< hoʻi hope A Hiki i ke Aloha ʻĀina Hope Loa Kahanu Cuban 15 Pepeluali 2023 Waipuna lau ke aloha e nā pua hālupa i nā ʻike o nā kūpuna. Eia hoʻi he wikiō no ka poʻe aloha ʻāina e mākaʻikaʻi ʻana mai Mauna ʻAla a hiki i ka hale aliʻi ʻo ʻIolani no ka piha ʻana he 130 makahiki ma hope mai o ka hoʻokahuli aupuni. I ka lā 17 o ʻIanuali i mākaʻikaʻi ai ua poʻe nei no ko kākou aliʻi wahine aloha, ʻo Liliʻuokalani. Ua lāhui mākou i ke kakahiaka nui a ua ʻālana ʻia he hoʻokupu no ko kākou mau aliʻi ma Mauna ʻAla. A laila, neʻepapa akula mākou me ka lōkahi i ka hale aliʻi ʻo ʻIolani. Nui koʻu haʻaheo i ka ʻike ʻana ka nui o nā hui aloha ʻāina e hōʻea ana i mua o Mauna ʻAla. Ma mua o ke komo ʻana, na mākou i hāpai i oli kāhea, a na Kumu Hina i pane mai i ke oli komo. A laila, ma ka mākaʻikaʻi i kaʻi like ai ka lehulehu me ke kūpaʻa. Ua hīmeni ʻia nā mele aloha ʻāina, ua welo nā hae Hawaiʻi, a ua naue pū me ka haʻaheo. I ka hōʻea ʻana o ka huakaʻi i ka Hale Aliʻi ʻo ʻIolani, hāpai hou ʻia ke oli kāhea no ke komo ʻana i loko o ka pā. Na ka hālau hula ʻo Pua Aliʻi ʻIlima ke oli komo. A ʻo ka hoʻolauleʻa nō ia o ka lehulehu nui ma mua o ka hale ʻaliʻi ʻo ʻIolani me ka hanohano. He wahi leo mahalo kēia e kuʻu lāhui Hawaiʻi no ko ʻoukou hoʻomau ʻana i ke aloha ʻāina, ka hoʻomau ʻana i kā kākou ʻōlelo kamahaʻo, a me ka hoʻomau ʻana i nā moʻomeheu o ko kākou mau kūpuna. E like me ka ʻōlelo a ko kākou mōʻī wahine aloha nui ʻia, e ʻonipaʻa kākou! E mau ka ʻoni, e mau ka paʻa, a hiki i ke aloha ʻāina hope loa. © Kahanu Cuban 2023 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ke Aʻo ʻana mai i ka Lāʻau Lapaʻau Kēhaulani Greene 1 Kepakemapa 2020 Aloha mai e nā makamaka heluhelu e ʻono i ka hoi! Hoʻoulu ʻia ua hoi nei i ka ua Tuahine, ʻo ia ka ua nāna e hoʻoulu i ka manaʻo a me ka ʻike o ka poʻe e ʻimi naʻauao nei. Mahalo au i kēia ʻike aʻu i aʻo mai ai, ʻo ia hoʻi, he waiwai ke aʻo o nā kumu like ʻole, ka mea e ō mai ana i ka ʻōlelo noʻeau “ʻaʻole pau ka ʻike i ka hālau hoʻokahi.” I ka ʻike ʻana o nā kūpuna i nā ʻano maʻi i pilikia ai ka poʻe Hawaiʻi, ua ʻohi lākou i nā lāʻau ponoʻī no ka hoʻomākaukau ʻana i lāʻau e ola hou ai ua poʻe maʻi nei. ʻO ka waiwai o ka lāʻau lapaʻau, ʻo ia ke aʻo ʻana mai i ka ʻike o nā kūpuna no ka hoʻōla ʻana a me ka mālama ʻana i ke kino. I koʻu aʻo ʻana mai e pili ana i ka lāʻau lapaʻau, ua aʻo mai i ka ʻike o nā kumu ʻokoʻa, ʻo kekahi, he kumu ma ke kulanui ma Mānoa a ʻo kekahi hoʻi, ʻo koʻu makuakāne e aʻo ana ma koʻu home. Ma ke kulanui a ma ka papa aʻo mai ke kumu i kona ʻike ma kona ʻano kaila, a ma koʻu home aʻo mai koʻu makuakāne i ka ʻike o koʻu ʻohana. Ua ʻokoʻa kēia mau kumu o ke aʻo ʻana i ka lāʻau lapaʻau, eia naʻe, ʻo ka mea waiwai o kēia aʻo ʻana mai, ʻo ia hoʻi ka ʻike ʻana i nā pilina o nā hālau ʻelua. Ma ka ʻaoʻao kulanui ua aʻo mākou ma o ka heluhelu ʻana i nā moʻolelo ma mua o ka hoʻomākaukau ʻana i ka lāʻau lapaʻau. Aia kekahi o ia mau moʻolelo i ka puke ʻo Lāʻau Hawaiʻi: Traditional Hawaiian Uses of Plants. Na Isabella Aiona Abbott i haku i ia puke e wehewehe ana i ka waiwai o nā lāʻau like ʻole o Hawaiʻi. Ma ka heluhelu ʻana ua hoʻokamaʻāina au i nā lāʻau like ʻole a me nā waiwai o ia mau lāʻau no ke ola kino. ʻO ke koali ʻawa kekahi o ia mau lāʻau. He ʻano polū a me ʻakala ka pua o ke koali ʻawa. A hoʻohana ʻia ka ʻili no ka hoʻokōkō ʻana i ka iwi i haʻi ʻia. He mea nui ke kūkulu ʻana i kahua no ka hana lāʻau lapaʻau ma ke aʻo ʻana i nā moʻolelo i mea e maopopo ai ka mana o nā lāʻau e hoʻomākaukau ʻia ana. Ma hope o ka heluhelu ʻana ua hoʻomaʻamaʻa mākou i ka hana, ʻo ia nō ka ʻohi ʻana i nā lāʻau a me ka hoʻokō ʻana i nā ʻōlelo a ke kumu no ka hoʻomākaukau ʻana i ka lāʻau. ʻO ia mau hana, ʻo ka heluhelu moʻolelo a me ka hoʻomaʻamaʻa ʻana ma ka lima nā mea i kōkua mai iaʻu i ke kūkulu ʻana i koʻu kahua no ka lāʻau lapaʻau. Ma ka hale naʻe, ua ʻike maka au i ka hana lāʻau lapaʻau a koʻu makuakāne i nā manawa i ʻeha ʻia ai kekahi o mākou. Eia he laʻana, i koʻu wā ʻōpio ua hāʻule koʻu kupuna wahine a ua haʻi kona iwi kuʻekuʻe. A ua ʻohi koʻu makuakāne i ke Koali a ua hoʻomākaukau ʻia ka lāʻau Koali me ka paʻakai ma ke ʻano he kāpaʻi, ʻo ia hoʻi ke ʻano o ka lāʻau i kuʻi ʻia a kau ʻia ma ka ʻili a i ʻole kahi ʻeha. Ua wahī ʻia ia kāpaʻi ma ke kuʻekuʻe i ka lau lāʻī. A laila ua hoʻomākaukau koʻu makuakāne i ka wai kī Koʻokoʻolau no koʻu kupuna wahine e inu ai i kēlā me kēia lā. I ia wā ʻaʻole i maopopo kāna hana iaʻu. Eia nō naʻe, i kēia wā, maopopo iaʻu ke kumu o kona hoʻohana ʻana i ke Koali no ka iwi i haʻi ʻia. Ua heluhelu au ma ka papa e pili ana i nā hana like ʻole no ke Koali a me ka hoʻohana ʻia ʻana o ke Koali no ia ʻano ʻeha. Ua ʻike au i ka pilina o ka hana a koʻu makuakāne ma ka hale a me kaʻu mau aʻo ma ka papa, a ua ʻike ʻia ke kumu no kā koʻu makuakāne hana.ʻO ia nō, he ʻano hoʻokaulike ʻana ka heluhelu a me ka hoʻopaʻa haʻawina ʻana ma ke kulanui a me ka ʻike ʻia ʻana o ke aʻo mai ka haʻawina ma ka hana ma ka hale. A no kēia kūkulu ʻia ʻana o ke kahua ma ka ʻaoʻao o ke kulanui, ua maikaʻi aʻe koʻu hoʻomaopopo ʻana i ka hana lāʻau lapaʻau a koʻu ʻohana ma ka hale ma ia ʻaoʻao. ʻO ka mea nui i aʻo ʻia mai mai nā kumu ʻelua, ʻo ia ke kulanui a me ka ʻohana, ʻo ia nō ka pule. Ua aʻo ʻia e nā kumu ʻelua ka mana o ka pule ma ka hana lāʻau lapaʻau. He mea nui ka pule ʻana ma ka ʻohi ʻana i ka lāʻau, ma ka hoʻomākaukau ʻana i ka lāʻau, a laila ka pule ʻana no ke kanaka e hoʻōla ʻia aku. A i koʻu aʻo ʻana mai i kēia māhele no ka hana lāʻau lapaʻau, ua paʻa i ka mana o ka pule koʻu kahua e kūkulu nei no ke aʻo ʻana mai i ka lāʻau lapaʻau. ʻOiai ua ʻokoʻa ka hālau o ke kulanui a me ka hālau o ka hale, ua hiki iaʻu ke ʻike i ka pilina ma waena o nā kumu ʻelua i mea e hoʻoikaika ai i koʻu kahua no ke aʻo ʻana mai a me koʻu hana ʻana i ka lāʻau lapaʻau. A ua waiwai kēia hoʻoikaika ʻana a me ke kūkulu ʻana aʻe i koʻu ʻike i mea e mālama ai i koʻu ola kino a me nā keiki aʻu e hānai ai i kekahi lā. A i ka wā kūpono, e hoʻīli au i nei ʻike i kaʻu mau keiki, kekahi. E paipai ana au i kaʻu keiki e aʻo pū mai ma ke kulanui i mea e hoʻoikaika ai i ka ʻike. Eia au ke paipai nei iā ʻoukou e aʻo i ka lāʻau lapaʻau, ma nā wahi a me nā kumu waiwai, a inā he ʻike lāʻau lapaʻau ko kou ʻohana, e hoʻomau i ka ʻike o lākou. © Kēhaulani Green 2020 ko mua ko hope

< hoʻi hope Uluhua wale au iā Waiʻau, ka piko kaulana o ka ʻāina Kaimana Kawaha 1 ʻOkakopa 2020 E ke koa wiwoʻole, ka puʻuwai haokila, ke ʻaʻaliʻi kū makani, a me ke aloha ʻāina ʻoiaʻiʻo, me ʻoukou nō ke aloha nui! He manaʻolana koʻu i ka noho palekana ʻana iho o ko ka hale. Eia nō au he wahi huna lepo no ka ʻāina aloha no Piʻihonua, ke hoʻolaha aʻe nei i wahi moʻolelo no ka mauna kūhaʻo i ka mālie. He ake nui koʻu e hōʻike aku ai i ke ākea i nā kumu he ʻehā aʻu e kūpaʻa loa ai ma hope o ka ʻāina a me ke kūʻē loa aku i ke kūkulu ʻia o ka ʻohe nānā nui loa ʻo TMT hoʻi ma luna o Maunakea. E ka mea heluhelu ē, e hoʻomaopopo ʻia mai, ʻaʻole nō pau nā kumu e kūʻē aku ai i ka helu ʻia e aʻu nei, he nui loa hou aku nā kumu, akā eia nō kekahi o nā kumu nui aʻu e ake nei e hōʻike aku i mua o ka lehulehu. ʻAkahi: No ka moʻokūʻauhau. Aia nō ma nā mele koʻihonua like ʻole e ʻike ʻia ai ka pili ʻohana o ka Hawaiʻi me ka ʻāina aloha. A i loko o kā John Henry Wise moʻolelo no ka loaʻa mai o Hawaiʻi a me kona poʻe, ʻo ia nō hoʻi kai ʻike ʻia ma loko o ke mele kānaenae no Kauikeaouli Kamehameha III penei, O hanau ka mauna a Wakea, O puu ae ka mauna a Wakea, O Wakea ke kane, o Walinuu ka wahine Hanau o Hoohoku, he wahine, Hanau Haloa he’lii Hanau ka Mauna, He keiki mauna na Wakea. I loko o ke mele holoʻokoʻa e ʻike ʻia ai ka pilina o ka Mōʻī Kauikeaouli a me ka lāhui Kanaka Maoli i ka Honua, ka Lani, ka Moana, ke Kai, ka Lā, a pēlā aku nō. No laila, ma ka moʻokūʻauhau nō e pili paʻa pono ai kākou i ua ʻo Maunakea nei. ʻAlua: No ka wao akua. I kekahi ninaninau ʻia ʻana o James Kahalelaumāmane Lindsey, he kupa a he kamaʻāina hoʻi no Waimea mai, moʻolelo maila ʻo ia nei no ka hoʻokipa me ka lawe ʻana hoʻi o kona makuakāne i ke Kuini ʻEmalani i luna o Maunakea e ʻike maka ai iā Waiʻau. Wahi a ia nei, “Nā poʻe a pau o Waimea i hānau a ʻelemakule, ʻaʻole ʻike iā Waiʻau. ʻAʻole kau i luna o ka piko o Maunakea.” ʻIke ʻia, ʻaʻole kipa ʻia ʻo Waiʻau e ka poʻe kupa o Waimea, no ka mea, he mea maopopo loa ka laʻahia me ke kapu hoʻi o ia wahi. He wao akua, komo wale nō ke akua, ʻaʻoe komo ke kanaka. ʻAkolu: No ka pili ʻuhane. ʻO ka piʻi ʻana aku o ke Kuini ʻEmalani i ka piko kaulana o ka ʻāina, wahi a Kīhei de Silva nei, he huakaʻi hoʻomaʻemaʻe nō ia no ke aliʻiwahine. Ma hope o ka hala ʻana o kāna keiki a laila iho kāna kāne, a me kona eo ʻana iā Kalākaua no ka noho aliʻi, huakaʻi akula ke Kuini i luna o Maunakea e ʻau ai i loko o Waiʻau, ka piko kaulana o ka ʻāina, e hoʻomaʻemaʻe hou ai i kona ʻuhane a hoʻi ai i ka piko o ka Hawaiʻi. ʻIke ʻia ka ʻaoʻao pili ʻuhane o Maunakea a me kona wai kamahaʻo, he mea hoʻōla hoʻi. ʻO ia nō ke kumu i loaʻa ai kēia ʻōlelo hoʻoheno penei, A Maunakea o Kalani Ike maka ia Waiau Kela wai kamahao I ka piko o ke kuahiwi ʻAhā: No ke kānāwai. I ke kau ʻana o ke kānāwai hoʻokuleana ʻāina i ka makahiki 1848, ua lilo ke ahupuaʻa ʻo Kaʻohe, kahi e noho ai ʻo Maunakea, i ʻāina kuleana na ka Mōʻī wale iho nō. Eia naʻe, hāʻawi akula ʻo Kauikeaouli i ia ahupuaʻa i ke aupuni ʻo Hawaiʻi. I ka makahiki 1894, ua hoʻohui ka Pīkī i ka ʻāina lei aliʻi me ka ʻāina aupuni, a ʻo ia ke kapa ʻia nei i kēia mau lā, ʻo ka seized lands. ʻO ia nō nā ʻāina i ʻapakau ʻia mai a lilo hoʻi he ʻāina na ke aupuni Pekelala o ʻAmelika Hui Pū ʻIa i ka makahiki 1898. Eia naʻe, ua ʻikea maopopo ʻia kēia ʻaihue a ʻapakau ʻana hoʻi o ka poʻe kumakaia ʻāina i kēia mau ʻāina. ʻAʻole na ke aupuni noho hewa ʻo Maunakea, ʻaʻole nō hoʻi na ke kula nui o Hawaiʻi! Na ka Lāhui Hawaiʻi nō ia, no ka mea, ua koe ke kuleana o nā kānaka. ʻO ia ihola nō nā kumu he ʻehā aʻu e kūʻē loa aku ai i ke kūkulu ʻia ʻana aʻe o ka TMT ma luna o Maunakea. A e like me kaʻu i hōʻike iho nei, ua koe ke kuleana o nā kānaka, ʻo ia nō kākou ka poʻe Hawaiʻi! Na kākou nō e hoʻoholo no ka pono o Maunakea, ʻaʻole na haʻi, a eia nō au ma ka ʻaoʻao o ke aloha ʻāina ke kūkala ikaika loa aku nei, ʻAʻOLE TMT! E ka mea heluhelu ē, inā he mau kumu kāu no ke kūʻē loa ʻana aku, e ʻoluʻolu, e leka mai iā mākou nei ma kauluhoi@gmail.com . E mau ʻo Maunakea i ke anoano! © Kaimana Kawaha 2020 na Kaimana Kawaha ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka Pōpilikia Moʻohelu Kālā Kamalei Marrotte 1 ʻOkakopa 2020 Auwē nō hoʻi ē! I ka mahina nei nō nō i puka ai kekahi ʻatikala ma ka pūnaewele no ke kula nui o Hawaiʻi nei, nāna e wehewehe ana i ka ‘ole loa o ke kālā e pono ai ke Kula Nui no ka mālama mau ‘ana i kekahi o kona mau polokalamu e like me ka maʻamau. ʻO kekahi o ia mau polokalamu, ʻo ia nō ka Hana Keaka a me ka Ethnic Studies. He aha auaneʻi ka hopena? Kupu maila ka nīnau, he aha ke kumu no ka hoʻokaʻawale ʻia ʻana o ua mau polokalamu nei? I ka hoʻomaopopo ʻana mai, ʻōlelo ʻia ma kā ke Kula Nui ʻatikala, ʻo ke kumu paha e kāpae ʻia ana kēia mau polokalamu, ‘o ka li‘ili‘i o nā haumāna ma ia mau polokalamu. Akā inā nō pēlā, no ke aha ana lā hoʻi e kāpae ʻole ʻia ai ka polokalamu Kilo Hōkū? ʻAʻole nō he nui nā haumāna e komo mai ana i ia polokalamu akā ma muli o ke ake a ke kula nui e hoʻomāhuahua ai i kā lākou kālā, e mālama mau ʻia ana ka polokalamu Kilo Hōkū ma mua o ka polokalamu Hana Keaka a me ka Ethnic Studies. Ke ʻike nei paha ke Kula Nui i ka nui o ke kūʻē a ua mau polokalamu nei. Ma ka ʻaoʻao o ka Hana Keaka, ho‘omana‘o akula paha kākou i ka puka ʻana mai o ia hana keaka kaulana ʻo ʻAuʻa ʻIa. Ua piha nō ka hale ma kēlā me kēia lā i mālama ʻia ai ua hana keaka nei i ka makahiki aku nei. Ua wili ʻia nō ke kūʻē Kumukānāwai ʻĒlau Pū, ke kūʻē Hoʻokahuli Aupuni, ke kū kiaʻi mauna, a me ke aloha ʻāina i kēlā me kēia māhele o ka hana keaka i mea e ʻike aku ai ka lehulehu. Akā ʻaʻole ʻo ʻAuʻa ʻIa ʻo ka hana keaka Hawaiʻi mua. He mau hana keaka i mālama ʻia ma mua aku. ʻO ia hoʻi ʻo Kaluaikoʻolau, ʻo Kamapuaʻa nō, ʻo Mauiakalana, ʻo Lāʻieikawai, a ʻo Hiʻiakaikapoliopele kekahi. Ua lilo ua mau hana keaka nei i kūkulu ʻōlelo Hawaiʻi no ka lāhui. Nānā hou ʻia e ka poʻe keiki a me ko lākou mau mākua ma ka paena pūnaewele ʻo ʻŌiwi TV i mea e holomua ai kā lākou ʻōlelo a e like ana nō ka hana keaka ʻo ʻAuʻa ʻIa i ka wā e kau ʻia ai ka wikiō ma ka pūnaewele no ka lehulehu. Eia hou, ua kono ʻia nā mea hana keaka o ʻAuʻa ʻIa e hōʻike aku i ka nani o kā lākou hana keaka ma ka ʻiu o ia hana ma Nūioka. He mea ia e haʻaheo ai nā mea hana keaka, ka Hawaiʻi, a me ke Kula Nui! Akā he aha ka hopena o ua kū ʻana nei i ka niʻo? ʻO ke kāpae ʻia ʻana nō o ia polokalamu. ʻAʻole ia he ūlialia. Ke hoʻāʻo nei ke Kula Nui e hoʻopio i nā polokalamu e kākoʻo nui i nā kiaʻi mauna a me nā ʻano kūʻē ʻē aʻe ma loko mai o ke kula nui. ʻO kekahi o nā polokalamu ʻē aʻe e hoʻēmi ʻia ana, ʻo ia nō ka Ethnic Studies. ʻAkahi nō a piha he 50 mau makahiki i ua polokalamu nei a ʻo kā ke Kula Nui pane, ka hoʻēmi ʻia ʻana o ia polokalamu. Ke loli mau nei kā ke Kula Nui hoʻolale ʻana no ia polokalamu akā mau nō kā lākou ʻiʻini e hoʻēmi ai i ua polokalamu nei a me kā ia polokalamu hana. He aha lā hoʻi hā ka mea e ʻōlelo ana ke Kula Nui i ka hana ʻana pēlā? I kēia wā o ka nui pilikia i pili i ka hoʻokae ʻili a me ka hui Black Lives Matter, he waiwai nō hoʻi ka polokalamu Ethnic Studies a me ke kula Social Sciences i mea e hoʻonaʻauao ai i ka poʻe haumāna ma ʻō a i ʻaneʻi. I ka hoʻēmi ʻana aku i ua polokalamu nei e hōʻike aku ai ke Kula Nui i kā lākou hoʻomakakoho ʻole ʻana i ke aloha i nā poʻe a pau ma ka honua nei ma ke kula nui hoʻi. ʻAʻole loa kēia ʻo ka wā e hana ai pēlā. He waiwai nō hoʻi kēia nalu ʻana o kākou a pau i kēia mau manaʻo no kākou iho. Inā he haumāna nō ʻoe ma ke Kula Nui, he pono nō ka nīele ʻana aku i kahi e hoʻonohonoho ʻia ana ka moʻohelu kālā o ke Kula Nui no ka mea ʻo kā kākou Kula Nui kēia. E hāpai mai i mau leo kākoʻo i ka mālama mau ʻia ʻana o ua mau polokalamu nei o kāpae ʻia auaneʻi! E makaʻala mai! © Kamalei Marrotte 2020 na Kamalei Marrotte ko mua ko hope

< hoʻi hope Me he ʻIwa lā i Kāʻili Waiwai Māhie Beck E nā hoa aloha o kēia ʻāina, e ala mai! Mai kēlā peʻa o Haʻehaʻe i Kumukahi, a ka mauna kilakila ʻo Haleakalā, a i ka makani Lawakua e pāhili ana i nā pali o Kauaʻi, e loaʻa iā kākou nā makana o nā pūpū Kahelelani, a hōʻea auaneʻi i kawelo ʻana o ka lā i Lehua. Eia mai ka nūpepa a ka poʻe Hawaiʻi, ʻo Ka Ulu Hoi . ʻO ka hoʻopōmaikaʻi ʻana i nā kānaka Hawaiʻi a me nā wahi Hawaiʻi ke kumu o kēia nūpepa nei. Paipai mākou iā ʻoukou, e nā makamaka heluhelu, e noʻonoʻo i nā mea e hana ʻia nei ma Maui Komohana, a e nānā i nā hana a nā hui nui o laila. Ma loko o kēia pōpilikia kaumaha loa, ʻike mōakaaka ʻia, ʻaʻole hiki iā kākou ke hilinaʻi i ke aupuni, no ka mea, ʻaʻole lākou e mālama i ka pono o ka lehulehu, a i ka pono o Hawaiʻi. Hoʻolako mau ʻia nā hui nui i ka wai, no ke kumu hoʻokahi ʻo ke kālā a me nā pōmaikaʻi ʻē aʻe e loaʻa ana i ke aupuni. E noʻonoʻo pono kākou no ka pilina o nā hui nui lāua ʻo nā luna aupuni. Me he mea lā ke ʻae ʻia nei kēia mau hui nui e hana i ka mea a lākou e makemake ai, a eia nō lākou ke kāʻili nei i ka waiwai me he ʻiwa lā. I loko o kēia wā pōpilikia kaumaha, ke lana nei ko kākou manaʻo ʻaʻole e hoʻohana ana ke aupuni a me nā hui nui i kēia ʻīnea i kumu e hoʻoneʻe ai i nā ʻohana Hawaiʻi mai ko lākou mau kulāiwi aku. He ʻīnea hanauna kēia ma Hawaiʻi nei, i pilikia ai ka ʻohana mai kekahi hanauna a kekahi hanauna. ʻOiai he paʻakikī ka hoʻomau ikaika ʻana i kēia manawa, e hoʻopaʻa kākou i ko kākou mau kulāiwi no nā hanauna e hiki mai ana. ʻO ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka wai o Lāhainā ka mea koʻikoʻi no nā ʻohana a no ka ʻāina. Akā naʻe, ʻaʻole ia he mea nui no ka pōmaikaʻi politika a me ke kālā. I loko o nā makahiki he haneli i hala, ua hōʻaui ʻia ka wai ma kahi o Maui Komohana, no ka hoʻolako ʻana akula i nā ʻoihana kōlea. I ka hoʻopau ʻia ʻana o nā mahi kō a me nā mahi halakahiki, ʻaʻole nō i liʻuliʻu, hoʻohana akula nā mamo a kēia mau hui hoʻoilina i ka wai no ka hoʻokō ʻana i nā hoihoi o nā kōlea. ʻO West Maui Land Company, K ā ʻanapali Land Management, a me Maui Land & Pineapple Inc. kekahi o nā hui hoʻoilina. Ua kāʻili ihola ua mau hui nei i ka wai o ko Maui poʻe no ke kūkulu ʻana i nā hale nui, nā hōkele nani, a me nā kahua pāʻani kolepa. Mālama ʻia ka wai o ka Pae ʻĀina ma lalo o ka Public Trust o ka mokuʻāina o Hawaiʻi no ka pono o nā mamo Hawaiʻi, akā he mea politika nō ka hāʻawi ʻana i ka wai i nā mamo Hawaiʻi. No kēia kumu, he wai ʻole ma Lāhainā. I mea e hoʻoponopono ai i kēia pilikia, ua hoʻāʻo ka Hawaiʻi State Water Commission a me nā ʻohana o Maui e hoʻokumu i Water Management Area Designation no Lāhainā. Ma o ua Water Management Area Designation nei, nānā hou ʻia ke kahe ʻana o ke kahawai, i hoʻihoʻi ʻia ka wai i hōʻaui hewa ʻia. Ua hoʻomākaukau ʻia kēia Designation ma Iune 2022, koe wale nō ke noi ʻana. ʻO ka lā ʻehiku o ʻAukake ka lā palena pau no ka hoʻouna ʻana i nā palapala noi no ka hoʻokumu ʻana i ka Water Management Area Designation. Ma muli o kēia mau lula wai, ʻaʻole na kēia mau hui hoʻoilina e kāohi i ka waiwai ʻo ka wai. Ma ka lā ʻewalu o ʻAukake, ua hōlapu akula ke ahi a ʻai ʻia ke kūlana kauhale ʻo Lāhainā. Ma hope naʻe o kēia mau pōʻino, ʻemo ʻole, ua hoʻāʻo ka West Maui Land Company e hōʻaui i nā kahawai i hiki ke hoʻopihapiha i kā lākou luawai. Wahi a lākou, he pono ia wai hou no ke kinai ʻana i ke ahi nui ma Lāhainā. He wahaheʻe nō naʻe kēia ʻōlelo! ʻAʻole hiki i ka helikopa ke lele i kēlā manawa, no laila mea ʻole ka nui o ka wai i ka luawai - ʻaʻohe mea nāna e halihali aku. Ua kākau ʻo Glen Tremble mai West Maui Land Co. i leka iā Kaleo Manuel, ka Hope Alakaʻi o ka Hawaiʻi State Water Commision, i noi aku ai i wai. Pane akula ke Komisina, aia ka pono ʻo ke noi ʻana i ka ʻohana mahi kalo ma ke kahawai. ʻAʻole i ʻae wale aku ka Hawaiʻi State Water Commission i ke kuleana ʻo ka wai. A ua hoʻokuʻu ʻia ʻo Kaleo Manuel ma muli o kēia. A hala ʻelua hola ma hope o ke noi mua i wai, ʻae akula ka ʻohana mahi kalo. ʻAe ka ʻohana mahiʻai i ka hoʻohana i ka wai, inā hoʻihoʻi hou ʻia ka wai ma hope o ke ahi. A hiki i kēia lā, ʻaʻole i hoʻihoʻi hou ʻia ka wai i ka ʻohana. Maloʻo ke kahawai a ʻaʻohe wai i ka loʻi o ka ʻohana. ʻO kēia hui hoʻoilina, ke hoʻohana nei ia i kēia pōpilikia ma ke ʻano he ʻōlelo hōʻaloʻalo, a he kumu e kāʻili aku i wai hou. I ka lā ʻeiwa o ʻAukake, ua hoʻolaha ke kiaʻāina i ka Emergency Proclamation, a kāpae ʻia kēia palapala kūkala i ka Hawaiʻi State Water Code. ʻO nā mea i hiki ʻole i nā hui hoʻoilina ke hoʻokō ma o ka Hawaiʻi State Water Code, ua hiki i ke Kiaʻāina Josh Green ke hoʻokō ma o ka Emergency Proclamation. Wahi a ua kiaʻāina nei, "Eia kekahi mea e hoʻomaopopo ai ka lehulehu, a he keu aku ka poʻe noho mamao, ʻo ia kēia. Kala loa aku ke ʻāʻumeʻume ʻana no ka pono ʻo ka wai ma Maui. E ʻimi kākou i ka ʻoiaʻiʻo. No ka mea, eia kekahi poʻe e kūʻē ana i ka hoʻokuʻu ʻana i ka wai no ke kinai ahi. Nāu nō ʻoe e noiʻi nowelo aku." Ke ʻōlelo nei ke kiaʻāina ʻoi aku ka waiwai o kēia luawai ma mua o ka hoʻoulu ʻana i ke kalo no ka hānai ʻohana? Ua hoʻomaoe ia i ka paio ʻana o ka poʻe Hawaiʻi i ka hoʻokuʻu ʻana i ka wai no ke kinai ahi. Akā, ʻo ka ʻoiaʻiʻo, ke lawe ʻia nei ka wai mai kahi e noho ai nā kamaʻāina ā i nā hōkele nani, nā hale nui, a me nā kahua pāʻani kolepa. He manawa kūpono kēia e kūkulu hou ai iā Lāhainā. E maliu i ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka ʻāina a me ka wai. ʻAʻole na ke kālā e alakaʻi i ke kūkulu hou ʻana iā Lāhainā. Inā e hoʻi hou mai ana ka wai a me nā ulu lāʻau, pēlā e pale ai ʻo Lāhainā i ka pōʻino i kēia hope aku. ʻO kēia ka manawa kūpono no ka hoʻihoʻi hou ʻana i ka waiwai o Lāhainā. E kūʻē kākou no ka pono o ka wai a hiki i ke aloha ʻāina hope loa. © Māhie Beck 2023 #kuikalono #aina #alohaaina #keaopolitika 5 ʻOkakopa 2023 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ua pau anei nā mele Hawaiʻi? Kaʻula Kauikeaokea Krug 28 Pepeluali 2021 Mai ke kāhuli mua ʻana o ke au hoʻowela honua a hiki i ke au e kūnewa aʻe nei, ua ō mau ka leo Hawaiʻi ma loko o nā mele. ʻO nā mele ʻoiaʻiʻo o ke au mai ō kikilo mai nā mele oli a mele hula hoʻi i mele a oli ʻia e ko kākou poʻe kūpuna. Pēlā i laha ai nā moʻolelo o ka wā ma mua. ʻAʻole anei ua mau mele nei ʻo nā mele Hawaiʻi maoli? No ka mea, ma hope o ka hōʻea ʻana o nā pila hoʻokani haole, ua loli ke kuanaʻike o kākou no ka ua mea ʻo ke mele Hawaiʻi ʻoiaʻiʻo. Nui ka lohe ʻia o ko nā kūpuna namunamu ʻana no ke ʻano ʻokoʻa o nā mele Hawaiʻi e haku ʻia nei i kēia mau lā a me ka ʻokoʻa o nā mele i haku ʻia ma mua e lākou poʻe kāʻeʻaʻeʻa haku mele. Wahi a kekahi loea haku mele o ka hanauna kupuna o kēia mau lā, ua pau nā mele Hawaiʻi ʻoiaʻiʻo i loko o nā makahiki iwakālua a kanakolu a ʻoi i hala iho nei. Kūʻē paha kekahi, a ʻo kekahi, ua ʻaelike paha. No kēia mea kākau nei, he kūʻē piha. He nani ia, he puʻukani a haku mele Hawaiʻi au, ua ʻeha koʻu naʻau i ka lohe ʻana i kēlā ʻano ʻōlelo hoʻohalahala. He ʻōlelo wāwahi ia i ke kahua mele o ka hapa nui o nā puʻukani hanohano o kēia mau lā. “Hawaiian music is gone. Now there are only songs written in Hawaiian language.” ʻO ia kai lohe ʻia e kēia mau pepeiao a ʻo koʻu kāhāhā aʻela nō ia! Noʻonoʻo ihola au, he aha lā hoʻi ke kumu o nā papa haku mele inā he ʻoiaʻiʻo kēia ʻōlelo i hoʻopuka ʻia mai nei? He aha lā ka hana e hana ai kākou poʻe kupuʻeu o ka hanauna hou ke ʻaʻa mai kekahi kupuna iā kākou pēlā? ʻO ka hāʻawipio a kāpae aku i ka haku ʻana a me ka hīmeni ʻana i nā mele Hawaiʻi ka hana, a i ʻole paha, ʻo ke kuʻupau mau ʻana ma ka haku hou a me ka hoʻōla hou ʻana i nā mele Hawaiʻi? I ka manaʻo o kēia mea kākau, e hoʻomanawanui i nā ʻōlelo hoʻohalahala a kuʻupau ma ke ala haku hou a hoʻōla hou me ka ʻike a me ka naʻauao. E paʻa mua ke kahua o ia mea ʻo ke mele Hawaiʻi. ʻO ka ʻōlelo nō ia. ʻO ka ʻŌlelo Hawaiʻi waipahē a pae kiʻekiʻe ka ʻōlelo e pono ai nā mele hiwahiwa a kākou. No ka mea, ʻo ka ʻōlelo Hawaiʻi maʻemaʻe ka lako koʻikoʻi loa e paʻa pono ai nā manaʻo koʻikoʻi a me ke kaona o ke mele. Na ka ʻōlelo Hawaiʻi maʻemaʻe e hōʻike i ka puana kūpono a me ka puana pololei e pono ai nā huaʻōlelo ma loko o nā mele. Nui naʻe koʻu mahalo i nā puʻukani i waele aku i ke ala e kaʻi ai kākou ka hanauna hou. Ma ia wā o ka hulihia o kākou ma loko o nā makahiki 1970 a 1980, ua nui nā kānaka i hoʻomaka e kūʻē iā Maleka mā a pūlama i nā mea noʻeau o kūpuna mā. Ma ke aloha ʻāina, ma ke aloha ʻōlelo, a ma ke aloha mele kekahi. Ma ia wā o ka paio ʻana no ka pono o ka ʻāina a me ka hoʻōla ʻana i ka ʻōlelo, ua loaʻa pū nā ʻōpio o ia wā e hoʻōla hou ana i nā mele makamae o ka wā i hala me ka haku pū ʻana i nā mele kaulana e lohe mau ʻia nei i kēia mau lā. I loko nō o ka pololei a me ka ʻole o nā huaʻōlelo a me ka puana, i loko o ka loli ʻana o ke ea mele, a i loko pū hoʻi o ka loli ʻana o ke kaila hoʻokani, mahalo nui ʻia nā puʻukani o ia wā hoʻōla hou. Na wai e ʻole ka hoʻohihi i ka nani o Hui ʻOhana a me nā Brothers Caz? Pēlā pū me Mākaha Sons of Niʻihau a me nā Pahinui. ʻO Braddah Iz a me Peter Moon. ʻAʻole ʻo lākou wale nō. Lōʻihi loa ia papa helu o nā puʻukani Hawaiʻi kaulana o kēlā au hoʻōla hou. ʻAʻole lākou e hoʻohalahala ʻia no ka hoʻoili ʻana i nā mele iā kākou ka hanauna hou. Eia naʻe, ʻo ke keʻehina hou e keʻehi aʻe ai kākou ka hanauna hou, ʻo ka hoʻomau ʻana i ia hoʻoili ʻana i nā mele me ka naʻauao. E ʻike kākou ka hanauna hou i nā hemahema a e hoʻoponopono hoʻi kākou i ia mau hemahema me ke aloha, ʻaʻole me ka ʻimihala. E mahalo i nā kānaka i waele ʻē i ke ala a laila e hoʻomau ma ia ala a e kūkulu hou a kīpaepae ma luna o ke kahua a lākou i hoʻomoe ai no kākou. Pēlā ana ma nā hana noʻeau a pau a ko kākou poʻe kūpuna. E nānā ka maka, e hoʻolohe ka pepeiao, e hoʻopaʻa ʻia kēnā waha a e hana ka lima ā wali. A laila, e haku hou, e kūkulu hou, a e hoʻokumu hou i nā mea e mau ai ko kākou naʻauao. Ma laila ke ola o nā kūpuna. ʻAʻole ma ka ʻimihala a me ka hoʻāhewa ʻana aku kekahi i kekahi. E hoʻomanawanui kākou kekahi i kekahi no ka mea ʻo ke au kolonaio kēia. E hoʻi mua i nā kūpuna a laila e holomua a hoʻokumu hou. Pēlā e ola mau ai nā hana noʻeau a ko kākou poʻe kūpuna. Pēlā e ola mau ai nā mele Hawaiʻi a pēlā e ola mau ai ka Hawaiʻi ʻana. Aloha nui kākou. © Kaʻula Kauikeaokea Krug 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope ʻAʻohe Hala ʻUla o ka Pō Makana Gomes 4 Kēkēmapa 2023 He leo heahea mai ka poʻe o Puna maka kōkala i ka hikina a hiki aku i ka poʻe kuawehi i ka ulu hala ʻo Kahaʻipū ma ke komohana. Aloha nō kāua e ka hoa makamaka heluhelu i hiki mai nei i mua o kēia wahi nūpepa. Eia hou ka leo o kekahi polohīnano e kūkala ana i mua ou me ka wehewehe hou ʻana i mau mea no ka unala lauhala hoʻi. Ua minamina kā hoʻi ka hala ʻana o nā ʻike hohonu o ka unala lauhala, akā e hoʻolaha ana kēia polohīnano i nā mea aʻu i aʻo ai mai ka waha mai o kuʻu poʻe kumu. E laʻa, nā akua o ka unala lauhala, nā inoa o nā pūhala kaulana, nā māhele o nā lau, nā piko, nā hoʻoheno, nā kaila o ka ulana ʻana, a pēlā wale aku. ʻO ia nō, ʻo Kāʻeo Izon, ke kumu hoʻi o nā hui unala lauhala ʻo ʻAla Hīnano a me Waianuhea o ka pua hala a me C. Pueo Pata, ke kahu hoʻi o ua mau hui nei. E like me ke poʻo inoa i kau ʻia ma luna aʻe nei, ʻaʻole hala ʻula i ka pō. Inā maopopo ʻole iā kākou nā ʻike hohonu o kēia ʻoihana ʻoi loa o ka makamae, pehea lā kākou e mahalo ai i kona mau hiʻohiʻona? No laila e ka makamaka heluhelu, e heluhelu mai i kēia pule no ka poʻe unala lauhala. Na C. Pueo Pata i haku i kēia pule aʻu e kālailai ana. Ua ʻako ua ʻo Pueo i nā ʻike ʻāhui hala like ʻole, ʻokiʻoki ʻia a ʻoi, a laila kui ʻia a paʻa ihola me he lei ʻaʻala hiehie lā ke nānā aku! ʻO kekahi kumu o kāna haku ʻana i kēia mele pēia, ʻaʻole nui nā oli a me nā pule unala lauhala i ili maila i luna o kākou i kēia au. He aha ke kumu o kēia hoʻīli ʻole ʻana mai i ia mau ʻano pule? Maliʻa paha, ua pau kēia ʻike i ka nalowale ma muli o ke kālele manaʻo, ʻo ia hoʻi, aia nō ke ola i ka hana. Me he mea lā, ʻo ka maiau o ka lima ka mea nui, ʻaʻole i nānā ʻia ke kāpulu o ka naʻau. E uhi ana ka wā i hala i nā mea i hala. Mahalo hoʻi au i kēia māhele i hoʻopaʻa naʻau ʻia e ka poʻe kūpuna. E laʻa, nā ʻano piko, nā ʻano hoʻoheno, me nā ʻano hana ʻokoʻa, ʻo ia hoʻi, nā hana i kō i ka lima. Akā, ua hiki iā kākou ke hānai hou i ia mau māhele o ka noʻonoʻo ma nā ʻike i waiho maila ma loko o ka nūpepa, a ma loko hoʻi o nā inoa ʻāina kekahi. No laila, hoʻomaka kākou ma paukū mua o nei pule, ma nā māhele o ke poʻo lauhala i helu ʻia ma ka pule a Pueo Pata i haku ai ma ka lā ʻumikūmāono o Novemaba i ka M.H. 2019. Ua kapa ʻia ʻo “He Pule No Ka Poʻe Ulana Lauhala.” ʻOiai, he pule kēia no ka poʻe ulana lauhala; hoʻomaka aʻela ʻo ia me ke kuhi ʻana aku i nā māhele o ka lau mai ka muʻo a i ka polohīnano. ʻO ia hoʻi mai ka piko o ke poʻo, a i waho. Penei ka hoʻomaka ʻana: Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– He muʻo, He ʻao, He pūʻawa, He pūkani, He ʻiokoʻo, He koʻo, He pili lāʻele, He lāʻele, He paʻilauʻula, He polohīnano– He lau mai nō. E like me kaʻu i wehewehe ai i kēlā mahina i hala aʻela, na ʻOhiʻohikupua i hoʻolako mai i nā lako āpau e pono ai ka mea ulana lauhala. No laila, he kūpono ka hoʻomaka ʻana me kona inoa. Pēlā nō kā Pata hana ma ka hoʻomaka ʻana o kēlā me kēia paukū i mea e kūpinaʻi ai ka inoa ʻo ʻOhiʻohikupua. He kuleana a he hana ko nā māhele lau āpau. Ua hiki ke hoʻohālike i kēia mau māhele o ka lau me ka māhele o ke ola kanaka. ʻO ka muʻo hoʻi ka wā pēpē a ke ulu aʻe a oʻo mai, ʻo ia ka wā ʻiokoʻo. Ke ʻelemakule a luahine maila, ʻo ia ka paʻilauʻula me ka polohīnano hoʻi. Ke hele ʻoe i ka ʻohi lauhala ʻana ma kahi wahi, makaʻala a makawalu hoʻi i ke aka o ka pūhala me ke ola o ke kanaka. Inā he muʻo ʻoe ʻaʻohe mea e hoʻopalekana aku iā ʻoe. ʻAʻohe ona kōkala. ʻAʻohe ona ikaika. ʻAʻohe ona leo. Me he mea lā he pēpē maoli ʻo ia. Aia nō a oʻo maila ka lau me ke kōkala, ʻo ia ka wā e ulu maikaʻi ai ka lau. Me he kanaka lā e oʻo ana ka noʻonoʻo. Ma ka paukū ʻelua helu papa ʻia nā papa o Kahiki. E laʻa, “Kahikikū a me Kahikimoe.” Hoʻomanaʻo paha ʻoe i ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua me kona ulu ʻana mai lalo mai o ke kai ma Kahiki? He maʻamau kēia hea ʻana i nā papa ma ke oli a ma nā mele Hawaiʻi hoʻi. Ua hōʻike ʻia ka pilina me ʻOhiʻohikupua i kona kupu mua ma Kahiki. ʻO ka paukū ʻalua, hoʻomaka ana penei: Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– I Kahikikū– I Kahikimoe, I Kahikiikapapanuʻu– I Kahikiikapapalani, I Kahikikapuihōlanikekuʻina– He ʻuluʻulu mai nō. ʻIke paha ʻoe i kekahi mau hua ʻōlelo pili i ka ulana? Pehea ʻo Kahikikū me Kahikimoe. Kohu mea lā, hiki ke ʻike ʻia ka hana a ke kū ma ka unala ʻana ma kona ʻano he kāne ma o ka huki mālie ʻana i ka ʻaoʻao ʻākau. Ma ka ʻaoʻao o ka moe, hiki ke ʻike ʻia ka hana a ka moe ma kona ʻano he wahine ma ka moe mālie ʻana ma waena o nā kū. Eia naʻe, ʻaʻole hiki ke hoʻokaʻawale i ke ʻano o kū a me hina, aia nō lāua ma kahi like i loko ou a i loko hoʻi o ka hana kekahi. Ua hoʻohālikelike ʻia hoʻi kēia me ke ʻano o ke kanaka. Pēlā nō ma ka unala ʻana, ke huki mai i nā moe i ka ʻaoʻao o nā kū, e kīkeʻekeʻe auaneʻi kāu ala e ulana ana, ʻo ia nō ʻoe ʻo ke ala nui o Hana ma Maui ala. ʻO kēia ka paukū ʻakolu, penei ka hoʻomaka ʻana: Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– ʻUmiki ʻia ʻo Pele, Lānia e Pele, Hukia e Pele, Hoʻoleia e Pele, Ulu iā Pele ma Hawaiʻi nei–He loaʻa mai nō. He mea kēia paukū no ka poʻe ulana lauhala e hoʻomaopopo ai i ka moʻolelo o ka unala lauhala. I mea aha i hoʻokomo ai ʻo ua Pueo i kēia mau lālani e pili ana iā Pele? Hoʻomanaʻo paha ʻoe i ka moʻolelo aʻu i hōʻike ai i ka mahina i hala aku nei, ʻike akula kākou i ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua i kāna hoʻohihia ʻana iā Pele. Pehea kou manaʻo no kēia mau hua ʻōlelo? Kau nō ka manaʻo i ka manaʻo nui o ka moʻolelo, i ka hoʻolei ʻia ʻana o nā poʻo lauhala e Pele. ʻUmiki ʻia nō ʻo Pele e nā kōkala o ʻOhiʻohikupa. Ua lānia o Pele i nā lau a hoʻokuʻu ʻia ʻo ia. E alia iki kākou a, e wehewehe i kēia huaʻōlelo i puka i luna aʻe nei. ʻO lānia, pili i ka moʻa ʻia ʻana o nā lauhala ʻōpiopio i ke ahi a i ʻole ma luna o nā nānahu. Ma hope pono o ka lānia ʻia e Pele, ua hukia nā lauhala e Pele. A laila hoʻoleia nā poʻo hala e Pele. Ua ulu nō iā Pele ma Hawaiʻi nei. Pēlā nō e hoʻolako ʻia ai ka poʻe unala lauhala Hawaiʻi i nā lauhala e pono ai ka unala lauhala ʻana. I kēia manawa, haʻalele kākou i kēia paukū ʻekolu no ka nānā ʻana i ka paukū ʻeha piha i nā ʻōlelo noʻeau. Aia nā ʻōlelo noʻeau he nui ma ka paukū ʻehā. I mea aha ka ʻōlelo noʻeau? Eia ka waiwai o ka manaʻo Hawaiʻi i loko o ia mau ʻōlelo noʻeau i mea e hōʻike aku ai i ke kuanaʻike o ka ʻāina, a me nā mea kūlohelohe o ke ao Hawaiʻi. Pēia ka hoʻomaka ʻana: Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– I ka ua pehi hala o Hāmākua, He paʻipaʻi mai nō; I Puna maka kōkala, He kīhae mai nō; I nā hala o Kahuku, ʻau i ke kai, He hoʻoluʻu mai nō; I ka hala māpu ʻaʻala o Ūpēloa, He holoi mai nō; I ka hala o Pōhākaʻa, He pōkaʻa mai nō; Pā ka Mololani i Kuaaʻohe, He kō mai nō; ʻOʻoi nā kui i ʻOpihikao, He mauʻu mai nō Hū wale aʻe ka nani i kēia paukū ma o nā aka o nā ʻōlelo noʻeau! Nani maoli nō. Aia nō i Hāmākua ma Maui ka ua pehi i ka ʻāhui hala a lohe ʻia ka paʻipaʻi o ka ua i ka hala. Ma Puna waiho ʻia ka piko o ka pēpē i loko o kekahi pūhala i mea e ulu ai kona lihilihi maka me ke ʻano milo o ke kōkala lauhala. Aia i Kahuku ma Oʻahu mokupuni, nā pūhala kokoke i ke kai a hoʻoluʻu ʻia mai nō e ka ʻehu kai. Hoʻomākaukau ka poʻe o Kahuku i nā lauhala me ka hoʻoluʻu koke i ka lauhala i loko o ka wai i mea e hoʻopalupalu ai i ka lauhala. ʻO ka lauhala kokoke i ke kai ka makemake a kekahi poʻe unala no ka mea aia ka paʻakai i loko, akā ʻo ka lauhala o ke kuahiwi kaʻu i makemake ai. Kaulana loa ʻo Hilo i ka lauhala, a ʻo Ūpēloa kekahi wahi i loko o Hilo me ka hala māpu ʻaʻala i ka ihu. Mai hea mai kēia māpu ʻaʻala? Mai ka ʻāhui hala? Mai ka ʻaʻala o ka hīnano? Pehea kou manaʻo? Aia nō a palupalu ka lauhala, hiki ke holoi i ka lau a ūpē. Aia ma Pōhākaʻa, Hawaiʻi ka hana pōkaʻa i ka lauhala. Kapa aku kekahi poʻe i kēia kaʻa ʻana o ka lauhala he pōkaʻa, pōʻala, a i ʻole kūkaʻa. Ma ʻOpihikao kahi i hoʻokumu mua ʻia ai ke koe lauhala e kekahi kaikamahine. Aia ma ka Nupepa Kuokoa , Buke 18, Helu 20, 17 Mei 1878 ka ʻatikala i puka ai kēia ʻōlelo no ua kaikamahine nei. Mau nō kā kākou hoʻohana ʻana i kēia ʻano koe no ka hoʻolako ʻana i nā mauʻu! Me he mea lā, he kaʻina hana kēia paukū mai ka ʻohi ʻana i ka lau ā i ke koe ʻana i nā lau. E ka makamaka heluhelu, ʻaʻole au e kaulaʻi i nā iwi i ka lā, no laila e kāpae aku ana au i ka paukū ʻehā, ʻeono, me ʻehiku. No laila, ua hiki mai kāua i ka paukū hope loa, ʻo ia ka paukū ʻewalu. Mōakāka paha kēia paukū hope loa, a eia ka hoʻomaka ʻana: Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– He lako, He pono, He loaʻa, He ola, He palalauhala, He haumakaʻiole, He kau i ka puāneane mai nō. Noa, lele wale aku lā! Ma mua o koʻu hoʻokuʻu ʻana iā ʻoe, e ka makamaka heluhelu, he manaʻo hope loa ko kēia polohīnano e kūkala ai. I mea aha koʻu wehena i kēia pule? I mea e hohonu ai ka ʻike o kahi e ulana pāpale ana ma waho aʻe o ka hana lima wale nō. Aʻo maila au mai kaʻu kumu, ʻo ka hoʻomau ʻana a me ka hoʻoholomua ʻana ka mea nui o kēia hana noʻeau makamae. ʻAʻole ia no ke kūʻai aku a hoʻokiʻekiʻe iā ʻoe iho. He pū hala aʻa kiolea. Inā pēlā ke kumu o kou ulana ʻana, pohō a lapuwale ʻoe. ʻO ka mea koʻikoʻi, he oli hou kēia, eia naʻe, kahiko kēia mau wahi i helu ʻia e Pueo Pata. No laila he hōʻailona ia me ka hoʻonui ʻana i ka ʻike me nā hua ʻōlelo pili i ia hana. He wahi leo mahalo kēia iā Kāʻeo Izon kaʻu kumu a me Pueo Pata, ke kahu hoʻi o kaʻu hui. ʻAʻohe hana a Kauhikoa, ua kau ke poʻo i ka uluna. © Makana Gomes 2023 #loinahawaii ko mua ko hope

< hoʻi hope He Aha ka Waiwai o ka ʻŌlelo Hawaiʻi? Kamalei Krug 28 Pepeluali 2021 I ikeia no ke kanaka no kekahi lahui ma kana olelo. Ina e nalowale ana ka olelo makuahine o kekahi lahui, e nalohia aku ana no ia lahui. I keia la, ua nalohia aku ko kakou kuokoa, a i ka pau ana o ka kakou olelo makuahine, o ka pau ana no ia o ka lahui Hawaii. - Ka Puuhonua o na Hawaii, Puke IV, Helu 4, 26 Ianuali 1917 Mai ka wā i hiki mua ai nā Mikioneli i Hawaiʻi nei, ua kupu mai nā pilikia like ʻole o ka lāhui Hawaiʻi. Ua emi mai ka poʻe i hoʻomana i nā akua Hawaiʻi, ua poina nā loina he nui i nā ʻohana, a emi pū maila ka heluna kānaka e ʻōlelo ana i ka ʻōlelo Makuahine o Hawaiʻi nei. Hoʻomaka akula nā keiki e puni i ka nohona haole, nā mele haole, ka lole haole, ka ʻōlelo haole, a pēlā aku. I ka wā i kākau ʻia ai kēlā ʻōlelo ma Ka Puuhonua o na Hawaii ua emi ʻē ka heluna o ka poʻe e ʻōlelo Hawaiʻi ana. Ua hopohopo akula nā kūpuna a me nā mākua o ia wā i ka pau loa ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma hope mai, ua emi mau ka heluna kānaka e ʻōlelo ana i ka ʻōlelo Hawaiʻi a ʻane pau akula nō. I ka makahiki 1983, helu ʻia e ka ʻAha Pūnana Leo ke kanakolu wale nō keiki i wali iā lākou ka ʻōlelo Hawaiʻi, a ulu hou aʻe ka hopohopo no ka ʻane make o ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ma muli o kēia hopohopo ʻana i hoʻokumu ʻia ai ka Pūnana Leo, nā Kula Kaiapuni, a me nā papa ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kula nui. I mea kēia mau kula e aʻo ʻia ai ka ʻōlelo. Ua nui ka poʻe i hāʻawi pau i ko lākou ʻeu ma ka hoʻōla ʻana i ka ʻōlelo. Mau ka hana ʻana o nā kānaka pēlā a hiki i kēia lā. I loko o ka nui o ka hoʻāʻo ʻana o nā kumu a me nā mākua e aʻo i ka ʻōlelo i nā keiki, mau ke kākaʻikahi o ka lohe ʻia o ka ʻōlelo Hawaiʻi i kēia au. Lohe ʻia nō ka ʻōlelo Hawaiʻi ma ke kaiāulu i kekahi manawa eia naʻe he hana hihiu ia i kēia mau lā. He ola ko ka ʻōlelo inā ʻaʻole ʻo ia lohe ʻia? Aia nō ke ola a me ka ʻole o kekahi ʻōlelo i kona lohe a hoʻopuka ʻia ʻana. ʻO ke kuleana o ia mea he ʻōlelo ka holo ʻana o ka manaʻo mai kekahi kanaka mai a hiki aku i kekahi. I mea e kō ai ia kuleana, koi ʻia ka hoʻopuka ʻia ʻana a me ka lohea ʻana o ia ʻōlelo. ʻAʻole he ola maoli ko ka ʻōlelo inā ʻaʻole ʻo ia e hoʻopuka a lohe ʻia. Ua lilo ka ʻōlelo haole ʻo ia ka ʻōlelo laha, a ʻo ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo ʻē, ka ʻōlelo i lohe pinepine ʻole ʻia ma kona ʻāina hānau ponoʻī iho. Hewa kēlā i ka manaʻo o kēia mea kākau, ʻoiai ʻaʻole pēlā ma mua. ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo laha ma Hawaiʻi, a ʻo ka ʻōlelo haole ka ʻōlelo ʻē. Ua huli loa ko kākou nohona i ka holo ʻana o nā makahiki. I loko o kēia nohona haole, paʻakikī ke ola ʻana e like me ka nohona o nā kūpuna, a paʻakikī ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana i nā manawa a pau ʻoiai ʻaʻole ʻike nā kānaka a pau i ka ʻōlelo Hawaiʻi. ʻIke leʻa wau i ka paʻakikī o ka hoʻāʻo ʻana e ʻōlelo Hawaiʻi i kēia au haole. Pōmaikaʻi loa au i koʻu hānai ʻia ʻana ma ka ʻōlelo Hawaiʻi mai koʻu wā pēpē mai eia naʻe, ua puʻupuʻu ke ala. Mai mua mai o koʻu hānau ʻia ʻana, ua hihia koʻu ʻohana. Ua piʻi ka ʻena o koʻu mau kūpuna i ka lilo ʻole ʻana o ka ʻōlelo haole ʻo ia kaʻu ʻōlelo mua. ʻO koʻu mau kūpuna Hawaiʻi kēlā. ʻAʻole lākou i ʻike i ka waiwai o kā lākou ʻōlelo makuahine ponoʻī. Ua nele ka pepeiao o koʻu mau kūpuna i ka lohe ʻole i ka nani o ka ʻōlelo Hawaiʻi. Pēia pū ko lākou mau waha, ua koʻekoʻe i ka ʻike ʻole i ka ʻono o ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana. Ua manaʻo lākou e nele ana au i ke akamai ʻole inā e hānai koʻu mau mākua iaʻu ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, ka ʻōlelo like a ko lākou mau kūpuna i ʻōlelo ai. ʻO ka ʻōlelo Hawaiʻi ka ʻōlelo i ʻōlelo ai ko kākou mau kūpuna mai o kikilo mai, a i loko o kekahi mau haneli makahiki, ua manaʻo nā Hawaiʻi he waiwai ʻole i ke au nei. Ma muli o kēlā i kākaʻikahi ai ka lohe ʻia o kēia ʻōlelo kamahaʻo a kākou. ʻO ka ʻōlelo haole ka ʻōlelo a ka poʻe nāna i pākaha mai i ko kākou mau kūpuna. ʻO ia poʻe like ka poʻe e pākaha mau ana i ko kākou ʻāina a hiki i kēia lā. Ua maʻa loa maila kākou i kēia nohona haole, a ua poina ihola ka moʻolelo. Ua poina ka pepehi ʻia o ko kākou mau kūpuna e nā mikioneli no ka ʻōlelo ʻana i kā lākou ʻōlelo makuahine. Ua poina ko lākou lawe ʻaihue ʻana i nā waiwai a pau o ko kākou ʻāina. Ua poina pū ko lākou hoʻopaʻahao ʻana i ko kākou mōʻī i kona hale aliʻi. Ma hope o nā hana a pau a ka haole i hana ai iā kākou, mau ko kākou hoʻopuka ʻana i ka lākou ʻōlelo. Mau ko kākou hāʻawi ʻana i ka mana iā lākou, ka hāʻawi ʻana hoʻi i ke aloha i ka ʻīlio. Mai hoʻopoina i ka moʻolelo. E ʻōlelo Hawaiʻi kākou no ka mea ʻo ka ʻōlelo ia a ko kākou mau kūpuna a ʻoiai ʻo kākou ke aka o lākou e mau nei i ke alo pali, he kuleana nō ko kākou e ʻauamo i ka ʻōlelo no lākou kekahi. Inā makemake e Hawaiʻi maoli kākou, e hana e like me ka hana a nā kūpuna o kākou. ʻAʻole e hilahila i ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana no ka mea ʻo ka ʻōlelo ia a ko kākou mau kūpuna. Inā hilahila kākou i ka ʻōlelo a nā kūpuna, hilahila kākou i ko kākou ʻano iho nō. E like hoʻi me ka mea i kuhi ʻia ma ka nūpepa, “I ka pau ana o ka kakou olelo makuahine, o ka pau ana no ia o ka lahui.” ʻO ka ʻōlelo ka mea e Hawaiʻi ai kākou. Inā kākou e ʻōlelo haole mau, he pono ka nīnau ʻana iā kākou iho nō, he aha lā hoʻi kākou? No ka mea, he Hawaiʻi au. ​© Kamalei Krug 2021 na Kamalei Krug ko mua ko hope

< hoʻi hope Papa Iwakālua Iwakālua: Ka Puka Kula ʻana ma ka Pūnaewele Kalaninuiahi Wilson 1 ʻOkakopa 2020 ʻAuhea ʻoukou e nā pua o ka pae ʻāina o Hawaiʻi, mai nā lehua ʻaʻala aʻo Lononuiākea a i nā pūpū hinuhinu aʻo Niʻihau. I kēlā me kēia makahiki, hui nā kānaka a puni ka honua e nānā maka ai i ka hanana kupaianaha i hana ʻia no nā makahiki he nui, ʻo ia hoʻi ka puka kula. He mea kūikawā nō hoʻi ka puka kula no nā ʻano mea like ʻole e hana ʻia ma mua o ka ʻaha puka: ʻo nā papahana ʻoe o ka papa alakaʻi, ʻo nā huakaʻi ʻoe, ʻo ka pule puka kula ʻoe, a pēlā wale aku. Akā, i kēia makahiki ua pūʻiwa nā haumāna o ka papa iwakālua iwakālua i ka lohe ʻana i ka loaʻa ʻole o ia mau mea a pau pēia pū me ka puka kula. He au kūikawā kēia no nā kama o Hawaiʻi. I kēia makahiki ua hiki ʻole i nā haumāna papa alakaʻi a puni ka honua ke kiʻi lima aku i kā lākou palapala puka kula. Me kēlā manaʻo au e hāpai nei i kēia moʻolelo nūpepa nei no nā mea i hana ʻia e ke kula ʻo Kamehameha ma Keaʻau no nā haumāna o ka papa iwakālua iwakālua i mea e pani hakahaka ai no nā hanana maʻamau o ka puka kula. I mea hoʻākāka iā ʻoe e ka mea heluhelu, ke kākau nei au no koʻu ʻike i ka puka kula o kēia makahiki no ka mea he haumāna au ma ka papa iwakālua iwakālua ma ke kula ʻo Kamehameha Keaʻau. Ua lohe wale ʻia nā nēnē no ka puka kula ʻole ʻana, ma ke ʻano maoli, i ka mahina ʻo Malaki i kēia makahiki. I kēlā manawa ua mau nō ka ʻākoakoa ʻana o nā haumāna a me ke aloha ʻana kekahi i kekahi me ka pūliki, ka honi, a pēlā wale aku. I ka lā hope loa o ke kula maoli ua hoʻākoakoa mai nā kumu i kaʻu papa e haʻi iā mākou no ke kāpae ʻana i nā ʻano hanana puka kula like ʻole: ʻo ka ʻaha hulahula ʻoe, ʻo ka huakaʻi ʻoe i Maunaʻala , ʻo ka Baccalaureate ʻoe, ʻo ka pule puka kula ʻoe, a pēlā wale aku. Akā ua hoʻomaopopo nā kumu iā mākou e hoʻāʻo ana lākou e pani hakahaka i ia mau mea me nā hanana e hiki ke hana ʻia ma ka pūnaewele. Eia nā pani: Prom: Ma ke kula ʻo Kamehameha hoʻihoʻi ʻia ke kālā i hāʻawi mua ʻia no nā kikiki, a laila ua hāʻawi ʻia nā makana i kūʻai ʻia me ia kālā, e laʻa nā kīʻaha aniani a me nā apo lima. Ua hiki i nā haumāna ke hana i ka Prom ma ko lākou mau hale iho nō a paʻi i kiʻi e kaʻanalike ai ma ka papa pūnaewele. Mahalo i nā haumāna o ka papa haumāna aupuni no ka hoʻomākaukau ʻana i ia mau mea no kēia ʻaha hulahula. Pule puka kula: I ia pule, ua kono ʻia kekahi mau mea kaulana e komo i kā mākou papa zoom. ʻO Roman kekahi, no ka hui hīmeni ʻo Kolohe Kai. Ua haʻiʻōlelo ʻo iala no ka paʻakikī o ka puka kula ʻana a ua hīmeni iā mākou a pau. Mahalo i nā kumu a me ka poʻokumu no ka hoʻākoakoa ʻana mai i nā ʻano kānaka like ʻole e walaʻau me mākou ma kēia wā paʻakikī. Baccalaureate: Ua hoʻouna mai ke kula i ka ʻohana o kēlā me kēia haumāna puka kula i ka ʻaina ahiahi no ka pō o ka Baccalaureate. Ua nānā mākou i ka polokalamu Baccalaureate ma ka pūnaewele a ʻai pū i ka meaʻai i loaʻa no ia hanana. Mahalo i ko mākou kahu no kona mālama ʻana i ka Baccalaureate ma ka pūnaewele a no ka mālama ʻana i meaʻai na mākou. Maikaʻi ia mau pani hakahaka, akā ʻo ka nīnau i ʻupu aʻe i ka noʻonoʻo o nā haumāna a pau ʻo ia kēia, “Pehea ka puka kula?” No nā haumāna o ke kula ʻo Kamehameha ma Keaʻau nei, ua nui aʻe nā nīnau i kupu mai i nā mahina he ʻekolu i noho ai kākou ma ka hale. Pehea mākou e hoʻihoʻi ai i nā pono hana o ke kula? Pehea e kiʻi ai i ka palapala puka kula? Hiki i ka ʻohana ke hele pū me mākou? E loaʻa ana he ʻaha maoli? Ua pūʻiwa mākou a pau i ka lohe ʻana i ka mahina ʻo Mei e puka kula ana mākou ma ke ʻano o ka paikau ma ke kaʻa. I nā pule ma mua pono o ka puka kula ua haʻi nā kumu iā mākou e kaʻapuni ana mākou i ke kula ma ke kaʻa e hoʻihoʻi ai i nā pono o ke kula a me ke kiʻi ʻana i nā ʻano mea like ʻole o ka puka kula, e laʻa hoʻi ka palapala puka kula, mai ke poʻokumu. I koʻu hōʻea ʻana i ke kula ma koʻu kaʻa me koʻu makuahine ma ka noho ma hope oʻu a me kaʻu ipo e kalaiwa ana, ua ʻike ʻia nā hōʻailona me nā QR code like ʻole ma mua o kēlā me kēia hale peʻa ma ʻō a ma ʻaneʻi i ke kula. ʻO ka hale peʻa mua kahi e hoʻihoʻi ʻia ai nā pono hana o ke kula: ʻo nā puke ʻoe, ʻo ke kamepiula ʻoe, ʻo nā lole hāʻuki ʻoe, a pēlā wale aku. A laila ua kaʻapuni hou mākou i nā hale peʻa ʻē aʻe me ka lolelole pū ʻana i ke QR code ma nā hōʻailona. A ma o ia QR code i hoʻokani ʻia ai ke mele o ka ʻaha puka kula, a me kēlā ua hoʻomaka au e uwē. Ua makana ʻia au i nā ʻano mea like ʻole e koʻu kahu, kaʻu kumu papa iwakālua iwakālua, kaʻu mau kumu hāʻuki, a laila ma ka hopena ua kiʻi au i kaʻu palapala puka kula mai kaʻu poʻokumu mai. Ma hope o kēlā ua hui mākou haumāna ma waho o ke kula e pūliki a aloha aku i nā hoa papa no ka puka kula ʻana, a laila ua kaʻapuni hou mākou ma ke ʻano he haumāna puka kula. Ua hoʻolele ʻia ka polokalamu ma ke kīwī i nānā ai nā haumāna i ko mākou puka kula ʻana a me ka hele wāwae ʻana e kiʻi i ka palapala puka kula. Hoʻomaopopo au i ka manawa i kāhea ʻia ai koʻu inoa e ke poʻokumu ua hoʻomaka māua ʻo koʻu mau mākua e uwē no ka hauʻoli i koʻu puka kula ʻana. ʻO kaʻu papa, ʻo ia ka papa iwakālua iwakālua, he ʻaʻaliʻi nō i kū i ka makani nui. A, ma hope o ke kō ʻana o nā mea a pau i haku hou ʻia, mai nā pani hakahaka ʻana o nā hanana a i ka puka kula ʻana ma ka pūnaewele, ʻaʻole au e makemake ana e kuapo i kekahi mea. Mai kēia hanana ua aʻo au i nā mea waiwai o ke ola: ʻo ke aloha ʻoe, ʻo ka hoʻomanawanui ʻoe, ʻo ka mālama ʻoe, ʻo ke kūpaʻa ʻoe, a pēlā wale aku. Me kēia mau mea waiwai e ulu ana nō mākou a hoʻopaʻa i nā haʻawina hou o ke kula nui. A makemake au e mahalo aku i koʻu ʻohana no ko lākou aloha ʻana iaʻu a no ka mālama ʻana i pāʻina liʻiliʻi no ka puka kula ʻana. E ʻole ke aloha o kuʻu ʻohana, holomua ai au a ola. A me kēlā manaʻo, he hea kēia i nā haumāna i puka kula i kēia makahiki kūikawā. He aha kāu mau hana ai i ia mau lā? A pehea ʻoe i ulu ai mai ia mau hanana ʻokoʻa o ka puka kula? Ke hana nei au i nā lā a pau a ke komo nei au i ke kula i Mānoa ma kaʻu kamepiula nei. No koʻu ulu ʻana, ua ʻike au i ka loli ʻana o ke ʻano huhū a pilikia o koʻu noʻonoʻo ma Malaki, a loaʻa ka hoʻomanawanui a aloha wale ma Mei, a mahalo au i kēia loli a me nā kaʻina hana i hiki ai au i kēia hopena. E hoʻomaopopo kākou i nā ʻāʻumeʻume o kēia au nele a no ka hiki ʻana iā kākou ke hoʻoikaika ma muli o ia hanana. He mahalo nō hoʻi kēia i kaʻu papa, ka papa ʻo Hīhīmanu a Kāne, no ko ʻoukou holomua ʻana ma nā wā paʻakikī a no ke aloha ʻana o kekahi i kekahi i mea e ulu ai ke aloha o ka poʻe Hawaiʻi. “Lele mua ka hīhīmanu me he manu lā”. E lele wale kākou a hoʻokō i nā ʻano mea like ʻole o ke ola, ke hāʻule kākou, e lanakila kākou, akā e lele wale kākou i luna e ulu hou aʻe ai nā pua o ka pae ʻāina o Hawaiʻi nei. © Kalaninuiahi Wilson 2020 na Kalaninuiahi Wilson ko mua ko hope

< hoʻi hope Kōlea a Kōlea, Kiʻi i ka Wai Lokalia Roldan 1 Nowemapa 2022 ʻAuhea ʻoukou e nā mamo aloha o kēia ʻāina hoʻoheno, nā mamo a ka ʻĪ, ka Mahi, ka Palena, me ka Palalaui mai ka hikina a ka lā i Kumukahi a i ke kau ʻana i ka mole ʻolu o Lehua, he welina aloha hoʻi kēia i nā manu ʻōiwi o Hawaiʻi nei. ʻO ke poʻomanaʻo i kau aʻela ma luna aʻe nei, ua lohea nō ma ke mele ʻo "Kāhuli Aku, Kāhuli Mai" nō nā pūpū hinuhinu o uka, akā, he manaʻo ʻokoʻa kaʻu e hoʻopaneʻe aku ai i mua o ʻoukou poʻe mamo no ka ʻaihue ʻia ʻana o ko kākou wai a lilo i ka manu o Kahiki! Ma ka ʻōwili nui ʻana o ka wēlau manamana lima ma luna o ke kelepona, kau ka maka i nā mea like ʻole mai ʻō a ʻō o ka honua. I nā pule i hala aku nei, nui ʻino nā wikiō e hōʻike mai ana i ke kiʻi ʻana o ka manu kōlea i ka waiwai o ka Hawaiʻi a lele i kahi mamao loa aku. ʻO ka wai ʻono i kāʻili ʻia, ʻo ia nō ke mele a me ka hula. Ua pūʻāʻā ka maka o ke kanaka Hawaiʻi i ka hoʻolaha hewa ʻana o ka manu kolea i ka ʻike Hawaiʻi, ʻoiai, ʻaʻohe pūnana o ke kōlea ma Hawaiʻi. Ua kapa ʻia hoʻi kēia ʻano manu he Culture Vulture no kona ʻaihue ʻana i nā momi o kekahi lāhui a hoʻolaha no ka pono o kona nohona ponoʻī. ʻO kekahi ʻāuna kōlea, ua huihui ā kōlea lākou ma ka ʻāina ma waho aku o Hawaiʻi, ma Sedona, ʻAlikona a hanehane kekahi mele penei: Nā ʻAumākua Nā Akua E nā kūpuna Nā Kapua Aloha mai Hiki mai, hele mai E hoʻomaikaʻi I kēnā i kēia i ke aloha ʻO kekahi mea ʻāpiki o ia mele, ʻo nā ʻaumakua hea kai hea ʻia? ʻO nā kūpuna hea kai hea ʻia? ʻO nā Akua hea kai hea ʻia? ʻO kēia ʻāuna kōlea, he hui lākou i kapa ʻia ʻo empowerment retreats ma ke kiʻiwawe. Uku ʻia ke kumu e nā lālā o ka hui! No kekahi hanana e uku ʻia ana, mālama ʻia ma Kauaʻi, a uku ʻia he $3,350 a i ka $5,000 no ke komo ʻana i ia hanana. ʻO ka mea ma ʻAlikona, he $2,550 no ‘ehā lā. ʻO nā mea e loaʻa ana ke uku, he yoga a he “personalized” meditation i kēlā me kēia lā, he huakaʻi, a he ʻaha kapu loa. Ke kuhi nei au, ʻo ka breathwork ka mea i hana ʻia ma ka ʻano he mele a oli paha. Pehea lā ka pono o nā haʻawina “Hawaiʻi” i nā lālā ma kēia hui? Ma hea ke kumu o ka pūnana e loaʻa ai kēia mau hua e aʻo ʻia ana? ʻOiai, wahi a kona kahua pūnaewele, ua aʻo ʻē ʻia he 7,000 haumāna ma kēia polokalamu. ʻO ka poʻe Hawaiʻi kahiko, he poʻe kilo lākou. Ua maopopo ʻia ke ʻano o ka manu o Kahiki. Ua kākau ʻia ma ka nūpepa kahiko ʻo Hawaii Holomua i ka makahiki 1893, “Aia i kekahi kau o ka makahiki, e haalele aku ana lakou i ko lakou mau home a lele auna mai la no na Paemoku o Hawaii nei, a o ka manawa ia ua hoolawa ia ko lakou ola ma na kula a me na kualono o ko kakou aina hanau. Ianei lakou, e noho hoonuu ai, a e hiolani ai a uliuli ko lakou umauma i ka momona.” ʻO kēia laʻana, he manu maoli nō, akā, like nō a like me kēia poʻe kōlea aʻu e walaʻau aku nei ma ke kiʻiwawae, ʻo ia hoʻi ka noho hoʻonuʻu me ka hiʻolani ʻana ā loaʻa ka waiwai iā lākou. ʻO kekahi mea hilahila loa naʻe, ʻaʻole no Kahiki wale nō kekahi kōlea. Ke hana lapuwale nei kekahi mau kānaka, he Hawaiʻi a he Polenekia paha. ʻIke ʻia nā hula like ʻole ma nā ʻaha mele, ʻo ka reggae paha ke ʻano, a ʻaʻole i kū i ka Hawaiʻi. ʻAʻole au e hōʻahewa nei i ka hulahula ma ka ʻaha reggae , akā, ʻo ka hula hea ia e hula ʻia ana? No laila eia ka nīnau aʻu e hāpai aʻe ana i mua o ʻoukou, pehea kākou e hoʻonaʻauao ai i ka poʻe lehulehu ke hana kāpulu ʻia kekahi hana noʻeau a ka Hawaiʻi? Pehea kākou e ʻike ai i ka mākaukau i loko o kākou iho e hoʻoponopono aku ai i ka hemahema a haʻi? Eia nō au ke hāpai nei i kuʻu leo mahalo i ka poʻe hoʻopāpā wiwo ʻole ma kiʻiwawe a me Tik Tok paha e kuhi pololei ana i ka mea hewa, koni aku i ka lae, a hoʻākaaka i ka ʻoiaʻiʻo. Pēlā nō e hoʻolaha koke ai i ka ʻoiaʻio. ʻO ka ʻike ʻana i ko kākou mākaukau, e hoʻomanaʻo kākou i kekahi ʻike waiwai a ke kūpuna, ʻo ia hoʻi ka moʻokūʻauhau. Ma kekahi ʻano, he mea ka moʻokūʻauhau e ʻike ai i ka paʻa o kou ʻike, me kou pilina i kekahi ʻohana a ʻāina paha. Ma ka moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele, kainō, he malihini ʻo Pele no Kauaʻi, eia nō naʻe, ua hea ʻia nā mākani he nui loa no Kauaʻi, a pēlā i ʻike ai ʻo ia he kamaʻāina. No laila, e noʻonoʻo: he aha ka moʻo o kou ʻike? E hoʻopaʻa i ke kahua a ma hope ke kūkulu. Eia hoʻi, ʻo ka mea nui a kākou, e nihi ka helena i uka o Puna o ʻike auaneʻi i ke aliʻi nui o Oʻahu iā Kakuhihewa. Inā ʻaʻole i paʻa ka ʻike iā ʻoe e ʻimi aku i kekahi ala e hoʻākaaka ai a hoʻomaopopo ai i ka ʻike. ʻAʻole i pau ka ʻike o ka Hawaiʻi ma ke au i hala, ʻo ia mau nō ka ʻike Hawaiʻi e ola ana ma muli o nā kūpuna, nā mānaleo, nā kumu hula, nā kumu ʻōlelo Hawaiʻi, nā kānaka paʻa mele, nā kānaka paʻa moʻolelo, ka pūʻulu nūpepa kahiko, a ia mea like. E hāpai mai i ka nīnau. E hana kākou i ka mea i hiki me ka naʻauao, ʻo ia ka mea nui. © Lokalia Roldan 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Aia ka ʻAi i ka Ulu Lāʻau Maile Wong 1 ʻOkakopa 2022 I ka wā kahiko, ua hānai ʻia ka lehulehu e ka “ulu lāʻau ʻai”. He ʻano mahi ʻai kēia, ʻo ia hoʻi ke kānu pū ʻana i nā kumu lāʻau a me laʻalāʻau like ʻole i mea e kākoʻo ai kekahi i kekahi. ʻAne like kēia wahi me ka ulu lāʻau a i ʻole ka ulu nāhelehele ke ʻike mua ʻia. Akā naʻe, mahi ʻia nō hoʻi ka ulu lāʻau i mea e hānai ʻia ai ka lehulehu. ʻO ia koʻu kumu nui e kapa ai i kēia hua ʻōlelo “ulu lāʻau ʻai.” Eia naʻe, ʻaʻole wale nō he ʻai ʻo ka mea e hoʻoulu ʻia i loko o kēia mau ulu lāʻau ʻai i kekahi manawa, he mau lāʻau ʻē aʻe e pono ai kānaka. Ua kapa ʻia kēia ʻano mahi ʻai he agroforestry e ka poʻe akeakamai a me nā mahiʻai haole. No kēia ʻatikala, e kapa ʻia ana ka inoa “ulu lāʻau ʻai” a e kāpae ʻia ka hua ʻōlelo agroforestry. Akā naʻe, ʻaʻole nō he hua ʻōlelo kuʻuna ʻo “ulu lāʻau ʻai.” He hua ʻōlelo wehewehe wale i ke ʻano laulā o kēia mau ulu lāʻau. ʻO ka poʻe Hawaiʻi, ʻaʻole loaʻa hoʻokahi wale iho nō hua ʻōlelo maikaʻi iā kākou no kēia ʻano mahi ʻai, akā nui nā hua ʻōlelo kikoʻī no kēia mahi ʻai ʻana ma na ʻāina like ʻole. Eia kekahi mau laʻana kaulana loa, ʻo ia hoʻi, ʻo “Ka Malu ʻUlu o Lele” i Lahaina, Maui a me “Ka Maha ʻUlu o Koholālele” i Hāmākua, Hawaiʻi. ʻOi aku nō paha ka nui o ka poʻe i hānai ʻia e kēia ʻano mahi ʻai ʻana ma mua o ka poʻe i hānai ʻia e ka loʻi kalo. Hoʻokahi paha miliona kānaka i hānai ʻia e nā ulu lāʻau ʻai. ʻĀnō iho nei, ua ʻupu aʻe ka hoihoi o nā papahana like ʻole no ka hoʻōla hou ʻana i kēia hana i Hawaiʻi nei. Aia paha ka meheu o kēia ʻano mahi ʻai i ka moʻolelo kahiko i paʻi ʻia i ka nūpepa Ka Na'i Aupuni ma ka lā 3 o Mei 1906, ʻo ia ka Mokuna III o ka “Moolelo o Wakea.” Ma ia moʻolelo, wehewehe ʻia kā Wākea kiʻi ʻana aʻe i ka mea ʻai i ka nahele. Ua kapa ʻia kēia ʻai he “lau-nahele.” Ua kiʻi ʻo ia i ka maiʻa, ka uhi, ka hōʻiʻo, a me nā mea ʻē aʻe e ʻai ai. Ma hope o kona ʻoki ana i ka “maia-nahele”, ua hopu ʻia ihola ʻo Wākea e nā kiaʻi o ke aliʻi o ia ʻāina, ʻo hoʻi ʻo Kumuhonua. Wahi a ua kiaʻi ala, na ke aliʻi iho nō nā maiʻa a me nā lāʻau i kiʻi ʻia e Wākea. I ka nāhelehele ʻo Wākea i ʻoki ai i ka maiʻa, akā naʻe, ʻaʻole paha i ulu wale ka lāʻau ma laila. Maliʻa nō paha ua kanu ʻia ka maiʻa. Hōʻike paha kēia ʻāpana liʻiliʻi o ka moʻolelo o Wākea i kekahi laʻana o ka ulu lāʻau ʻai. He ʻano mahi ʻai maikaʻi kēia no ka hānai ʻana aʻe i nā kānaka a me ka hānai ʻana aʻe i ka ʻāina. ʻAʻole ʻoki ʻia ke kumu lāʻau, ʻaʻole waele ʻia nā lāʻau liʻiliʻi. Waiho hoʻi ke karabona i ka lepo, māhuahua nō hoʻi nā mea māiki i ka lepo, a pēlā aku. Ke māhuahua ka ulu lāʻau ʻai, ʻaʻole nui ka hana a nā kānaka. ʻO ka mahi ʻai maʻamau naʻe, ʻaʻole o kana mai ka paʻakikī o ka hana! I kēia mau lā, nui hou aku nō ka paʻakikī, no ka mea, nele nā kānaka maoli i ka ʻāina ʻole ma muli o nā malihini a me kā ʻAmelika Hui Pūʻia naʻi ʻemepela ʻana mai. Eia naʻe, e noke nā mahi ʻai i ka hana, a, e holomua nō hoʻi lākou ma kēia ala pōhihihi no ka hoʻōla ʻana i kēia ʻike a me ko lākou ʻāina aloha. ʻAʻole wale nō ka lāʻau ʻai ʻo ka mea i kanu ʻia i ka ulu lāʻau ʻai. Maikaʻi ke kanu pū ʻia nā lāʻau e pono ai no ka loina a me ka hana Hawaiʻi. I mea e hoʻākāka ai, e ka mea heluhelu, e hoʻolauna kāua i kekahi papahana ma Oʻahu nei e hoʻōla nei i kēia ʻano mahi ʻai “ulu lāʻau ʻai.” ʻO ia hoʻi, kekahi ulu lāʻau ʻai kamaʻāina loa iaʻu. Ma ke ahupuaʻa ʻo Heʻeia, Oʻahu, ma uka aʻe o Kawahaokamanō, ma laila e kū nei ʻo Puʻulani. I ka wā o ka Māhele, ua noho ka poʻe ʻōiwi ma ua ʻāina nei. Akā nāʻe, i ka wā ma hope o ka hoʻokahuli aupuni, ua lilo ʻo Puʻulani a me ka ʻāina ma uka aʻe i ka poʻe ʻē no ka hānai ʻana i nā pipi. Ua lilo nō hoʻi nā loʻi i ka poʻe ʻē no ke kanu ʻana i ka laiki. I ia wā, ua lilo ʻo Puʻulani i nāhelehele ʻē, pau pū me ka nāhelehele a puni ʻo Heʻeia. Uhi ʻia ua ʻāina nei i nā lāʻau ʻē, e laʻa hoʻi ka octopus tree (Schefflera actinophylla), ka java plum (Syzygium cumini), a me ka fiddlewood (Citharexylum spinosum). I ka makahiki 2010, ua hoʻokumu ʻia ka papahana ʻo Kākoʻo ʻŌiwi a loaʻa iā lākou nā ʻeka he 405 ma Heʻeia. ʻO ka pahuhopu o ua papahana nei, ʻo ia ka hoʻōla hou ʻana i nā loʻi kalo a me ka nāhelehele a loaʻa hou ka momona mua o ua ʻāina ala. Ua hana nui nā mahiʻai o Kākoʻo ʻŌiwi i mea e māhuahua ai ka loʻi kalo, akā ʻo ka ʻupu aʻela nō ia o ka ʻiʻini no ka hoʻōla ʻana i ka nāhelehele i uka aʻe. Ma ke kau hoʻoilo 2018 ua kua ʻia nā lāʻau ʻē like ʻole i kupu aʻela ma Puʻulani. Na nā limahana o Kākoʻo ʻŌiwi a me kekahi hui ʻimi noiʻi o ke Kula Nui o Hawaiʻi i Mānoa i alakaʻi i ka hoʻōla ʻāina ma Puʻulani. Ma laila e kanu ʻia ai nā kumu lāʻau Hawaiʻi a me nā lāʻau kolo Hawaiʻi koʻikoʻi nō hoʻi no ka moʻomeheu Hawaiʻi i loko o kekahi “ulu lāʻai ʻai”. ʻO ke koa, ka wiliwili, ka pūhala, ka pua aloalo, ka ʻāweoweo, ka milo, a me ka maiʻa iholena kekahi o nā kumu lāʻau i kanu ʻia i kahi like. ʻO ka ʻilieʻe, ke ahuʻawa, ka māmaki, ka ʻuala, a me ka nanea kekahi o nā mea kanu haʻahaʻa i kanu ʻia ma laila. E ka mea heluhelu, ʻike paha kāua ʻaʻohe nui ka ʻai o kēia mau kumulāʻau, ʻeā? Inā pēlā, no ke aha i kanu ʻia ai i kēia ulu lāʻau ʻai? ʻOkoʻa iki ka ʻiʻini no ka ʻulu lāʻau ʻai ʻo Puʻulani, ʻokoʻa ko nā papahana ʻē aʻe. ʻO ka pahuhopu nui o ka hapa nui o ka papahana “ʻulu lāʻau ʻai”, ʻo ia ka hoʻoulu ʻana aʻe i nā kumu lāʻau koʻikoʻi no ka hānai ʻai ʻana i ka ʻōpū. Ua ʻokoʻa ka papahana ma Puʻulani no ka mea hoʻoulu ʻia ka lāʻau koʻikoʻi no ka hānai ʻana i ka naʻauao. Ua hana pēlā i mea e hoʻohanohano ai i ka inoa ʻo Puʻulani. Ua kuhikuhi ka inoa i ke koʻikoʻi o ua wahi nei no ka poʻe kūpuna i Heʻeia. ʻOiai ʻaʻole i loaʻa iā mākou ko Puʻulani moʻolelo, loaʻa nō ka inoa a me kona manaʻo. Pili paha ka hua ʻōlelo “lani” me nā wahi noho o nā akua (e laʻa me Waolani). Pili hoʻi kēia hua ʻōlelo me ka naʻauao. ʻO ia ke kumu a mākou i koho aku ai i nā lāʻau a mākou e kanu ai, ʻo ia nō hoʻi ka hānai ʻana i ka naʻauao o ko mākou kaiāulu. Ua kanu ʻia nō hoʻi nā kinolau o nā akua like ʻole a me nā lāʻau e pono ai ka poʻe lāʻau lapaʻau, ka poʻe hula, ka poʻe ulana, a pēlā aku. Ua kanu ʻia nō hoʻi nā lāʻau e pono ai no ke kūkulu hale ʻana a me nā kinolau e pono ai no nā ʻaha koʻikoʻi e mālama ʻia no Ke Ala Polohiwa a Kāne, Ke Ala Polohiwa a Kanaloa, a me ka Piko o Wākea. ʻO kekahi pahuhopu ʻē ʻaʻe o ka papahana ma Puʻulani, ʻo ia hoʻi ka hikiwale o ke ala e hiki ai i Puʻulani. Kākaʻikahi nā wahi e ulu ai nā kinolau a me nā lāʻau Hawaiʻi no ke komo ʻana a me ka ʻākoakoa ʻana o kānaka. Eia hou, aia ka hapanui o nā papahana hoʻōla ulu lāʻau i uka loa i ka wao akua, e laʻa Oʻahu Army Natural Resources Partnership, Puʻu Kukui Watershed Preserve, Three Mountain Alliance, a pēlā wale aku. Maikaʻi ko lākou hana, akā, paʻakikī ke komo ʻana o ka poʻe kaiāulu. ʻO ka ʻiʻini o ka “ulu lāʻau ʻai” ma Puʻulani, ʻo ia ka hoʻolako ʻana i kekahi wahi i uhi ʻia i nā lāʻau Hawaiʻi no ke aʻo ʻana mai, no ka haʻi moʻolelo ʻana, a no ka hana ʻana i ka hana Hawaiʻi like ʻole. He moemoeā a he pahuhopu like ʻole ko nā papahana ulu lāʻau ʻai like ʻole. A nui nā papahana like ʻole mai ʻō a ʻō i ko Hawaiʻi pae ʻāina e hoʻōla nei i kēia ʻano mahi ʻai. ʻO Waipā ma Kauaʻi, ʻo Hoʻoulu ʻĀina a me MAʻO farms ma Oʻahu, a ʻo Hui Mālama i ke Ala ʻŪlili ma Hawaiʻi kekahi. Inā i ulu ka hoi e ka mea heluhelu, e ʻimi paha ʻoe i kekahi papahana ma kou ʻāina a e kākoʻo iā lākou me kou hana a me kou mana ponoʻī. © Maile Wong 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope E ʻai ʻia nā ʻaweʻawe a koe nō ka pū! Ululani Siangco 1 ʻOkakopa 2020 Welina mai e ka mea heluhelu! He leo hoʻomanaʻo kēia iā ʻoukou, e nā mea hoʻoulu i ka hoi, e noʻonoʻo e pili ana i nā mea a puni ou. Ma mua o ka laha ʻana mai o kēia maʻi Covid, ua ʻike ʻia ka waiho wale ʻana o ka ʻōpala ma nā kahakai, nā pāka, nā alanui, nā kahawai, a pēlā wale aku, a ma muli ia o ke kāpulu o kānaka. Ma ka lā 13 o Iune, ua hele au i kahakai ma Waimānalo me koʻu hoa pili no kona lā hānau. I koʻu nānā ʻana i ke kai, ua pūʻiwa kā hoʻi koʻu mau maka i ka ʻike ʻana i ke kai uli e ʻālohilohi mai ana i ka lā. Kāhāhā! Ua kaumaha nō hoʻi au i koʻu ʻike maka ʻana ʻo kākou ka pilikia. Ma muli o kēia maʻi Covid, paipai ʻia kākou e noho ma ka hale, no laila ua emi iho mai ka poʻe o waho ala e mākaʻikaʻi ana i kēia mau lā, a ke maikaʻi aʻe nei ka ʻāina. ʻAʻole ma Hawaiʻi wale nō e ʻike ʻia ai kēia, akā ma nā wahi ʻē aʻe o ka honua nei kekahi. I loko o kēia wā hoʻomalolo i ka mākaʻikaʻi, ua emi mai ka haumia o ke ea, ua emi ka hoʻokuʻu ʻia ʻana o ke kalepona ma ke ea, ua hoʻi kekahi o nā holoholona i ko lākou mau wahi kūpono, ua ʻoi aku ka maikaʻi o ke kūlana o ka wai, a he mau mea hou aku. No laila, ʻo ko kākou kuleana kēia, e mālama i ka honua ʻoiai ʻo ia ko kākou wahi noho e hānai ana iā kākou i nā mea e pono ai ke ola. Iaʻu e hoʻolalelale ana iā ʻoukou e ʻoluʻolu e mālama i nā kumuwaiwai o ka ʻāina, ua ʻupu maila kekahi moʻolelo pili i ka mālama ʻana i nā kumuwaiwai. He moʻolelo kahiko ʻo Pekekue. Ma ia moʻolelo, aʻo ʻo Mānoanoa i kekahi manaʻo nui mai kekahi heʻe inoa ʻole. Ua paipai nui ka heʻe iā Mānoanoa e hoʻihoʻi i ka pū o ka heʻe, i hiki i nā ʻaweʻawe ke ulu hou a lawa ka heʻe no nā kānaka ʻē aʻe. He moʻolelo hoihoi kēia ʻoiai he mana ko ka heʻe e ʻōlelo me he kanaka lā. No laila, eia ka moʻolelo: No Molokaʻi mai ʻo Mānoanoa, a ua puni loa ʻo ia i ka ʻai heʻe. I nā lā a pau i huakaʻi ai ʻo Mānoanoa i kai e huli ai i heʻe i lawe ʻia mai e nā waʻa lawaiʻa. I kekahi manawa, ʻaʻole i nui ka heʻe i loaʻa i nā waʻa lawaiʻa, akā, inā loaʻa iā Mānoanoa he ʻaweʻawe hoʻokahi, piha ʻo ia i ka hauʻoli. I kekahi lā, ua loaʻa maila ka heʻe nui iā Mānoanoa, a ua lawe ʻo ia i ua heʻe nei i kona hale. Ua pokepoke ʻo Mānoanoa i nā ʻaweʻawe o ia heʻe a kaulaʻi ihola ʻo ia ma kahi kumulāʻau kokoke i kona hale i mea e hoʻomaloʻo ai i nā ʻaweʻawe, a ʻo ka haʻalele akula nō ia me ka manaʻo e hoʻi ʻo ia a ʻai i ka heʻe holoʻokoʻa. Iā Mānoanoa e kakali ana i ka maloʻo mai o nā ʻaweʻawe, ua nanea hoʻi ʻo ia i ka hale. I kona hana nanea, ua lohe akula ʻo ia i kekahi leo kāhea, “E Pekekue!” ʻO ka ʻalawa akula nō ia o Mānoanoa i ʻō a i aneʻi me ka uluāoʻa. Lohe hou ʻia ka leo kāhea, “E Pekekue!” a i ka nānā ʻana o Mānoanoa i ke kaupoku o ka hale, ʻike ʻia ka heʻe e ō mai ana me nā ʻaweʻawe i hoʻi mai i ka pū. Ua piha ʻo Mānoanoa i ka makaʻu i ka ʻike ʻana i kēia wahi heʻe e kokoke mai ana iā ia me ka ʻī ʻana aku, “E ʻai ʻia nā ʻaweʻawe a koe nō ka pū.” Ma hope pono, ua lele aku nō ka heʻe a pakī ihola ka wai i ka pūnāwai i kahi e noho ana ʻo Mānoanoa. Mai ia lā aku, ua pau ka puni heʻe o Mānoanoa ʻoiai ua kau kona weli. Ua pau kāna mau huakaʻi i kahakai e ʻimi ai i heʻe nāna. I ka hānau ʻia ʻana o ka moʻopuna a Mānoanoa, ua kapa ʻia ka moʻopuna i ka inoa ʻo “Pekekue,” ka inoa i hea ʻia ai ʻo Mānoanoa e ka heʻe. A ma laila kahi i kū ai ka moʻolelo. A ua ʻike ʻia paha ka manaʻo nui o ka moʻolelo ma kekahi ʻano. Ma kēia moʻolelo ʻo Pekekue, aia ka manaʻo nui ma ka ʻōlelo ʻana a ka heʻe penei, “E ʻai ʻia nā ʻaweʻawe a koe nō ka pū.” Ua lohe paha kākou i kēlā ʻōlelo kaulana, “E ʻai i kekahi, e kāpī i kekahi.” Pili kēlā ʻōlelo i ka hoʻopau ʻole ʻana i ka ʻai i mea e lawa ai nā kumuwaiwai no kākou a pau a me ka hanauna e hiki mai ana. Hoʻokō ʻia kēia ʻōlelo e ka poʻe lawaiʻa i ko lākou hoʻihoʻi ʻana i nā pua (nā iʻa ʻōpio) i ke kai, akā hiki ke hoʻopili pū i kēia ma nā ʻano like ʻole. No ka poʻe lawaiʻa ʻole, hiki ke hoʻopili i kēia ʻōlelo i ka maʻi Covid aʻu i hāpai ai ma kinohi o kēia moʻolelo. I ka lohe mua ʻana o ka poʻe e pili ana i kēia maʻi, ua hele a pupule kekahi o nā kānaka me ke kūʻai pau ʻana i ka pepa hāleu a me nā ʻope wai. Ma ka hale kūʻai i ʻike ʻia ai ka nui o nā haka i lako ʻole, me he mea lā ua hele mai ka ʻaihue a ua lawe ʻia nā mea a pau. ʻAʻole i noʻonoʻo kēia mau kānaka pupule i nā hoa kānaka ʻē aʻe. He hana pī kēia. Maopopo iaʻu he wā wī paha kēia, akā pono kākou e mālama kekahi i kekahi. Pēlā kākou e ola ai. No laila, he leo hoʻomanaʻo a paipai kēia iā ʻoukou e noʻonoʻo mua, a laila e holomua i ka hana. E ʻoluʻolu, e mālama kākou i ka wai, ka ʻāina, ka meaʻai, a e mālama kākou kekahi i kekahi. A mai poina, “He aliʻi ka ʻāina, he kauā ke kanaka.” © Ululani Siangco 2020 ko mua ko hope