< hoʻi hope Nā ʻAnoʻai o ka Ua Kanilehua nā Haumāna o ke Kula Kaiapuni ʻo Ka ʻUmeke Kāʻeo 15 Nowemapa 2021 Aloha ʻoe e ka nūpepa Ka Ulu Hoi . He nūhou nō kā mākou, nā haumāna o ke kula kaiapuni ʻo Ka ʻUmeke Kāʻeo e kaʻanalike aku ai me ʻoe no ko mākou ʻāina hānau kaulana i ka ua Kanilehua. Penei nō ia nūhou a mākou e ʻike nei. No ke ʻAno o ka ʻĀina: No nā pule he ʻelua i hala aku nei, ua ʻeleʻele ʻo Hilo i ke ao panopano. Ua nui ka ua e loloku mai ana mai Kūlanihakoʻi mai. Ua mao ʻole ka ua a hālana ka wai ma ke kaona nei o mākou. Hoʻomaka aʻela e anuanu nā pō a huʻihuʻi nō hoʻi nā kakahiaka. Akā, i kēlā mau lā he ʻekolu i hala iho nei a hiki mai i kēia lā o ko mākou kākau ʻana, ke noho aliʻi hou nei ka lā ma nā Hilo ʻEkolu nei. Ua ahuwale maila ʻo Maunakea e kūhaʻo nei i ka lani, ua ʻalaneo nō hoʻi ʻo Maunaloa i ka mālie, a ua laʻi nā kai o Hilo Bay nei. Hoʻomanaʻo ʻia nō mākou e pili ana i kekahi mele hoʻoheno penei… Aloha au iā Maunakea I ke anu o ke ahiahi Hoʻolono, hoʻolono Hoʻolono i ka leo o ka makani Keaukaha nō e ka ʻoi Ka Nohona: Ua pilikia ko Hilo kini i nā hopena o ka maʻi Kolona. Ua pipiʻi loa aʻela ke kākālina e holo ai nā kaʻa ma kahi o ka ʻehā kālā a ʻoi no ke kālani hoʻokahi. Ma muli hoʻi o ka maʻi Kolona, ʻaʻole i hiki i ka poʻe he nui ke noho ma ka lumi hoʻokahi. He 10 mau kānaka ka nui i hiki ke noho i loko o ka lumi hoʻokahi a he 25 mau kānaka i hiki ke hui ma waho. Pipiʻi pū maila ke kumukūʻai o ka meaʻai ma nā hale kūʻai. ʻO kekahi pilikia nui ma Hawaiʻi nei, ʻaʻole pili wale i ko Hilo nei, ʻo ia ka neʻe nui ʻana mai o nā malihini. Ke hōʻea nui mai nei lākou a ke kūʻai nei i nā hale. No ia kumu, ʻaʻole hiki i ka poʻe Hawaiʻi o Hilo nei ke kūʻai hale a noho ma ke one hānau. Ke ʻau umauma nei nō ko Hilo i ka wai o ke au malihini. No ka Pele: Ua hoʻi hou mai ke Aliʻiwahine o ka lua i Halemaʻumaʻu. Ua hoʻomaka hou ka puaʻi ʻana o ka Pele ma ka lā 29 o Kepakemapa ma kahi o ka hola 3:20 o ke aumoe, eia nō ke lapalapa maila i kēia mau lā. Nui ka poʻe malihini e kipa aku nei e ʻike i ke ahi kupaianaha a ka Wahine. Ua ʻano like kēia hū ʻana o ka Pele me ka puaʻi ʻana o ka Pele no ʻekolu mahina i ka makahiki 2018. A ma hope o ʻekolu mau makahiki, ua hoʻi mai ʻo Pele e noho aliʻi hou ai ma Halemaʻumaʻu. Ola ka Wahine ʻai honua. Me ke aloha o ka ua Kanilehua, Nā Haumāna o ke kula kaiapuni ʻo Ka ʻUmeke Kāʻeo Honohononui, Keaukaha, Hilo, 28 ʻOkakopa 2021 na nā Haumāna o ke Kula Kaiapuni ʻo Ka ʻUmeke Kāʻeo ko mua ko hope

< hoʻi hope Paipai mai iā Kalauaheahe Kamalei Marrotte 28 Pepeluali 2021 I ka makahiki 1885, aia ka hapanui o ko ka pae ʻāina mau loko iʻa ma Oʻahu nei. Eia hoʻi, ua piha nā pākēneka he 78 o ko nā loko iʻa ʻeka i ia mau loko iʻa keu a ka nui. Kamaʻāina ka hapanui o ko Hawaiʻi i nā loko iʻa ʻo Paepae o Heʻeia lāua ʻo Loko Ea. Akā, pehea nā loko iʻa he nui ʻino ma Oʻahu nei i ka wā ma mua? Ma hea lā i noho ai ia mau loko iʻa? ʻO kekahi o kēia mau loko iʻa kahiko, ʻo ia nō ʻo Kalauhaehae. Aia ua loko iʻa nei ma ka palena ma waena o ke ahupuaʻa ʻo Niu lāua ʻo Kuliʻouʻou. I ke kalaiwa ʻana aku ma ke alanui ʻo Kalanianaʻole, e hala ana ke Kikowaena Kūʻai ʻo Niu Valley, ʻo ka ʻike koke akula nō ia i kekahi hale kaʻa mākuʻe ma ka kai o ke alanui. Kū ʻoe ma ia hale kaʻa a nānā iā uka, ʻo ka ʻike akula nō ia i ka lihi o ke kualapa ʻo Kuliʻouʻou. A laila iho ʻoe i nā alapiʻi ma loko o ua hale kaʻa nei ʻo ka ʻike maka akula nō ia ou i ka loko i kapa ʻia ʻo Kalauhaehae. He ʻelua ona moʻolelo i pili i kona inoa. Pili ka inoa ʻo Kalauhaehae i nā hiʻohiʻona o kēlā ʻanemoku ma ia ʻāina a pili nō hoʻi kona inoa ʻē aʻe ʻo Kalauhaʻihaʻi i ka moʻolelo o ka haʻihaʻi ʻana o ka ʻaikapu ma ia ʻāina. Wahi a Chris Cramer, kekahi kiaʻi o ua ʻāina nei, ma laila nō i kani ai ʻo Kaʻahumanu i ka pū i mea e hōʻike aku i ka poʻe kamaʻāina i ka pau ʻana o ka ʻaikapu. He loko iʻa ʻo Kalauhaehae i mālama ʻia e ʻanakē Laura Kalaukapu Low Lucas Thompson, ko Nainoa Thompson māmā. ʻO ko ʻanakē Laura kupunahine, ʻo ia nō ʻo Mary Lucas, he mamo ʻo ia na Alexander Adams. Ma muli o kona kūlana a me kona pilina me Kamehameha, ma ke ʻano he punahele nāna, i hāʻawi ʻia ai ia ʻāina i ua Alexander Adams nei. Mai ia manawa mai i lilo ke kuleana o ka ʻāina iā Mika Hara, ʻo ia kai mālama i ua ʻāina nei ma hope o Mary Lucas. A laila i ka makahiki 1990 i kāʻili ʻia ai ua ʻāina nei e ka Department of Transportation (DOT) i mea e hoʻonui ai i ke alanui ʻo Kalanianaʻole. Iā lākou e hoʻonui ana i ia alanui, ua hoʻololi hewa ʻia ke kahe ʻana o ka wai mai ke ana kahe pele i hoʻolako i ua loko iʻa nei mai uka mai. ʻO kēia ke kumu e kahe ʻole nei ka wai i kēia wā. Eia naʻe, mau nō ko ka loko iʻa ʻauwai a me kona mākāhā. ʻO ka ʻole o ka wai ka mea wale nō e ʻākeʻakeʻa nei i ka holo pono ʻana o ua loko iʻa nei. Ua hoʻokipa ʻia wau e kuʻu hoa ʻo Kai Hoshijo e kōkua a mālama pū i ia wahi me ia. He kupa ʻo ia a Niu a he limahana ʻo ia ma lalo o Chris Cramer, kekahi mea hoʻokumu o ka Maunalua Fishpond Heritage Center. ʻAno paʻakikī ka ʻākoakoa nui ʻana o kākou i kēia wā o ka maʻi Korona akā nō naʻe, ʻo ka pono a me ka ikaika o ko nā mea kōkua naʻau ka mea e holo maikaʻi ai ka hoʻōla hou ʻana o ua loko iʻa nei, ʻaʻole ka nui o nā mea kōkua. E ka mea heluhelu, eia hoʻi koʻu wahi leo paipai iā ʻoe e ʻimi hoʻi i mau ʻāina, i mau papa loʻi, i mau loko iʻa hoʻi ma kou ʻāina ponoʻī e pono ai ke aloha a me ke ola hou ʻana o ko lākou mau inoa. He ʻono ko ka ʻāina i ka lohe hou ʻana i ko lākou mau inoa mai nā waha mai o ka poʻe kamaʻāina. © Kamalei Marrotte 2021 na Kamalei Marrotte ko mua ko hope

< hoʻi hope Ua Hoʻi Mai ka Wahine Pele Kaimana Kawaha 15 Nowemapa 2021 I ka pau ʻana o ka mahina Kepakemapa a me nā pule i hala aku nei, ua nui ka naue ʻana o ka Moku o Keawe i ke ōlaʻi. ʻO ia hana a ka honua kekahi mea e maopopo ai, ua hoʻi mai ka Wahine o ka Lua i kona wahi noho mau i Halemaʻumaʻu. He mea kupanaha kēia no ka mea ua pio akula ka Pele he ʻekolu mau makahiki aku nei. I hea aku nei ke Aliʻi o Halemaʻumaʻu? ʻO ia ko mākou mea e pāhaʻohaʻo iho nei. I hea aku nei lā, ʻaʻole maopopo. ʻO ka mea maopopo nō naʻe, ke noho aliʻi hou nei ka Wahine Pele i kona wahi noho mau. Ma muli nō o kēia ʻā hou ʻana mai nei o ka Pele, ua nui aʻela ka poʻe malihini e hele mākaʻikaʻi nei e ʻike maka aku i ka hana kupaianaha a ka Wahine. I kumu nō ia e puana ʻia aku ai nei ʻōlelo hoʻohenoheno. A ka luna au o Halemaumau Ike i ke ahi ula wena a ka Wahine O ke ahi lapalapa maila i luna E uhi uha mai ana la ea E aha ia ana o Uwekahuna Me ka pali kapu o Kamohoalii Owili lei o ka lau aalii I wehi anuhea no ia uka Oia uka i pa aheahe i ka Puulena A makani kaulana o ka aina Haina ia mai ana ka puana No ka Wahine ao Halemaumau He inoa no Pele E nihi ka helena i ka uka o Puna! © Kaimana Kawaha 2021 na Kaimana Kawaha ko mua ko hope

< hoʻi hope ʻO ka Nane ka Pono Hiʻilani Chang 1 Nowemapa 2022 ʻAʻole like ka hana i kēia mau lā me ka wā ma mua. Kaukoʻo ʻia ka ʻenehana hou no nā mea a pau, akā ʻaʻole i like ke kau noʻonoʻo ʻana ma ia hana me ka nane. Aia naʻe ma ka nane ka lāʻau noʻonoʻo, ʻaʻole ma ka ʻenehana hou. He ʻelua ʻano nane aʻu e manaʻo aku ai: ka nane ʻōlelo a me ka nane ʻāpana.ʻOi aku nō ka waiwai o ia mau hana ma mua o ka nānā kīwī, ka pāʻani kelepona, ka nanea ʻīpapa, a me ka hana lolouila i loko o ka wā kaʻawale. I ko ka ʻōpio manaʻo, ʻaʻole no lākou ka hana ʻana i ka nane, no ka ʻelemakule ia. No ua poʻe ʻōpio nei, aia nō ka ʻike waiwai a me ka leʻaleʻa pū i loko iho o ka ʻenehana uila hou. A ma muli o kēia manaʻo, aia ana nō ko kākou ʻike ma laila. E hoʻopaʻa ana nō ka ʻenehana i ko kākou ʻike, a me ka manaʻo nō hoʻi i mea e hiki ai iā kākou ke hoʻokuʻu aku i ka ʻike i oʻo a hoʻokomo i ka ʻike hou e kupu aʻe ana.ʻAʻole i ʻike ʻia ka waiwai a me ka maikaʻi i loko o kēia hana leʻaleʻa e aʻo ai hoʻi i ka haʻawina. He aha lā hoʻi kēia mau nane ʻelua? Ke manaʻo iho nei au i ka nane i pili i ka ʻōlelo i hana maoli ʻia e ka Hawaiʻi, a me ka nane ʻāpana i pili i ka hana maka a me ka hana lima e hoʻopiha aku ai i kahi kiʻi.ʻAʻole paha i like kēia mau nane ʻelua i ka noʻonoʻo pāpaʻu, akā naʻe like nō ma ke ʻano o ka ʻimi ʻana i ka hāʻina. A ma laila nō kona waiwai. Pehea ka manaʻo ʻana he waiwai ko nā nane no nā kānaka a pau? I ko ke keiki wā liʻiliʻi hāʻawi ʻia aku ka nane ʻāpana iā ia i mea e hoʻomaʻamaʻa i ka hana o nā lima a me ka lolo. A inā hana ʻia aku i ka wā ʻōpio, e hoʻokumu ʻia ke ala e hoʻomau aku ai a e hoʻolōʻihi i ke ola. Pēlā pū me ka nane Hawaiʻi. Aʻo ʻia aku ka haʻawina ma kekahi ʻano leʻaleʻa i mea e ulu aku ai ke ʻano o ka noʻonoʻo Hawaiʻi ʻana. Inā hana mau ʻia kēia ʻano o ka noʻonoʻo ʻana e maʻa ana ka lolo i nā ʻano ʻē aʻe i hiki ai ke noʻonoʻo a ʻimi i ka hāʻina.ʻAʻohe he hoʻokahi alahula no ka noʻonoʻo, no laila e hoʻomaʻamaʻa i ke keiki i ka nane e hoʻomākaukau ai i ko lākou ola noʻonoʻo. ʻO nā kanaka oʻo, kōkua ʻia hoʻi e ka nane ma o ke emi ʻana o ka loʻohia, a me ka hoʻoikaika ʻana i ka hoʻomanaʻo ʻana. He mea maoli ka maʻi poina. No laila, e ka mea heluhelu, i hana ʻoe i ka nane, e emi iho ana paha ka loaʻa ʻana i ia maʻi. ʻAno like ka waiwai o ka nane no ka ʻelemakule a me ka ʻōpio, akā no ka ʻelemakule e hele ana ā paʻa ʻole ka noʻonoʻo, a me ka maka, na ka nane e kōkua. Pilikia kekahi mau kānaka i ka noho wale ʻana iho, akā inā hana pū ʻia ka nane i ka wā like e hoʻoneʻe ʻia ai ke kino, ʻano hoʻonanea ka noʻonoʻo. He leʻaleʻa nō ka hana pū ʻana i nā nane ʻelua. Ma ka ʻōlelo nane, maikaʻi wale ke kamaʻilio ʻana, i loaʻa ke kaona o kekahi hua ʻōlelo i loko o ka nane i maopopo ʻole iā ʻoe, kupu aʻela he manaʻo hou, a ma ka hāʻina e ʻike ʻia ai ka nā ʻana o ka noʻonoʻo. E maikaʻi ana nō hoʻi ka noʻonoʻo me ka hana nane ʻāpana.ʻAno like a like ka waiwai, a me ka hana pū ʻana o nā nane ʻelua. E hele ana ā leʻaleʻa nō. ʻO wai ke noʻonoʻo nei, no ka ʻelemakule wale nō ka nane? Inā pēlā kou noʻonoʻo e ka mea heluhelu, e heluhelu hou me ka nanea i ka manaʻo i kau aʻe nei a hoʻāʻo i kekahi nane ā hiki nō i ka hāʻina. Inā like kou manaʻo, e lilo ana ke eo iā ʻoe mai poina i kēia lanakila me he ʻelemakule lā. E ka poʻe akamai i ʻike leʻa aku nei i ka waiwai o ka nane, e hana hoʻi i nane i kēlā a me kēia lā no ka mea ma ka nane ka lāʻau noʻonoʻo. © Hiʻilani Chang 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope No Kamakaʻeha Kalaninuiahi Wilson 1 Kepakemapa 2020 I mea e hoʻokō ai i kekahi pahuhopu ʻo Ka Ulu Hoi, ʻo ia ka hoʻopili ʻana i ka poʻe ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi, e aʻo ʻia nā mea nui o nā moʻolelo o ka wā i hala. Ma ia mau manaʻo nui o ka wā i hala e hiki ai iā kākou ke hoʻoulu i kā mākou mau manaʻo e hoʻopili i ka poʻe Hawaiʻi ma o ke kākoʻo ʻana i nā nūpepa Hawaiʻi a pēlā wale aku. He mau hana na kūpuna mā i hana i ka wā i hala – ʻo ke kūpaʻa ʻoe ma ka wā paʻakikī, ʻo ke kākau nūpepa Hawaiʻi ʻoe, ʻo ka hoʻopahū ʻoe i nā ālaina i mua o ke ala, ʻo ka hoʻoulu ʻana ʻoe i ka hoi ma loko o ka poʻe kanaka ma ke au ʻoʻoleʻa, a pēlā wale aku. Like ia ka pahuhopu o nā nūpepa Hawaiʻi kahiko me kā mākou pahuhopu ma Ka Ulu Hoi, ʻo ia ka hoʻopili ʻana i ka poʻe Hawaiʻi. I kēia pahuhopu, e mahalo aku kākou i kekahi aliʻi Hawaiʻi i kūpaʻa ma kona wā paʻakikī ʻo ka hoʻokahuli aupuni, no ka pono o ko kākou lāhui a me ke ola mau ʻana o ka poʻe Hawaiʻi me ka ʻōlelo Hawaiʻi. He mahalo kēia ʻatikala i kēia wahine i kū ikaika no ko kākou lāhui, ʻo ia ʻo Lydia Liliʻu Loloku Walania Kamakaʻeha, ka pua i Paoakalani. Eia ka moʻolelo no kona ola mai kona wā i hānau ʻia ai a hiki i kona hoʻopaʻahao ʻia ʻana ma ʻIolani. I ka makahiki ʻumi kūmamāwalu kanakolu kūmamāwalu [1838], lā ʻelua o Kepakemapa, ua hānau ʻo Liliʻuokalani ma ka hale pili o kona kupunakāne i Pūowaina ma Oʻahu. ʻO Analea Keohokālole kona makuahine a ʻo Caesar Kapaʻakea kona makuakāne. I kona hānau ʻana ua lawe hānai ʻia ʻo ia i kaikaimahine na Abner Pākī lāua ʻo Laura Kōnia. No ia kumu, ua lilo ʻo Liliʻu i hoapili mau no ke kaikamahine ponoʻī a lāua ʻo Bernice Pauahi. Ma ke ola ʻana o nei aliʻiwahine, ua hana ʻo ia i nā mea like ʻole. Ua huakaʻi ʻo ia i ʻEulopa a ʻike aku i ka poni mōʻī o Kuini Vikolia, ua male ʻo ia me John Dominis, a ua hoʻokumu ʻo ia i ka Waiwai Noho Kahu o Liliʻuokalani i mea e mālama ai i ka poʻe keiki Hawaiʻi mai kēlā wā a me kēia wā ʻānō. Ua haku nō hoʻi ʻ o ia i nā mele no ke aloha a me ka hoʻopili ʻana i ka poʻe Hawaiʻi. ʻIke ʻia ka uʻi o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kāna mau huaʻōlelo, e like me kēia mela āna i haku ai no ka huli ʻana i kāna mea aloha. ʻAuhea ʻoe e Sanoe Hoʻopulu liko ka lehua Eia hoʻi au Ke kali nei i ka leo ʻO ka pane wale mai nō ʻOlu wau me he wai ala Honehone me he ipo ala Paila i ka nui kino E kala neia kino I piliwi ai i laila Pehea e hiki ai? E kō ai ʻo ka manaʻo Ke hea mai nei Water Lily Ke ao mai ʻoe iā kāua Eia aʻe nō ʻo Pelo Manu ʻahaʻi ʻōlelo Lohe aku nei nā kuhina nui A he ʻahahui ko Loma Ke ʻoni aʻela i luna E like me Likelike He hoa ʻo Liliʻuokalani no nā Kamehameha a hiki i ka hala ʻana o ka mōʻī ʻo Lunalilo, ka mōʻī muai koho ʻia ma ka paloka. Ma hope o kona hala ʻana, ua kōkua nui ʻo Liliʻu i kona kaikunāne ʻo David Kalākaua ma ka ʻohiʻohi paloka a me ka hoʻokūkū ʻana me Emma. Ua eo ʻo Emma iā Kalākaua, a ua lilo ʻo Kalākaua, ʻo ia ka mōʻī o Hawaiʻi. Ua lilo ʻo Liliʻu, ʻo ia ka hoʻoilina mōʻī wahine o Hawaiʻi. I ka hala ʻana o Kalākaua ma ka lā iwakālua o Ianuali, makahiki ʻumi kūmamāwalu kanaiwa, ua lilo ʻo Liliʻuokalani ʻo ia ka mōʻīwahine o Hawaiʻi. Ma ko Liliʻuokalani noho aliʻi ʻana ua haku ʻo ia i nā ʻano mele uʻi a nahenahe, ua kākau ʻo ia i kāna kumukānāwai no Hawaiʻi, a ua kū ʻo ia no nā kuleana o ka poʻe Hawaiʻi. He mahalo kēia iā Liliʻu no kāna mau hana kūikawā ma ke au ʻoʻoleʻa a paʻakikī no ka poʻe Hawaiʻi. Ua loli nui ka nohona o ka poʻe Hawaiʻi ma ka lā ʻumi kūmamāhiku o Ianuali, makahiki ʻumi kūmamāwalu kanaiwa kūmamākolu, ka lā i hoʻokahuli ai ke aupuni Hawaiʻi. No ʻewalu mahina i hoʻopaʻa ai ʻo Liliʻuokalani ma ka hale aliʻi ʻo ʻIolani. Ma kona hoʻopaʻahao ʻia ʻana ma ʻIolani ua kākau ʻo ia i nā moʻolelo a me nā mele e hōʻike aku ai i kona ʻeha no ka poʻe Hawaiʻi a me kona hoʻopaʻahao ʻia ʻana ma ʻIolani. Mau nō ka hanohano o ia mau mele a hiki i kēia lā – ʻo “Queens Prayer” kekahi mele, ʻo “Kuʻu Pua i Paoakalani”, ʻo “Aloha ʻOe”, a pēlā wale aku. Hiki mau iā kākou ke aʻo i nā mea like ʻole maiā Liliʻu mai, akā no kēia nūpepa e hoʻomaopopo ʻia nō kāna mau mele a me kona kākau moʻolelo ʻana ma ka ʻōlelo Hawaiʻi i mea e pili ai ka poʻe o Hawaiʻi nei ma kēia wā ʻoʻoleʻa. No laila e hāpai ʻia nei koʻu leo mahalo no kā kēia aliʻi mau hana kūpaʻa no ko kākou lāhui. He kumu alakaʻi ʻo ia no nā kānaka a pau ma Hawaiʻi, a me ka honua, no kona ʻoi kelakela ma ka hana e hoʻoulu ai i ka manaʻo o kākou. Ua kūpaʻa ʻo ia ma nā wā paʻakikī, ua kākau ʻo ia no nā mea nui o ka lāhui, ua kūʻē ʻo ia i ka poʻe i hoʻokahuli i ke aupuni, a ua hoʻoulu ʻo ia i ka hoi o ka poʻe Hawaiʻi i ke au ʻoʻoleʻa. No laila e hoʻomanaʻo kākou iā Liliʻuokalani no kāna mau hana me kāna mau ʻōlelo: “Never cease to act because you fear you may fail.” E holomua kākou me ke aʻo ʻana mai nā pōpilikia a me nā hemahema, e like nō hoʻi me ka hana a ka mōʻīwahine ʻo Liliʻuokalani. © Kalaninuiahi Wilson 2020 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka Maʻi Manaʻo Poina ʻo Alzheimer's Noah Ellis 15 Nowemapa 2021 ʻO ka maʻi Alzheimer’s, ʻo ia ka maʻi lolo e hoʻopau mālie i ka hoʻomanaʻo a me ka mākau noʻonoʻo a, i ka hopena, ka hiki ke hoʻokō i nā hana maʻalahi. Mālama au i koʻu makuahine, kahi mea i lilo i kauā na ka Alzheimer’s, no ʻelua mau makahiki, akā, ʻaʻole maopopo loa iaʻu kēia maʻi, nā ʻōuli, nā hana e mālama ai i ka poʻe maʻi, a i ʻole ko ka maʻi hoʻololi ʻana i ke ʻano o ke kanaka. No laila, ʻo ke kumu o kēia ʻatikala ka hoʻolaha ʻana i ka ʻike e pili ana i ka maʻi ʻo Alzheimer’s i hiki i ka poʻe ke ʻike i nā ʻōuli i mea e kōkua ai i ka poʻe e hōʻike i kēlā mau ʻōuli. He maʻi weliweli kēia e loaʻa pinepine ai ka poʻe no lākou paha nā makahiki he kanaono a ʻoi, akā i kekahi manawa kakaʻikahi, ma waena o nā makahiki kanakolu ā hiki i ke kanaono, kupu mai ia maʻi. Inā pēlā, kapa ʻia kēia maʻi ʻo ka Early-onset Alzheimer’s. Hoʻololi kēia maʻi i ka poʻe i loaʻa, akā pili pū kekahi i ka ʻohana e mālama a e aloha i ua kanaka maʻi nei. ʻO nā pilikia hoʻomanaʻo kekahi o nā hōʻailona mua o ka maʻi Alzheimer, a me ka ʻaui ʻana o ka noʻonoʻo, no laila paʻakikī maila ka loaʻa ʻana o nā huaʻōlelo kūpono, ka hoʻomaopopo pono ʻana i ke kokoke a me ka mamao, a me ka ʻike ʻana i ka pono. He hōʻailona paha kēia no nā pae mua loa o ka maʻi Alzheimer. Ua pilikia wale ke kanaka i loaʻa i ka maʻi Alzheimer i ka hana ʻana i nā mea maʻamau o ke ola e like me ke kalaiwa ʻana i ke kaʻa, ke kuke ʻana i ka meaʻai, ka uku ʻana i nā bila, a me ke komo ʻana i kekahi kamaʻilio maʻalahi. E nīnau pinepine paha ʻo ia i nā nīnau like, ʻauana ʻo ia me ka maʻalahi, nalowale paha nā mea āna i waiho ai i nā wahi like ʻole, a e huikau lākou i nā hana maʻalahi. Ke holo ka maʻi, no kekahi, nui aʻe paha ka hopohopo a me ka huhū i loko ona. Ua kūkā kamaʻilio au me koʻu makuahine no ka mea, loaʻa ʻo ia i ka maʻi Alzheimer’s. Ua nīnau akula au, “He aha kou ʻike no ke ola ʻana me ka maʻi Alzheimer’s?” Pane maila koʻu makuahine, “Ma mua o ka loaʻa ʻana i kēia maʻi, ua manaʻo au he "mau wā ʻelemakule" wale nō ia a i ʻole he mau haʻalulu i koʻu hoʻomanaʻo. Ma hope o kekahi mau hōʻike, ua hāʻawi ʻia ka lāʻau. Akā ma muli o ia lāʻau, ua emi koʻu hoʻomanaʻo ʻana. He lāʻau ʻokoʻa kaʻu i kēia manawa a ʻike au i ka maopopo a ʻaneʻane kūlike me ke ʻano mau.” Ua kūkā kamaʻilio au me koʻu ʻanakē no ka mea, ke noho nei ʻo ia me koʻu makuahine. Ua nīnau au, “He aha kou ʻike no ka noho ʻana me kekahi mea aloha i loaʻa i ka maʻi Alzheimer’s?” Ua pane koʻu ʻanakē, “Ke ʻike nei au i kekahi ʻano ʻē aʻe o ke aʻo ʻana a me ka ulu pū ʻana. Aʻo mai au e hāʻawi aku iā ia i kahi e hana ai i nā mea āna e ʻoluʻolu ai i ka hana me ka pilikia ʻole.” He manaʻo maikaʻi kēia i koʻu ʻike, a e hoʻāʻo ana au e kīpaipai i koʻu makuahine e hana i nā mea ʻoluʻolu ʻole iā ia, a e ʻae e hoʻomaha ʻo ia o uē paha ʻo ia ma muli o ke koʻikoʻi. Ua hoʻomau koʻu ʻanakē, “A e hōʻike i ke ahonui i kāu mea i aloha ai. Ke noho nei me ia i hiki iā ʻoe ke kōkua iā ia inā poina iā ia kahi i waiho ai i kāna mau mea e like me ke kī a me ke kelepona. Ua aʻo mai au, ʻaʻole ʻo ia makemake e mālama ʻia i kekahi ʻano ʻokoʻa, akā e kamaʻilio pū me ia inā pēlā kona makemake.” He manaʻo paʻakikī kēia e hoʻomaopopo ai, a ʻike au i koʻu makuahine e naku nei i kekahi mau hana a makemake au e kōkua iā ia. Akā, he mea kēlā kōkua mau ʻana e pio ai ʻo ia i ka maʻi. ʻŌlelo hou mai koʻu ʻanakē, “Eia kekahi, ʻaʻole e hoʻohuikau i kāu mea i aloha ai i kāu koho huaʻōlelo. ʻO ka hoʻomaopopo ʻana, ke aloha, a me ka ʻoluʻolu nā mea nui ʻē aʻe e hoʻomanaʻo ai i ka noho ʻana me kāu mea i aloha ai i loaʻa i ka maʻi Alzheimer.” Hoʻololi kēia maʻi weliweli i ka ʻohana o ke kanaka i loaʻa i ka maʻi manaʻo poina ke ʻike lākou i ka hoʻololi ʻana o kēlā maʻi i ko lākou mea aloha. Kaumaha ka loli ʻana o kāu mea aloha i kanaka kamaʻāina ʻole paha, a ʻokoʻa nā manaʻo a me nā hana like ʻole o ua kanaka nei ma mua. Inā ʻoe e ʻike i nā ʻōuli o kēia maʻi, e kōkua i kēlā kanaka i loaʻa iā ia ke kōkua e pono ai ma mua o ka ulu ʻana o ka maʻi. “‘Ike aku, ‘ike mai. Kōkua aku, kōkua mai. Pēlā ka nohona ‘ohana.” © Noah Ellis 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope Kōkoʻolua Kēhaulani Greene 1 ʻOkakopa 2020 He aha ia mea he kōkoʻolua? Ma ka moʻolelo kaʻao o Hiʻiakaikapoliopele, ʻo Wahineʻōmaʻo ko Hiʻiaka kōkoʻolua. Ma ua moʻolelo nei, na kona kaikuaʻana, na Pele i hoʻouna iā Hiʻiaka i ka huakaʻi e kiʻi i kāna kāne, iā Lohiʻau. Kākoʻo ʻo Wahineʻōmaʻo iā Hiʻiaka i kona huakaʻi kiʻi kāne, a ua pili lāua i ko lāua huakaʻi ʻana. ʻO ke kōkoʻolua, he hoa pili nō. A ʻo koʻu kōkoʻolua, ʻo ia nō ʻo koʻu kaikuaʻana. ʻO ia koʻu hoa pili e kākoʻo mai ana iaʻu ma ke ala o koʻu ola ʻana a ikaika kēia pilina o māua. ʻO koʻu kaikuaʻana ka mea mua i hiʻi maila iaʻu i ka lā oʻu i hānau ‘ia ai, a he ʻumi kūmāono ona makahiki i ia wā. A mai ia hope mai ua pili nō māua. ‘O koʻu kaikuaʻana ka mea i hānai mai iaʻu i koʻu wā kamaliʻi a i koʻu wā ʻōpio. ʻO ka mea a māua i hana like mau ai i koʻu wā ʻōpio, ʻo ia hoʻi ke kahanalu ʻana. ʻO ke kahanalu ka hana maʻamaʻalea a koʻu kaikuaʻana a ʻo kēia kā māua hana punahele. Ua kalaiwa akula māua i nā kahakai ʻo Waimea a me Walls i nā hopena pule, eia naʻe, ʻo Waimea ko māua kai i kahanalu pinepine ai. Iā ia e kalaiwa ana iā māua i Waimea, e noho ana au i koʻu noho a e nui aʻe ana koʻu pīhoihoi. Ā hōʻea aku māua ma Waimea a lele māua mai ke kaʻa aku, kōkua maila koʻu kaikuaʻana iaʻu i ka hoʻokomo ʻana i koʻu mau mea lana ma ka lima, a hamohamo maila i ka ʻaila pale lā ma koʻu ʻili. Nīnau mai ʻo ia ala, “Mākaukau?” A me ka maʻamau, pane akula au, “ʻAe!” me ka minoʻaka nui. A laila, hoʻopaʻa ʻo ia i kona papa kahanalu ma kekahi lima, a paʻa lima akula māua, ʻo ka hele wāwae akula i kahakai. Pā maila ka lā a ʻano wela ke one ma lalo iho o koʻu mau wāwae, eia naʻe, huʻihuʻi ke kai. Kau koʻu kaikuaʻana iaʻu ma luna o kona papa kahanalu a kali pū māua i kekahi nalu maikaʻi. ʻOiai ua liʻiliʻi nō au, no laila, he mea maʻamau iā māua ke kahanalu ʻana ma kona papa kahanalu hoʻokahi. Ulu aʻe koʻu pīhoihoi i ke kali ʻana. A laila, piʻi maila ka nalu, ʻo ka pae akula nō ia o māua ma ka nalu! Leʻaleʻa loa ka wā a māua e pae aku ana ma ka nalu a i ke one. Hauʻoli nō au i koʻu hele pū ʻana i kahakai me koʻu kaikuaʻana, ʻo ia hoʻi koʻu kōkoʻolua. Kākoʻo mai nō koʻu kaikuaʻana i nā wā paʻakikī. I koʻu wā ma ke kula kiʻekiʻe ua makemake au e lilo i mea kākau. Ua maikaʻi ʻole kaʻu kākau ʻana i ia wā a ua nui koʻu hilihila i nā moʻolelo aʻu i haku ai, eia naʻe, ua kākoʻo maila ʻo ia e hoʻokō i kaʻu pahuhopu a ua hoʻomaʻamaʻa au i ke kākau ʻana. Eia naʻe, i koʻu komo ʻana i ke kulanui, ua makemake ʻole au e hoʻomau i ke kākau ʻana. Ua paipai maila ʻo ia iaʻu a no kona paipai ʻana maila, ua holomua au ma ke kākau ʻana. I ke kau hāʻule lau i hala iho nei, ua komo au i ka papa kākau moʻolelo. A no ka hōʻike hope loa, ua kākau au i moʻolelo pōkole. He moʻolelo ia i pili i koʻu mōhala ʻana aʻe i koʻu wā ma ke kulanui. Ua noho hoʻokahi au ma kekahi noho ma mua o ka papa. Hoʻopaʻa maila au i kaʻu moʻolelo ma koʻu mau lima i koʻu wā e kali ana i ka ʻōlelo a ke kumu i pili i kaʻu moʻolelo. Manaʻo aʻela au, ua paʻakikī ke kākau ʻana i ia moʻolelo. Ua mau nō kaʻu kākau hou ʻana i nā kā i mea e hoʻouna aku ai i kaʻu moʻolelo e like me koʻu makemake. Nānā maila ke kumu a me nā haumāna a piʻi aʻela ka haʻalulu i loko o ka naʻau. A laila, haʻi mai ʻo ia ala, ua ikaika nō ia kā hope o kaʻu moʻolelo, ʻo kona hāʻawi maila nō ia i kekahi leka pōkole āna i kākau ai e mahalo mai ana iaʻu a me kaʻu moʻolelo. Ua hauʻoli launa ʻole au i kēia ʻōlelo mahalo no kaʻu hana. I kēia wā, ke ‘imi naʻauao nei au ma ke kulanui ma lalo o ke kula no ka ʻōlelo haole a me ke kula ʻo Kawaihuelani, a ke hoʻoikaika mau nei au i kaʻu kākau ʻana. Ua komo au i nā papa kākau ma nā papa ʻōlelo haole a me nā papa ʻōlelo Hawaiʻi, a ke aʻo mai nei nō hoʻi au i nā mea like ʻole e pili ana i nā loina kākau a me nā kaila o ke kākau ʻana. Mau nō ke kākoʻo ʻana maila o koʻu kaikuaʻana e hoʻomau i ke kula a e hoʻoikaika i koʻu ʻike. Waiwai ka pilina me koʻu kōkoʻolua, ʻo ia nō koʻu kaikuaʻana. ʻO ia ka mea e kākoʻo mai ana a e kōkua mai ana iaʻu i nā wā paʻakikī. A ʻo ia ka mea ma koʻu ʻaoʻao i nā wā pōmaikaʻi kekahi. I koʻu manaʻo, he ʻano pilina ʻokoʻa ko māua no ka mea ua lilo ʻo koʻu kaikuaʻana, ʻo ia koʻu kōkoʻolua. A no kēia ua nui aʻe ke aloha a me ka ikaika o ko māua pilina. He mea nui nō ka hoʻoulu ʻana aʻe i nā pilina me nā hoa a me nā hoa hānau. ​© Kēhaulani Greene 2020 na Kēhaulani Greene ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka ʻOhu Lau Lipo o ka ʻĀina Kiana Davis 1 ʻOkakopa 2020 I kēia wā o ka maʻi ahulau COVID-19 ua hoʻomanaʻo ʻia ka Hawaiʻi i ke koʻikoʻi o ke kanu ʻana i kā kākou mea ʻai ma ko kākou ʻāina. I nā mahina ʻo Malaki a me ʻApelila ua kokoi hele ka nui lehulehu i nā hale kūʻai e hoʻolako ai i ko lākou hale me he mea lā e pā mai auaneʻi kekahi makani pāhili. Akā ʻaʻohe makani pāhili e kokoke ana, ʻo ka maʻi ahulau weliweli ke hōʻeaʻea ana. A ma muli o ia kokoi hele ʻana, nele nā hale kūʻai he nui i nā kini mea ʻai ʻole a hōʻike leʻa ʻia kā kākou kaukaʻi nui ʻana i kā Matson mā lawe ʻana mai i ka mea ʻai a me nā mea like ʻole i Hawaiʻi mai ka ʻāina ʻē mai. I ua mau mahina nei ʻo Malaki a me ʻApelila, ua ulu aʻe ka hopohopo i loko o kekahi ma muli o ka lauāhea e ʻoki ana ʻo Matson mā i ka halihali ʻana i nā mea e pono ai ka nohona ma Hawaiʻi inā loaʻa nā kipikoa he nui i ka maʻi COVID-19 a emi mai nā limahana e hana ma ia ʻoihana. He pilikia nui ka hoʻōki ʻana i nā waiwai hoʻopae mai, akā ʻaʻole pēlā i ka wā kahiko. ʻAʻole i kaukaʻi nā kūpuna i nā moku hali ukana. Na lākou nō i kanu i kā lākou mea ʻai ma ko lākou ʻāina hānau. Ua hoʻolako maikaʻi ʻia nā kūpuna i nā mea i ulu aʻe ma loko o ko lākou ʻāina kulāiwi. No laila, no ke aha kākou e kaukaʻi ai i nā moku hali ukana? A pehea hoʻi kākou e hoʻoponopono ai i ko kākou pilina i ka ʻāina? I ka wā e ola ana ʻo Olopana mā, ʻo Kawainui ka ipu kai no Kailua, Koʻolaupoko, Oʻahu. He 450 ʻeka ka nui o ka loko iʻa a aia nā loʻi kalo he 350 ʻeka ma kaʻe o ia loko nunui. Na nā kini Kailua i mālama pono i ia wahi. Eia naʻe i ka makahiki 1846, he 749 wale nō ʻōiwi e noho ana ma Kailua. ʻO ia paha ke kumu i ulu aʻe ai ka ʻōpala ʻai ma nā loʻi. ʻAʻole nō nui loa ka poʻe e kanu ana i ke kalo i ia manawa. A i ka makahiki 1895, hoʻokahi wale nō mahiʻai kalo i koe a ʻo kona inoa ʻo Hikaʻalani. Ua kūʻē ʻo Hikaʻalani i ka ʻaihue ʻana i ka wai o Kailua no ka mahi kō ma Waimānalo, a i mua o ka ʻaha hoʻolohe wai ʻo ia i wehewehe aku ai i ka hala ʻana o nā mahiʻai kalo o Kailua a me kā lākou mau mamo. ʻO Hikaʻalani a me kona makuahine hānai wale nō nā mea i koe. Minamina ka loaʻa ʻole o kekahi kanaka e ola ana e hoʻōia i kāna ʻōlelo. Mai ka wā iā Hikaʻalani, ʻaneʻane piha nā makahiki he 85 ma mua o kā ka Hawaiʻi hoʻi ʻana i ka hana mahiʻai kalo ma Kailua. ʻO Charles “Doc” Peʻapeʻa Makawalu Kekuewa Burrows paha ke Kanaka mua loa i hoʻomaka i ka hoʻōla hou ʻana i nā loʻi o Kailua. Ua hoʻomaka ʻia kāna hana i ka makahiki 1980, a aia nō ka hua o ia hana ke waiho nei ma ka ʻili ʻāina ʻo Kūkanono, ma waena o ka heiau ʻo Ulupō a me ka loko iʻa ʻo Kawainui. I ia wā, he kumu kula akeakamai ʻo Doc ma ke kula kiʻekiʻe ʻo Kamehameha a nāna nō i lawe mai i kāna mau haumāna i Kawainui i hiki iā lākou ke ʻike maka i nā mea a lākou i aʻo mai ai i loko o nā papa akeakamai. Ma ka hana nō ka ʻike. Ma loko o ia mau makahiki he 85 ua lilo ʻo Ulupō i wahi e waiho wale ʻia ai ka ʻōpala like ʻole e laʻa ke kaʻa, ka iho uila, ka pahu hau, ke kaupoku keleawe, a pēlā wale aku. No ka hoʻōla hou ʻana, ʻaʻole hiki ke kanu hou ʻia ke kalo me ka ʻole o ka huʻe ʻana i ka ʻōpala i waiho ʻē ʻia, ka ʻoki ʻana i ka mauʻu, a me ke kūkulu hou ʻana i nā kuāuna. No laila ʻo ia ka mea a Doc a me kāna mau haumāna i hana ai ma Ulupō. Na lākou i huʻe i nā kana ʻōpala he nui. Akā i kekahi manawa ʻaʻole lawa ia mau hana nui. Paʻakikī ka ʻike maka ʻana i ka hopena o ka puʻu ʻōpala. Ma nā wahi e like me Ulupō, na ka Papa Ola o ka Mokuʻāina i hele mai e ʻohi i kekahi mau hāpana lepo e ʻike i ka maikaʻi me ka ʻole o ka lepo no ka mahiʻai ʻana no ka mea inā he pilikia ko ka lepo i kanu ʻia ai ke kalo, e pilikia ana ko kākou kino ke ʻai kākou i ia kalo. Ma o kā ka Papa Ola hōʻike ua hoʻomaopopo ʻia, ma nā loʻi i waiho mua ʻia ai nā māhele kaʻa, ua nui loa ke kēpau. Wahi a lākou, hoʻohana ʻia ke kēpau ma nā huila kaʻa i mea e hoʻokaumaha ai i nā taia. Ma muli o ka lōʻihi o ka manawa i waiho ʻia ai nā taia ma ka loʻi ua heʻeaholo ke kēpau mai ka taia i ka lepo. Inā kanu ʻia ke kalo i loko o ka loʻi haumia, e omo ana ke kalo i ke kēpau. Na ka Papa Ola i kauoha, ʻaʻole e ʻai i ke kalo mai ia mau loʻi haumia. Akā ʻo ka mahiʻai ʻana i nā mea ʻai Hawaiʻi ka pahuhopu i hiki iā kākou ke kaukaʻi ʻole ma luna o Matson mā. A eia kekahi, pili ka mālama a me ka ʻai ʻana i ke kalo i ko kākou moʻokūʻauhau. No laila he aha ana ka mea a kākou e hana ai? Ua pau ka waiho ʻana i ka ʻōpala a ʻaʻole hiki iā kākou ke hoʻi hope. I kēia mua aku, pono kākou e ʻimi i alahele e hoʻoponopono ai i ka lepo. ʻO ka hana maʻamau ma ʻAmelika no ka hoʻopau ʻana i ka lepo haumia, ʻeli ʻia ka lepo, halihali ʻia i kahi ʻē, lawe ʻia mai ka lepo hou mai kahi ʻē aku, a lilo ka lepo haumia ʻo ia kā haʻi kuleana. ʻAʻole loa hiki iā kākou ke hana pēlā ma Hawaiʻi. Kūʻē ia hana kāpulu i ka manaʻo a me ka loina Hawaiʻi. Ua liliha ka lepo ma mua o ka waiho ʻana i ka ʻōpala a ʻai maoli ʻia kekahi ʻano lepo. No kākou ke kuleana e hoʻoponopono ai i ka pilikia. ʻO kekahi mea ʻano hou e ʻimi noiʻi ʻia nei ma nā kula nui mahiʻai a puni ka honua, hiki paha i kekahi mau mea kanu ke hana me he hakuʻala lā e hoʻomaʻemaʻe i ka lepo. Ma ʻĪnia ua hōʻoiaʻiʻo ʻia ka hiki i nā mea kanu o ke ʻanona ʻo Bacopa (genus Bacopa) ke omo aʻe i nā keleawe kaumaha. He mea kanu Hawaiʻi ko ua ʻanona hoʻokahi, ʻo ia hoʻi ka ʻaeʻae (Bacopa monnieri). I kēlā makahiki aku nei, ua alakaʻi ʻia e kekahi limahana ma Ulupō, e Ryan Ueunten, he papahana e hōʻoia ai i ka hiki me ka ʻole i ka ʻaeʻae ke omo pono i ke kēpau, a maʻemaʻe hou nā loʻi haumia. Inā pēlā, hiki iā kākou ke kanu hou i ke kalo ma laila. Ua lilo ia papahana ʻo ia kā Ryan papahana no kāna pepa nui laeoʻo ma lalo o ke kula ʻo Tropical Agriculture and Human Resources (CTAHR) ma Mānoa. ʻO kēia ka makahiki ʻelua o ua papahana nei a maikaʻi ka loaʻa. ʻIke ʻia nō ka hoʻēmi ʻia ʻana iho o ka nui o ke kēpau i loko o nā loʻi. Maʻalahi nō ka ʻeli ʻana i ka lepo a me ka waiho ʻana i kahi ʻē. Akā ma o ke kakali ʻana ʻo ka pau o ke kēpau i ka ʻaeʻae, e aʻo ʻia nō ka hoʻomanawanui. ʻAʻole i haʻalele nā kūpuna i ka hana mahiʻai i ka lā hoʻokahi a i ʻole ka mahina hoʻokahi. Ma loko o nā mahina a me nā makahiki he nui i ulu aʻe ai ko kākou kaukaʻi ʻana i nā moku hali ukana a me nā waiwai hoʻopae mai. I kēia mau lā ʻōlelo pinepine ʻia “mai kali a pau nā niho o hala ʻē ka Puʻulena.” Akā he pono paha ke kali ʻana. ʻAʻole hua ka ʻulu a me ka ʻuala i ka lā hoʻokahi , a ʻaʻole hoʻi mākaukau ke kalo i ka lā hoʻokahi. Inā makemake kākou e kaukaʻi ʻole ma luna o Matson mā, e hoʻi ana kākou i ke ola nanea a ʻo ia ola, he ola nohili ia. ʻAʻole paha e pau ana nā niho ma muli o kēia ʻano hoʻomanawanui. Na kēia wā o ka maʻi ahulau COVID-19 i hōʻike iā kākou ʻaʻole paha maikaʻi ka hoʻomau ʻana i ka nohona ʻāwīwī o nā ʻāina ʻē. Lana ka manaʻo e maʻemaʻe ana nā loʻi haumia i kēia makahiki aʻe a i ia manawa e kono hou ʻia ana ka Papa Ola e hōʻoia i ka hiki ke hoʻomaka hou i ke kanu ʻana i ke kalo ma ia mau loʻi. He mea nui ka hoʻi ʻana i ka ʻai o kēia ʻāina aloha, ka ʻai pono. ʻAʻole paha hiki iā kākou ke kāhea iā kākou iho he Hawaiʻi inā ʻaʻole mālama ʻia ka pilina o kākou me ko kākou makahiapo ʻo Hāloa. © Kiana Davis 2020 na Kiana Davis ko mua ko hope

< hoʻi hope Wai Kakolina! He Pilikia Nui ma Kapūkakī! Kamehana Taylor 30 Ianuali 2022 Mai hilinaʻi i ka poʻe haole e kākoʻo ana i ka hana hewa o ka pūʻali koa ʻAmelika. Mai hilinaʻi i ka poʻe haole aloha ʻole i ka ʻāina. E hōʻike wale mai nō lākou i kā lākou hana koa a hūnā i ka hana hewa. Mai hilinaʻi i ka Pūʻali Kaua Moana o ʻAmelika e haʻi ʻole ana iā kākou i ka ʻoiaʻiʻo. He lāhui hoʻopunipuni nō lākou. Mai hilinaʻi i ka poʻe e haʻi mai ana ʻaʻohe pilina o kā lākou hana i ke ola pono o kākou āpau. Hiki ke loli ke ʻano o ke ola o nā kānaka ā pau ma muli wale nō o ka hana a ka hoʻokahi. I kēia wā, nui ʻino ka pilikia o ka ʻāina ma muli o ka poʻe aloha ʻole. He mau pule aku nei, ua hanini nā kālani wai kakolina he ʻumikūmāhā kaukani i ka ʻāina mai nā pahu kakolina ma Kapūkakī. He pilikia nui nō ia! Ua ʻōlelo ka Pūʻali Kaua Moana, ʻaʻole i komo ka wai kakolina i loko o ka wai a ka poʻe e inu ai. Akā, ma hope o ke kolokolo ʻana, ʻaʻole naʻe pēlā. Ua hoʻohaumia ʻia nō ka wai ma nā hale a me ke kula ma laila. ʻAʻole lākou e hoʻokō i ko lākou kuleana, ʻo ia hoʻi ka mālama ʻana i ka poʻe Hawaiʻi a me ka ʻāina. No laila, pono iā kākou ke kipaku iā lākou mai kēia ʻāina nei aku. ʻAʻole anei ʻoukou e hoʻomanaʻo i nā pilikia like ʻole ma hope mai o ke kūkulu ʻana i kēia mau pahu? Ua kūkulu ʻia ua mau pahu kakolina lā ma nā makahiki ʻumikūmāiwa kanahā no ke Kaua Puni Honua ʻElua. Ma hope mai, ua kulu nā kālani kakolina he 180,000 ma ka hala ʻana o kanawalu mau makahiki. I kēia mau lā naʻe, aia kekahi mau hui a me ke kaiāulu nō hoʻi e hōʻole ana i kēia hana ʻino i ko Hawaiʻi ʻāina waiwai. ʻO ka hui ʻo Sierra a me ka Hui Hoʻolako Wai kekahi o nā leo e kūʻē nui ana i ka hoʻomau ʻia ʻana o kēia mau pahu. Ma hope o kēia hanini hou ʻana ma ka lā iwakālua o Nowemapa, a ma hope nō hoʻi o ka ʻike ʻana i ke kakolina i loko o ka wai i inu ʻia e nā ʻohana ma ka hale a me nā kula, ua kū aʻe ka poʻe aloha ʻāina me ka ikaika a hoʻokikina akula lākou i ka hoʻoponopono ʻana i kēia pilikia a me ka hoʻopau ʻana i kēia mau pahu ʻino, ʻoiai, mau nō ko ka Pūʻali Kaua Moana hoʻopunipuni ʻana. No laila, e nānā, e noʻonoʻo, e hoʻomanaʻo me ka hilinaʻi ma hope o ka poʻe aloha ʻāina o Hawaiʻi nei, ʻo nā kānaka kiaʻi mua o kēia ʻāina nei. ʻO lākou ka lama kukui e hoʻomālamalama ana i ke ala pono ma kēia wā kūpilikiʻi. ʻO ka poʻe aloha ʻāina ka lama kukui a ʻo ko lākou pilina i ka ʻāina kai pūlama mau ʻia. No laila, e kaua ana lākou no ka pono a me ka hoʻomau loa ʻana i ke kūʻokoʻa o Hawaiʻi nei me nā poʻe āpau i noho ā kupa i ke alo o kēia ʻāina nani nei. E hoʻomau ana lākou e hui ma Kapūkakī a me ka hale aupuni i mea e mālama ai i ka waiwai o Hawaiʻi a hoʻopau ai i ka hana hewa. E kūʻē loa i ka hewa a kū mau nō i ka pono no ke ola pono o ka ʻāina a me nā hanauna e hiki mai ana. E ola ke kūʻokoʻa o Hawaiʻi nei! E ola ka poʻe aloha ʻāina! ʻO ko kākou ka leo o ka ʻāina! E ola ka leo o Hawaiʻi nei a mau loa aku! ​© Kamehana Taylor 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope He Maʻi Kūloko Kuehuikapono Seto Myers He kino liʻiliʻi loa ko COVID, pēlā nō hoʻi me ka maʻi ʻaʻai, me ka maʻi kuni, a me ke kunu kalea. Ma o kēia kino liʻiliʻi i ʻike ai ke kino kanaka i kona ala e pale ai a e ola ai. Na nā hunaola keʻokeʻo nō e pepehi i ua mau maʻi nei a make loa me ke kōkua ʻana mai nō hoʻi o nā lāʻau lapaʻau a me nā lāʻau koʻokoʻo. ʻO ka maʻi naʻe nona kēia ʻatikala, kahi maʻi hoʻi e nahunahu ana i ka noʻonoʻo o kākou, ʻaʻohe ona kino, ʻaʻohe ona niho e kekē mai ana, ʻaʻohe hoʻi ona lāʻau maoli no kākou e pakele ai. He haʻohaʻo wale nō ia. E kapa ʻia ana kēia maʻi he Historical Trauma e ka poʻe ʻepekema, ʻo ia hoʻi, he ʻehaʻeha kūloko, he ʻīnea nāna e hoʻohihia ana i kēlā me kēia hanauna ma hope o ka manawa i kū mua ai kahi pilikia. Pehea i ili ai kēia ʻano pilikia ma luna o ka poʻe kanaka? I ka wā nō i hoʻokolonaio ʻia ai ko Hawaiʻi nei, i ia wā nō i kupu maila ua mau ʻehaʻeha nei. Eia hoʻi kauwahi mea i hana ʻia: ʻo ka hoʻokahuli ʻia ʻana ʻoe o ke aupuni, ʻo ka ʻaihue ʻia ʻana ʻoe o ka ʻāina, ʻo ka pāpā ʻia ʻana ʻoe o ke kanaka ʻaʻole e ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo ka hoʻokaʻawale ʻia ʻana ʻoe o ka ʻohana, a he mau mea hou aku nō hoʻi. Ua hoʻolei ʻia akula kēia maʻi ʻehaʻeha o ka noʻonoʻo me he ʻupena lā a hihia maoli akula ka lāhui Hawaiʻi holoʻokoʻa. Ma muli paha o ka ʻike ʻole o ka poʻe nona ka maʻi a me ka hoʻomau ʻia ʻana o kēia hana kolonaio, ua kū hou kēia maʻi i nā hanauna ʻōpio, a lawe akula lākou i ka maʻi i ia hanauna aʻe. ʻO ka hana hoʻoluhi a pōpilikia i kū ʻole i nā loina kanaka kekahi o nā kumu i mau ai ka pilikia i loko o kākou, e laʻa hoʻi ka inu lama, ka hili mau ʻana i ke keiki, ka ʻuʻumi ʻana i nā noʻonoʻo kaumaha, ka hōʻole ʻana i ke aʻo ʻike kupuna, ka minamina ʻole ʻana iā kākou iho, ka noʻonoʻo ʻihaʻiha, a pēlā wale akula (Pukui et al. 1972, 260 Paglinawan et al. 2020, 56). I kēia manawa, he pono ka mea kākau e hāpai aku i wahi manaʻo. E hoʻomaopopo mai e kuʻu makamaka heluhelu, mai nō a hoʻāhewa wale aku i ka poʻe kūpuna a me ka poʻe mākua o helu ʻia ʻoukou me nā mea keu a ka mahaʻoi. ʻO ke kuleana hoʻi o kākou, ʻo ia nō ka hoʻoponopono ʻana iā kākou iho a me ka hoʻāʻo ʻana e kāpae aku i nā mea kūpono ʻole i ʻole hoʻi e mau ai nā pilikia i nā hanauna e hiki mai ana. E kuʻu lāhui ē e pōpilikia nei i nā hopena o ka hana ʻino a nā malihini, e kuʻupau ana nō kākou i ka māihi ola ʻana. I loko o ka wā weliweli, ka wā ʻinoʻino, ka wā e kikiki ana ka wela a ka lā a panoa ka ʻāina, ka wā hoʻi e noʻonoʻo ʻia nei ʻaʻohe pakele iki, ʻaʻohe hoʻi kahi e ʻauheʻe aku ai, i ia wā, aia hoʻokahi wale nō mea e mao ai ka ʻinoʻino, e pau ai ka weliweli, a e ola ai kākou. He kēhau hoʻomaʻemaʻe ia palekana, ʻo ke aloha. Ma o ke kēhau hōʻoluʻolu e mōhala mai ai ko kākou naʻau. Ma o ia kēhau kū mauna e komo mai ai ke aloha a me ka wiwoʻole a piha nā hakahaka o loko. Ma o ka heleleʻi ʻana maila o ke kēhau e hoʻomaʻemaʻe ʻia ai nā hemahema. Ma muli o ke aloha i aʻo ʻia e nā kūpuna e ʻākelekele ai kākou i nā pōʻino i hekau akula i luna o lākou. ʻAʻole nō kākou e noho pohō nei i ka ʻupena a ke kolonaio. I ke kamaʻilio ʻana aku nei me kuʻu māhoe, ʻo ia hoʻi ʻo Kalanikumupaʻa, ua hāpai aʻela ʻo ia i mau manaʻo ʻano nui no ka wehe ʻana i nā kaula o ua ʻupena nei. ʻO kāna papahana ʻimi noiʻi ma ke kulanui ʻo Stanford, ʻimi akula ʻo ia i ke alahele e pono ai ka mauli ola o ka lāhui Hawaiʻi i kēia au me ke komo pū ʻana nō hoʻi i ka moʻomeheu a me ka ʻōlelo ma ka papahana hoʻōla. ʻŌlelo ʻo ia, he mea kōkua nui ka ʻōlelo a me ka moʻomeheu ʻōiwi, a ua ʻikea kēia ma nā papahana ʻimi noiʻi i hana ʻē ʻia (Pomerville et. al 2018). Eia nō naʻe, ʻaʻole i hoʻolaha ākea ʻia kēia mau haʻawina i mua o ka lehulehu o waho o ke kulanui. Ua maopopo ʻē naʻe kēia i kekahi mau ʻohana e pūlama nei i nā loina kanaka, ʻaʻole paha kēia ʻatikala no lākou. No ka poʻe i kamaʻāina ʻole i kēia mea he historical trauma, no lākou e hāpai ʻia ana akula kēia manaʻo no ua kumuhana koʻikoʻi loa nei. I loko nō o ke ʻāʻumeʻume nui ʻana o ka poʻe kānaka i nā pilikia o ka hoʻokolonaio ʻia ʻana, he pakele ko kākou ma o ka ʻike leʻa ʻana a me ka hoʻomaopopo leʻa ʻana paha i ua pōpilikia nei a pēia pū me ke alu like ʻana i ka hoʻopulapula ʻana i nā kānaka ʻōiwi a pau. Penei paha kākou e hana ai: E aloha i ka ʻōlelo a me ka moʻomeheu. Aia nō a minamina ʻia kēia mau kūkulu ʻelua o ke ola Kanaka, a laila, e lilo ana lāua i mau puʻukalahala a i mau mea e hoʻohanohano ai i kēlā me kēia lā o ka noho honua ʻana. E hoʻomau aku nō! I lapaʻau ka moʻomeheu, i lapaʻau hoʻi ka ʻōlelo! E aloha i nā wahi e mālama ana i nā Kānaka Maoli ma o ko kākou mau loina ola ponoʻī, e laʻa hoʻi ka lāʻau lapaʻau, ka hoʻoponopono, ka lomi, a pēlā wale aku. Me ke aloha nō ia mau wahi e lilo ai lākou, ʻo ia nō ke kahua o ke ola Kanaka. E aloha i nā kūpuna, i ko lākou noho manawaleʻa ʻana i nā manawa a pau. ʻAʻohe o lākou pī iki. Inā kipa maila kahi kamaʻāina a i ʻole kahi malihini, mālama ʻia nō ʻo ia ma ke ʻano he makamaka, he ʻohana. I māhuʻi kākou iā lākou ala, a laila, e hānai ʻia maila kākou a māʻona, a e lilo nā kua nāwaliwali i waʻawaʻa. E aloha i ka wā ma mua, penei kākou e holomua ai. I kuʻu ʻohana, ʻōlelo ʻia ua hiki ke hoʻoponopono maoli ʻia ka wā i hala loa akula aia wale nō a moʻolelo ʻia ka moʻolelo o ka wā kahiko a mahalo ʻia ka poʻe kūpuna i loko nō o nā pōpilikia. ʻO ka hoʻohanohano ʻana akula iā lākou, he mea hoʻi ia e kōkua ai iā lākou i ko lākou wā e noho ana. E aloha hoʻi kākou kekahi i kekahi i ʻole hoʻi e kaumaha ai i nā mea ʻinoʻino e ʻauamo ʻia ana aʻela. E ʻimi kākou i poʻe ʻohana a i makamaka paha nona ka hilinaʻi, a loaʻa, ʻo ka pānaʻi ʻana akula nō ia o kākou i nā luʻuluʻu kaumaha a me ke aloha. ʻO ka mea nui naʻe ma ʻaneʻi, ʻo ka hilinaʻi aku hilinaʻi mai o nā mea a pau. E like me ka mea i kākau ʻia ma luna aʻe, he hana pilikino nō ka hoʻokuʻu ʻana i nā ʻupena ʻehaʻeha e kāohi ana iā kākou iho. A ʻo ke kanaka nāna e hoʻohalahala wale ana iā haʻi no kāna hana, he lapuwale ia, a e kōkua ana ia i ke ō ʻana akula o ka pōpilikia. ʻO ka mea aloha, ka mea lokomaikaʻi, ka mea haʻahaʻa hoʻi, aia nō ke ola iā ia. E ka mea heluhelu, ua hōʻike ʻia aʻela he wahi maʻawe wale nō o kēia maʻi kūloko nāna e hoʻohihia maila iā kākou. ʻAʻole naʻe i pau iki ka ʻike i ka mea kākau, aia wale nō kēlā i ka poʻe i ʻoi loa aku ko lākou naʻauao, ko lākou ʻike, a me ko lākou makahiki. Akā naʻe, i kēia au e loiloi mau ʻia ana ka waiwai o nā ʻōlelo a me nā moʻomeheu o nā lāhui ʻōiwi o kēia honua, he kūpono a he mana ka loaʻa ʻana iā kākou he mau laʻana e kākoʻo aku ana i ke koʻikoʻi loa o kēia mau mea ʻelua. Eia kekahi, he hana paʻakikī loa ka pakele ʻana i ia ʻupena nāna kākou e hihi ʻino ana. ʻAʻohe neʻe, ʻaʻohe hoʻi ʻoniʻoni nāna e pahemo iki aku i ka hihia o kākou, aia wale nō a alu like maila kākou i ka hana hoʻōla lāhui, aia wale nō a aloha ʻia nā loina kuʻuna, ka ʻohana, a me ka lāhui. © Kuehuikapono Seto Myers 2022 na Kuehuikapono Myers 1 Nowemapa 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope No ka Malihini Kamalei Krug Hoʻokahi nō lā o ka malihini. E nā kupa o ka ʻāina, ka poʻe e noho ana i ka ʻolu o kou ʻāina kulāiwi. ʻO ka hoʻokipa, he loina Hawaiʻi koʻikoʻi loa ia i ili mai ka wā kahiko loa mai a hiki i kēia au. Kuhi pinepine ʻia ma nā moʻolelo Hawaiʻi no ke ʻano ʻoluʻolu o ka poʻe kamaʻāina i ka poʻe malihini. Ma ka moʻolelo ʻo Ka Hopena O Ke Pī, ua huakaʻi nā akua ʻo Kāne lāua ʻo Kanaloa ma ko lāua mau kino kanaka i Kahana. Iā lāua e huakaʻi ana, noi akula ʻo Kāne lāua ʻo Kanaloa i ʻelua kāne i wai e inu ai. ʻO kekahi kāne, noho akula ʻo ia i uka, kahi o ka wai huʻihuʻi a me ka wai maʻemaʻe loa no laila ua nui ka wai ma kāna pūnāwai. ʻO kekahi kāne naʻe, ma kai ʻo ia i noho ai. He wai hapa kai ke ʻano o ka wai ma kona hale. Ua ʻawaʻawa a mehana ka wai. I ka wā i noi aku ai nā akua i wai, hōʻole ʻia nā malihini e ke kāne nāna ka wai huʻihuʻi. ʻO ke kāne nāna ka wai hapa kai ke kāne i ʻae aku iā lāua me ka mihi pū ʻana i ka nui o ka paʻakai ma ka wai o kona hale. I ka hopena o ka moʻolelo, mahalo ʻia ke kāne lokomaikaʻi. Hōʻike akula nā akua i ke kāne lokomaikaʻi i kō lāua mahalo ma o ke kuapo ʻana i ka wai o kāna pūnāwai me ka wai a ke kāne pī. Ua hoʻomaka ka wai a ke kāne pī e ʻawaʻawa i ke kai, a huʻihuʻi a mānalo maila ka wai ma ka hale o ke kāne lokomaikaʻi. He haʻawina koʻikoʻi loa ko kēia moʻolelo ʻoiai hōʻike ʻo ia i ka waiwai o ia loina ʻo ka hoʻokipa. I ka wā kahiko, ʻaʻohe hale Hawaiʻi i kāʻalo ʻia e ka malihini me ke kono ʻole ʻia ona e ke kamaʻāina e ʻai a māʻona, a e inu hoʻi a kena. I ka wā i hiki mai ai ka haole i Hawaiʻi nei, ua hoʻokipa ʻia lākou i ia ʻano like nō, me ke aloha nui. Ua hāʻawi ʻia nā mea a pau a nā malihini i makemake ai, ʻo ka ʻai ʻoe, ʻo ka wai ʻoe, ʻo ka ʻāina ʻoe, ʻo ka hale ʻoe, a pēlā aku. ʻO ka mea minamina, ua lawe akula nā haole i nā waiwai a pau i hāʻawi ʻia iā lākou me ka pānaʻi ʻole mai i ka pōmaikaʻi i nā Hawaiʻi. ʻO ka maʻi a me ka hoʻokolonaio kā lākou i hāʻawi mai ai iā kākou. Aloha ʻino. Kipa mai nā malihini iā Hawaiʻi nei no ka mea maikaʻi ko kākou hoʻokipa ʻana. Uluwehiwehi ka ʻāina, maʻemaʻe ke kai, a ʻoluʻolu ka poʻe. Piʻi lākou i uka, a ʻau lākou ma kai e like me ka hana a nā kupa. ʻO ka ʻokoʻa o nā malihini o kēia au, a me nā malihini o ke au kahiko, no ka paeʻāina ʻo Hawaiʻi mai nā malihini, a mai Kahiki mai paha, e like hoʻi me nā akua ʻo Kāne lāua ʻo Kanaloa. No laila, ‘ike ‘ia ko lākou pilina me ka ‘āina a lākou e kipa ana, a me ka po‘e nāna e ho‘okipa. ʻAʻole nānā nā malihini o kēia au ̄ i ka pono o ka ʻāina a me nā kupa no ka mea ʻaʻole i paʻa nā loina. Nānā wale nō lākou i ̄ko lākou pono iho. I ka wā kahiko, ua mahalo aku nā malihini i ka ʻāina a me ka poʻe i hoʻokipa iā lākou. E like hoʻi me Kāne lāua ʻo Kanaloa. Mahalo akula lāua i ke kamaʻāina lokomaikaʻi ma o ka hoʻolilo ʻana i ka wai ʻawaʻawa o kāna pūnāwai i wai huʻihuʻi. Kuhi ka ʻōlelo noʻeau kaulana ʻo "Hoʻokahi no lā o ka malihini" i ka loina o ka hana a me ke kōkua ʻana i nā kamaʻāina ma ke ʻano e pono ai lākou. Inā he loʻi ko ke kamaʻāina i hoʻokipa aku iā ʻoe, ʻo ke kōkua ʻana iā ia ma ka loʻi ka hana. Eia naʻe, inā he loko iʻa ko ke kamaʻāina i hoʻokipa aku iā ʻoe, ʻo ke kōkua ʻana aku iā ia ma ka loko iʻa ka hana. ʻO ke kōkua ʻana i ka hoʻokipa ma ke ʻano e pono ai lākou ka loina. Mau kēlā ʻano loina a hiki i kēia au. ʻO ke kōkua ʻana i nā hoʻokipa ma ka holoi ʻana i nā pā kekahi lāʻana. He mea koʻikoʻi ka waiho ʻana i kekahi wahi ma ke kūlana i ʻoi aku ma mua o kona kūlana i kou hiki mua ʻana i laila. Pēlā i hōʻike ʻia ai ka mahalo. Ua paʻa ʻē nā loina o ka mahalo ʻana i nā malihini Hawaiʻi ʻoiai ua like ko kākou kahua.ʻO kēlā ka ʻokoʻa o nā malihini no ka ʻāina ʻē mai a me nā malihini no Hawaiʻi. ʻOkoʻa ko lākou kahua. Maʻa nā malihini no ka ʻāina ʻē mai i ka lawe wale ʻana nō i ko lākou makemake me ka mahalo ʻole ʻana aku iā haʻi. Ua hoʻomaka lākou e noho mai i Hawaiʻi akā mau ko lākou komo ʻole ʻana aku i ka hana me kākou Hawaiʻi, ma ke ‘ano kūpono. Ua mau ko lākou lawe ʻana i nā mea a pau i loaʻa iā kākou. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, mau ko kākou ʻae ʻana i nā malihini e lawe i nā pono mai ko kākou ʻāina mai. Āhea ka wā e pau ai ko kākou Hawaiʻi hāʻawi mau ʻana i ke aloha a me nā waiwai o ko kākou ʻāina i ka poʻe e nānā ʻole ana i ko kākou pono? Āhea e pau ai ko kākou hāʻawi ʻana aku i ke aloha i ka ʻīlio? © Kamalei Krug 2020 1 Nowemapa 2020 ko mua ko hope

< hoʻi hope Nā Nūhou o ka Moku Kāʻili Lā nā Haumāna o ke Kula Kaiapuni ʻo Kawaikini 15 Nowemapa 2021 E ka nūpepa Ka Ulu Hoi ē, aloha nui kāua! Eia nō mākou nā haumāna o ke kula kaiapuni ʻo Kawaikini ke hāʻawi aʻe nei i kēia mau nūhou o ko mākou ʻāina aloha i pā aheahe i ka makani Amu. Penei nō nā ʻanoʻai o ka ʻāina. Nā Hiʻohiʻona: ‘O Anahola kekahi o nā ahupuaʻa nui ma ka moku ‘o Koʻolau, ma ka ‘aoʻao hikina o Kauaʻiomanokalanipō. Lako ihola nō kēia ‘āina i mau moʻolelo pili i ka moʻomeheu o kākou. ‘O nā hiʻohiʻona o Anahola, he kahakai piʻo, he hapa mile ka lōʻihi. Ma ka lae ʻākau loa, hui pū ke one me ke nā pōhaku i loko o ke kai, a he wahi liʻiliʻi a ua palekana nō no nā keiki e pāʻani aku ai. Ma ia māhele o ke kahakai, ua pāpaʻu loa, akā, ma nā ʻāpana ʻē aʻe, ua hohonu hou aʻe. He nuku muliwai ma ia ‘aoʻao i kahe mai Anahola mai a i nā kuahiwi ‘o Namahana, ma ka hulina ʻākau o Kaua’i. I kekahi mau lā, e puka ana ka lā mai ka puka o Kalalea a pa mai i ka honua no ka lā holoʻokoʻa. He mehana a ikiiki, ʻaʻohe mea hou aʻe, koe naʻe kēia wela. I nā lā kākaʻikahi, pā mai ka makani aheahe ‘o Amu. ʻO ia nō ka mea e ʻoluʻolu ai mākou. A i kekahi lā aʻe, ‘aʻole pā mai ka lā. Ua paʻa ihola ka lā i nā ao uliuli. Ma ia mau lā he kapa moe nā aokū ma luna o nā kuahiwi a ua maʻū maila ke ea. He ua nui ma kekahi mau kūʻono o nei Ahupuaʻa. Ka Nohona: Ma muli o ka maʻi Kolona, ua loli nā ʻano mea like ʻole ma ka mokupuni nei ʻo Kauaʻi . I kēia mau lā, ua nui nā kaʻa ma ke alanui no ka mea ke hoʻi nei nā malihini no ka hoʻokuʻu ʻia o kekahi mau lula Kolona a ke Kiaʻāina ʻo Ige. Ua lōʻihi ke kali ʻana i ka Pāki e hoʻea ai i nā mokupuni nei o Hawaiʻi. I ka hele ʻana i ka hale kūʻai, e ʻike ʻia ana ua pipiʻi ke kumukūʻai o nā ʻano meaʻai like ʻole. Ua pipiʻi pū nō hoʻi ke kumukūʻai o ke kākālina a i ka ʻehā kālā no ke kālani hoʻokahi. Auē nō hoʻi ē! ʻO ka heluna maʻa mau o nā kānaka i loaʻa i ka maʻi he 16 kānaka i nā lā a pau ma ke kalana nei ʻo Kauaʻi . He piʻina kēia ma ka 92 pākēneka mai nā hopena pule he ʻelua i hala aku nei. Ma ʻaneʻi, ua mau nō nā lula a ke Kiaʻāina a me ka Meia i kūkala ai. ʻO ia hoʻi, he pono e komo i nā pale maka. E mālama i ke kōwā he ʻeono kapuaʻi ma waena o nā kānaka. ʻAʻole hiki i nā kānaka he nui ke hui i kekahi wahi hoʻokahi. A ke paipai ʻia nei nō nā kānaka e hele a kiʻi i ka lāʻau pale Kolona. No ka puka kaulana a Kawelo: He wahi moʻolelo kēia no ka puka ʻo Aolani e waiho nei i ke kuahiwi palikū ʻo Kalalea me Kuananai, ma ke ahupuaʻa ʻo Anahola. I ke au kahiko, aia ʻo Kawelo e kaua ana me kona hoahānau. Iā lāua e hakakā ana, kiola akula ʻo Kawelo i kāna ihe, a ʻo ke alu koke ihola nō ia o ka hoahānau. Lele akula ka ihe a hoʻopuka i kekahi ʻaoʻao o ke kuahiwi a i kekahi ʻaoʻao aku. Hoʻomanaʻo mākou i kēia mele penei. Kiʻekiʻe Kalalea i ka makani ʻO ka pali kaulana o Anahola Noho iho e ka ʻohu noe i ka nā pali A he maoli nō mai ʻō a ʻō No laila, inā ʻoe e huakaʻi ana i Kauaʻi ma ka mokulele, e huli ke alo i ka ʻākau o ke kuahiwi kū kilakila, a e ʻike auaneʻi ʻoe iā Aolani, ka puka kaulana a Kawelo. Me ke aloha o ka moku kāʻili lā, Nā Haumāna o ke kula kaiapuni ʻo Kawaikini Puhi, Haʻikū, Puna 28 ʻOkakopa 2021 ko mua ko hope