku ka waiwai o kēia luawai ma mua o ka hoʻoulu ʻana i ke kalo no ka hānai ʻohana? Ua hoʻomaoe ia i ka paio ʻana o ka poʻe Hawaiʻi i ka hoʻokuʻu ʻana i ka wai no ke kinai ahi. Akā, ʻo ka ʻoiaʻiʻo, ke lawe ʻia nei ka wai mai kahi e noho ai nā kamaʻāina ā i nā hōkele nani, nā hale nui, a me nā kahua pāʻani kolepa. He manawa kūpono kēia e kūkulu hou ai iā Lāhainā. E maliu i ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka ʻāina a me ka wai. ʻAʻole na ke kālā e alakaʻi i ke kūkulu hou ʻana iā Lāhainā. Inā e hoʻi hou mai ana ka wai a me nā ulu lāʻau, pēlā e pale ai ʻo Lāhainā i ka pōʻino i kēia hope aku. ʻO kēia ka manawa kūpono no ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka waiwai o Lāhainā. E kūʻē kākou no ka pono o ka wai a hiki i ke aloha ʻāina hope loa. © Māhie Beck 2023 #kuikalono #aina #alohaaina #keaopolitika ko mua ko hope

< hoʻi hope He Kai Aai ko Kanoeuaawa Kahikinaokalā Domingo 1 Kepakemapa 2020 E KA ULU HOI : – Kau maila ka haili no kuu kulaiwi aloha, i na pali hulilua o na Koolau. O Kanoeuaawa (O Kaaawa he inoa hoopokole ia) i ka Lae O Kaoio. E ka makamaka heluhelu, eia kuu leo kupinai e wawalo la i na pali ou o Kanehoalani, he olelo kaulana ko ka poe kupuna: “He kai aai ko Kaaawa.” E halihaliia ua olelo la e ka makani he Holopali, a e nu ae la i ka pali o Ohulehule, a na ka paka kanikoo e kukala aku i keia lono i ke one o Kanenelu, a e hoolono ka ilio kupanaha noho pali o Kauhikeimakaokalani, e hoolono ia no kuu leo aloha, a e hoike lea ia i ka poe lehulehu ke ano aai o ke kai kupikipikio, ke kai kauhaa, ke kai koo no hoi. Aole no ia he mea hou no makou na Kaaawa. Ua ike maka kuu mau kupuna i keia aai ana o ke kai i ka aina. O kuu kupunawahine o Hattie Kahikinaokala, he kahu oia no ka paka o Kaaawa, a ua emi mai la ka nui o ke kahakai mai ia wa mai, he kanalima makahiki oi aku a emi mai paha. (Hiki ke ike i ka nui o ka pa mauu i kela wa, ka makahiki 1949. He umi kapuai – ma ka mahele akea loa – ka nui o kela pa mauu like i keia la. Aia ma kae o ke ala nui na noho a me na pakaukau i keia la.) No na makahiki elua paha i hala iho nei, o ka lilo ana’ku o ke alanui, ke kapakai, na pueone, a me na hiohiona like ole o ka aina i ke kai aai, ame ke kai pii. He ano hooluhi maoli no ua hana aai la i na kupa o ka aina: o ka poe kalaiwa kaa oe, ka poe heenalu oe, ka poe holoholo oe, a pela wale aku no. O ke ano o keia aai ana, he nome ae la, ua wawahia, ua nahaha, ua hehelelei ke kahakai i Kaiaka, i Kanenelu, i Kamakahonu, na kapakai o Kaaawa nei. O ka hiolo ihola no ia o ke alanui, a manuheu ke ka a me ke kimeki. Lilo kekahi hapanui o ke alanui i ke kai a hele mai ka poe aupuni e hoopaa hou ai, aole i emo, pau hou ia kapili ana’ku, a huikau ke ala nui i ka nui kaa. Hele a uluhua ka poe makaikai o Koolau. He hua ia uluhua no ke ano manuka o ke aupuni nona ke kuleana e malama i keia wahi ala nui, a he ma’u wale no ia. Aole loa keia hana aai he mea hikiwawe. E like me ke ala liu ana a ka la, aole ike koke ia ka lilo loa o ka aina i ke kai. No kuu mau makamaka inu i ka wai a Kaahuula Punawai, he aha ka hua e kau nei i ka umauma? He ui aku keia ia oukou e ka poe makamaka heluhelu, e kau iho la keia wahi ninau nui nei i ka umauma, a e kaumaha no kona ano: I lilo loa ka aina i ka aai, o ke aha ka mea e kulaiwi ai ke kulaiwi? Pehea ina “ahaikapupuhi akula ka eueu Koolau?” Ina kolii wale ka aina, pehea hoi na poe iewe i kanuia i lalo o ka lepo? He iwi no kai kulaiwi ai ke kulaiwi. Ina pau loa ke kula i ka aai, aia la i hea kahi e waiho mau ia ai ua mau iwi la? He opihipihi wale ka uluhua o ka noho ana i luna ke kaa e kakali aku ai i ka poe hoopaa ala nui ma muli o ka nalo wale loa ana o ko kakou aina aloha. E hookuanoo kakou e ka mea heluhelu, ua lilo e ka moku o Lalo i ka pii ana o ka ilikai, ua kapaia no hoi ua moku la o East Island, he moku kokoke ia Moku-manamana, he moku kele no hoi ia i keia manawa i ka amokumoku o Papahanaumokuakea, pau loa i ke kai i kela makahiki i hala aku nei. Pau e kekahi hapanui o ka aina o Kiribati i ke kai aai, he pono ka haalele loa ana i ka aina kulaiwi, ka aina aloha. Pehea hoi na poe kupaaiau, na poe oiwi, aole maopopo lea. He kulanalana maoli ke kulana o ia aina, a he kulanalana no ke aupuni a me na kupa. Hikiwawe keia mea o ke kai aai ia kakou ka poe noho ailana o ka Moana Nui Akea O Kanaloa. Pii ka manene i ka hana a ke kai. Ahuwale ka hana a ke kai aai ia kakou ka poe noho mokupuni, aole paha no ka poe noho aina puni ole, no lakou ala, aole paha i owalala iki ka makani, aole loa i kau iki ka manao, i keia au e holo nei, he ike maka wale no kai hoolale aku i ke kanaka. Lauele ka manao, pehea ka lilo loa ana’ku o Honolulu i ke kai pii a me kona mau wahi kaulana. Pehea ka Hale Alii o Iolani, ka Hale Alii o Hulihee, ka Hale Pule o Kawaiahao, ke Kula O Kahua (Thomas Square), a he nui wale aku. Ua kau e ae la ka weli i ka lilo loa ana o keia mau wahi i ka hao wale ia a i ke kukuluia e ka poe haole, a keu hoi keia hana a ke kai aai a me ke kai pii. Pehea ka lilo loa ana o Waikiki i ke kai aai, ka puu kala o ke aupuni, ka waiwai o ke kolonaio, o ka lilo loa aku la no ia, a ike lea no hoi kakou i ka ono o ka pohaku. Pinai mau ia ka puana, “aloha aina,” ina he lilo loa ka aina o ua poe aloha la, he aha ka kakou mea e aloha ai? Ina o ka lilo loa no kai hiki ole ke alo ae, pehea ana la hoi kakou, na poe o keia honua, e aua ai i keia wahi aloha, e onipaa ai no ka pono o ka aina, e noke mau ai i keia nohona kanaka ana. He mea ano nui keia aina ia kakou ka Hawaii, ua mele ia ma ke koihonua a me na mele hai kupuna, he mau kupuna e ola mau nei i keia la. Pehea la e Hawaii ai ka Hawaii ke nele kakou i ka aina ole? Aole wale no ka aina o ka mea e Hawaii ai ka Hawaii. O ka olelo Hawaii oe, ka lahui oe, ka mookuauhau oe, a pela wale aku. Eia kuu leo hookikina, kuu leo hoolale aku ia oe e ka mea heluhelu: e hoopuka mau i keia olelo aloha, i mau ai ka puana. E mele mau i ke mele, i lea mau ai kona hoopaa, a e haku i na mele hou i mea e malamaia’i ke ano o keia au e holo nei, keia aina aloha nei, na na hanauna aku e ike. Ina ike ole ia keia poe aina aloha a kakou e hoopaa nei ma ke mele, ma kela waihona wale no kahi wahi e ike ia ana, ina ma ke kanikau paha, aole mele hou ia, he aua wale no ia i ka wai eleele a ka poe ike. E hookaao mau i na kaao, i ola mau ai na inoa a me na moolelo o na kaeaea a me na hiapaiole i kona haiia. Ma ke mele no e ola ai ke aloha aina oiaio. Eia no hoi kuu kanaenae aloha no kuu kulaiwi o Kaaawa: He kupa ka ua i ke kai I kamaaina i ka paka kanikoo Koolua i ke ahe Holopali Paliku hie a o Kanehoalani Hui: Auhea wale oe e Kanoeuaawa Awaiaulu ana i kuu aloha Elua maua i ke anu I kolu i ka nu a ke kualau Lau ae ka manao no Kanenelu Hoonenelu ana i kuu nui kino Linohau ke kahiko o ka makamaka Makalae hoohihi a o Ka Oio Pae mai ana ko leo akaaka Ua pae aku i ke one o Kaiaka Akanahe i ka holu o ka niu Napenape i ke kulukulu aumoe Niponipo i ka wai o Kaahuula Ahuwale i ka hikina o ka la Hiki maila ke aloha kaiao Kiponaia e ke ao lamalama Koi aku ke au kauhaa Hoolale mai ana iau e ike Kaulona kuu maka i luna I ka hoekepue a ka opua Hainaia mai ana ka puana No Kanoeuaawa he inoa Elua maua i ke anu I kolu i ka nu a ke kualau KEAHEHOLOPALI © Kahikinaokalā Domingo ko mua ko hope

< hoʻi hope He aha ka Waiwai o ka Inoa? Kamalani Moriguchi 15 ʻOkakopa 2021 ʻAnoʻai kākou e nā hoa welo like o Hawaiʻi nei. Me ka puʻuwai hāmama a me ka naʻau haʻahaʻa au e hāpai nei i kēia nīnau iā ʻoukou pākahi a pau: ua waiwai anei ka inoa? ʻAe, waiwai loa ka inoa. ʻO nā inoa ʻāina, nā inoa o nā kānaka, a pēlā wale aku. He mana ko ia mau mea, a he waiwai nui kekahi. No laila, inā ua nalowale nā inoa pana a me nā moʻolelo pili i kekahi ʻāina, he mana anei ko ia ʻāina? ʻAe, he mana ko laila. Inā he mana ko kekahi mea, he waiwai hoʻi ko kēlā mea. Lua ʻole ke koʻikoʻi o ka ʻimi hou ʻana i nā inoa ʻāina pili i ko kākou mau one hānau ponoʻī. ʻOiai au e holo nei i koʻu wā kula, mau nō koʻu ʻapo ʻana i nā mea maʻamau mai ka wā o ko kākou mau kūpuna, a ʻo kekahi o nā mea koʻikoʻi aʻu i ʻapo ai, ʻo ia ke koʻikoʻi o nā inoa. Ua noho au i ke ahupuaʻa ʻo Honouliuli no iwakāluakūmākahi mau makahiki a i ka hapanui o ia mau makahiki, ʻaʻole maopopo iaʻu nā moʻolelo pili i kēia ʻāina, nā inoa, a pēlā wale aku. I kēlā makahiki aku nei, ua hāʻawi ʻia maila kekahi haʻawina, ʻo ia nō ka haku ʻana i mele no koʻu one hānau. Ua makaʻu loa au i ia hana, no ka mea, ʻaʻohe oʻu ʻike e pili ana i koʻu ʻāina ponoʻī, a ʻano hilahila nō au i kēlā wā. Akā, ua holomua au a ua ʻimi hoʻi i mau kānaka i noho a kupa i ia ʻāina ʻo Honouliuli a ua noi akula iā lākou e kaʻana i ko lākou manaʻo me aʻu. Ua aʻo ʻia au nā mea he nui. ʻO Kupuna Shad Kāne lāua ʻo Kumu Mikiʻala Lidstone kekahi o nā kānaka i kōkua mai iaʻu. Ke noho nei au i Kapolei, akā, ʻo ka inoa pololei o kēia māhele o ka ʻāina, ʻo ia nō ʻo Kaupeʻa, he kula loa e ʻauana nei nā ʻuhane. Aia ʻekolu mau puʻu kau i ka hano i Honouliuli: ʻo Puʻuokapolei, Puʻupālailai, a me Puʻuomakakilo. He mau moʻolelo ko ia mau puʻu a eia kekahi: ua hoʻopuka ʻia ka inoa ʻo Puʻupālailai i ka moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele, a ma laila i kapa ʻia ai ʻo Puʻupālailai he “anaina na ka wahine”. He pilina ko ia mau puʻu, a aia ka waiwai i ka pilina i huki ʻia ma muli o ka ʻimi noiʻi ʻana i nā inoa pololei o ia mau puʻu. I ka loku ʻana o ka ua i Hanalei (ka inoa pololei no Makakilo), kahe iho ka wai i Puʻupālailai a laila, kahe mau ka wai i ke kumu o Puʻuokapolei a wahi a nā kupa o ia wahi, waiwai loa ka ʻāina ma ke ke o Puʻuokapolei i ke kanu ʻana. Aia i ʻaneʻi ka waiwai. I ko kākou ʻimi ʻana i nā inoa pololei o nā ʻāina i ʻike ʻia, aʻo hoʻi kākou i ka pilina o kēlā ʻāina me ka ʻāina a puni ona. Inā maopopo iā kākou ka pilina o ka ʻāina, hiki iā kākou ke mālama pono i ko kākou ʻāina ma muli o nā mea i aʻo ʻia. Mau nō koʻu aʻo ʻana e pili ana i koʻu one hānau, akā, he hana kēia na ke aloha. He kuleana ko kākou e ʻimi hou ai i nā inoa pana a me nā moʻolelo pili i ia mau wahi. ʻAʻole kēia he hana maʻalahi, he hana mau nō ia, akā, waiwai loa ka hana. No laila, e oʻu mau hoa heluhelu, e holomua! E ʻaʻa kākou i ka ʻimi ʻana i nā inoa i hūnā ʻia, nā inoa i hele a nalowale ma muli o ka holoi ʻia ʻana o kā kākou ʻōlelo a me ko kākou mau moʻolelo. E ʻaʻa kākou i ka hana nui! © Kamalani Moriguchi 2021 na Kamalani Moriguchi ko mua ko hope

< hoʻi hope Nā Hui Mālama ʻĀina ma Koʻolaupoko, Oʻahu Hiʻilani Chang 1 ʻOkakopa 2022 I ka wā kahiko, he mau wahi ma Koʻolaupoko, Oʻahu i mālama ʻia aku ai nā ʻōnaehana mea ʻai. Ua wāwahi ʻia aku ia mau māla, akā i kēia mau lā, he mau hui e kūkulu hou nei i nā ʻōnaehana e like me ka loʻi a me ka loko iʻa a kono lākou i ka lehulehu e kōkua i kekahi mau lā. Na kēia poʻe kipa e kōkua i mea e ulu ai ka ʻāina, a i aʻo a hoʻomau ʻia ko nā hui mau nuʻukia. Eia nō kekahi o nā wahi ma Koʻolaupoko e ʻae aku nei i ke kōkua. Ulupō Heiau Aia ʻo Ulupō Heiau ma Kailua, ma kaʻe o Kawainui, kahi e noho ai ʻo Hauwahine, he moʻo e kiʻai iā Kawainui a me Kaʻelepulu. I ka wā kahiko, he ʻāina momona ʻo Kailua i noho ʻia e nā aliʻi a ʻo ia paha ke kumu i kūkulu ʻia ai ka heiau. ʻO ka hui ʻo Kauluakalana ke mālama aku i kēia ʻāina a ʻo ko lākou makemake ke ola hou ʻana o ka pilina i ke kanaka, ka heiau, ka loʻi, a me ka loko iʻa e like me ka wā ma mua. I naue ʻoe i laila e mālama aku ai i ka loʻi, e aʻo nō hoʻi ʻoe i ka moʻolelo o ka heiau a me ke ahupuaʻa ʻo Kailua i mea e hoʻoulu hou ai i kēia wahi waiwai. Kākoʻo ʻŌiwi Ma Heʻeia Uli, aia ʻo Kākoʻo ʻŌiwi, he hui mālama ʻāina. Aia ʻo Kākoʻo ʻŌiwi i kahi i kanu ʻia aku ai ka ʻai i ka wā ma mua. He loko nui i laila, no laila ʻo kā lākou ala nuʻukia ke ola hou ʻana o ia ʻāina a me ka loko. He mau ʻano o ke kanu ʻai ʻana ma laila: ka māla, ka loʻi, a me ka loko puʻuone. Ulu ke kalo ma ka loʻi, ulu ka ʻuala a me nā lāʻau ʻulu a me ka maiʻa ma ka māla. Kūʻai ʻia aku nā hua o kēia mau lāʻau i ka poʻe hoihoi. I kekahi mahina aku nei, ua mālama ʻia kekahi lā lei a aʻo ʻia ka haku lei ʻana a me ka pule ʻana i ka wā like. He lā hana kā lākou i kēlā a me kēia Pōʻakahi, Pōʻalua, a me ka Pōʻalima, a me kēlā a me kēia Pōʻaono ʻelua. Paepae o Heʻeia Aia ka loko iʻa o Heʻeia ma Heʻeia Uli a mālama ʻia kēia ʻāina e ka hui ʻo Paepae o Heʻeia. Ua kūkulu ʻia aʻe kēia loko iʻa ma kahi o 800 makahiki i hala no laila ʻo ia kekahi o nā loko iʻa kakaʻikahi kahiko e kū nei i kēia lā. Ma Malaukaʻa ia loko iʻa, a he kuapā kona ma kai a ma uka. ʻO ka hapanui o nā loko iʻa ma kai wale nō i loaʻa ai ke kuapā, akā ma Heʻeia, aia hoʻi he kuapā i pili i ka ʻāina. ʻO ka hana a ka hui i kēia manawa ke kūkulu hou ʻana aʻe i ke kuapā ma uka i mea e hoʻopuni ʻia ai ka loko iʻa i ke kuapā. Mālama lākou i nā lā hana i kēlā a me kēia Pōʻaono, a i kekahi mau lā i ka makahiki, mālama lākou i ka lā holoholo. He māʻona ʻai a he māʻona iʻa ko ka noanoa. He hana nui ka mālama ʻāina, akā eia nō nā hui e hoʻomau aku nei i ka hana hoʻoulu lāhui. Ke mālama hou nei lākou i ka mahiʻai ʻana i mea e hoʻolako aku ai i ka lāhui e like me ka wā ma mua, ma o ka ʻōnaehana kahiko. E hoʻomaopopo hoʻi, ʻaʻole ia hana he mea na kēia mau hui wale nō, akā he kuleana ko ka poʻe a pau e huipū me ka laulima. No laila e ka mea heluhelu, e kōkua i ka hoʻoulu hou ʻana i ka ʻāina o Koʻolaupoko. ​© Hiʻilani Chang 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Nā Hui Mālama ʻĀina ma Koʻolaupoko, Oʻahu Hiʻilani Chang 1 ʻOkakopa 2022 I ka wā kahiko, he mau wahi ma Koʻolaupoko, Oʻahu i mālama ʻia aku ai nā ʻōnaehana mea ʻai. Ua wāwahi ʻia aku ia mau māla, akā i kēia mau lā, he mau hui e kūkulu hou nei i nā ʻōnaehana e like me ka loʻi a me ka loko iʻa a kono lākou i ka lehulehu e kōkua i kekahi mau lā. Na kēia poʻe kipa e kōkua i mea e ulu ai ka ʻāina, a i aʻo a hoʻomau ʻia ko nā hui mau nuʻukia. Eia nō kekahi o nā wahi ma Koʻolaupoko e ʻae aku nei i ke kōkua. Ulupō Heiau Aia ʻo Ulupō Heiau ma Kailua, ma kaʻe o Kawainui, kahi e noho ai ʻo Hauwahine, he moʻo e kiʻai iā Kawainui a me Kaʻelepulu. I ka wā kahiko, he ʻāina momona ʻo Kailua i noho ʻia e nā aliʻi a ʻo ia paha ke kumu i kūkulu ʻia ai ka heiau. ʻO ka hui ʻo Kauluakalana ke mālama aku i kēia ʻāina a ʻo ko lākou makemake ke ola hou ʻana o ka pilina i ke kanaka, ka heiau, ka loʻi, a me ka loko iʻa e like me ka wā ma mua. I naue ʻoe i laila e mālama aku ai i ka loʻi, e aʻo nō hoʻi ʻoe i ka moʻolelo o ka heiau a me ke ahupuaʻa ʻo Kailua i mea e hoʻoulu hou ai i kēia wahi waiwai. Kākoʻo ʻŌiwi Ma Heʻeia Uli, aia ʻo Kākoʻo ʻŌiwi, he hui mālama ʻāina. Aia ʻo Kākoʻo ʻŌiwi i kahi i kanu ʻia aku ai ka ʻai i ka wā ma mua. He loko nui i laila, no laila ʻo kā lākou ala nuʻukia ke ola hou ʻana o ia ʻāina a me ka loko. He mau ʻano o ke kanu ʻai ʻana ma laila: ka māla, ka loʻi, a me ka loko puʻuone. Ulu ke kalo ma ka loʻi, ulu ka ʻuala a me nā lāʻau ʻulu a me ka maiʻa ma ka māla. Kūʻai ʻia aku nā hua o kēia mau lāʻau i ka poʻe hoihoi. I kekahi mahina aku nei, ua mālama ʻia kekahi lā lei a aʻo ʻia ka haku lei ʻana a me ka pule ʻana i ka wā like. He lā hana kā lākou i kēlā a me kēia Pōʻakahi, Pōʻalua, a me ka Pōʻalima, a me kēlā a me kēia Pōʻaono ʻelua. Paepae o Heʻeia Aia ka loko iʻa o Heʻeia ma Heʻeia Uli a mālama ʻia kēia ʻāina e ka hui ʻo Paepae o Heʻeia. Ua kūkulu ʻia aʻe kēia loko iʻa ma kahi o 800 makahiki i hala no laila ʻo ia kekahi o nā loko iʻa kakaʻikahi kahiko e kū nei i kēia lā. Ma Malaukaʻa ia loko iʻa, a he kuapā kona ma kai a ma uka. ʻO ka hapanui o nā loko iʻa ma kai wale nō i loaʻa ai ke kuapā, akā ma Heʻeia, aia hoʻi he kuapā i pili i ka ʻāina. ʻO ka hana a ka hui i kēia manawa ke kūkulu hou ʻana aʻe i ke kuapā ma uka i mea e hoʻopuni ʻia ai ka loko iʻa i ke kuapā. Mālama lākou i nā lā hana i kēlā a me kēia Pōʻaono, a i kekahi mau lā i ka makahiki, mālama lākou i ka lā holoholo. He māʻona ʻai a he māʻona iʻa ko ka noanoa. He hana nui ka mālama ʻāina, akā eia nō nā hui e hoʻomau aku nei i ka hana hoʻoulu lāhui. Ke mālama hou nei lākou i ka mahiʻai ʻana i mea e hoʻolako aku ai i ka lāhui e like me ka wā ma mua, ma o ka ʻōnaehana kahiko. E hoʻomaopopo hoʻi, ʻaʻole ia hana he mea na kēia mau hui wale nō, akā he kuleana ko ka poʻe a pau e huipū me ka laulima. No laila e ka mea heluhelu, e kōkua i ka hoʻoulu hou ʻana i ka ʻāina o Koʻolaupoko. ​© Hiʻilani Chang 2022 ko mua ko hope