Ka Ulu Hoi

ʻAuhea ʻoukou e nā muʻo o ʻOhiʻohikupua i noke mau i ka maiau o ka hana, mai kānalua o honi nā kōkala iā ʻoe a palalauhala hoʻi! Eia nō ka leo o kahi polohīnano ke wehewehe nei i ka waiwai o ia moʻolelo o ʻOhiʻohikupua no ka poʻe ulana lauhala. 

Ua ʻike maka nō kēia i ka nele ʻole o kekahi mau hui i ka moʻolelo o ka pūhala mua loa i hiki mai i Hawaiʻi nei, ka mea hoʻi i kiola ʻia e Pele mai ke kai mai a i Kohala kahi i ulu mua ai ka pūhala ma Hawaiʻi. ʻO ʻOhiʻohikupua, he kāne, he akua Hawaiʻi ia no ka poʻe ulana lauhala, e like me ke poʻo inoa i kau ʻia ma luna. ʻO Lauhuki ka lua o ke akua o ka ulana lauhala, he wahine. ʻOiai he akua kāne ʻo ʻOhiʻohikupua, pili kāna māhele ʻo ka hana hoʻomākaukau ʻana i ke ʻano o ke kāne — i ka ʻohi ʻana, ke ʻoki ʻana i ke poʻo a me ka huelo, ke kīhae ʻana i nā kōkala, a me ka hoʻopalupalu ʻana i nā lāu. He mau hana kēia i kū i ke ʻano o ke kāne. 

ʻO ka māhele o ka ulana ʻana, ʻo Lauhuki ke akua wahine pili i ia hana no ka mea kū i ke ʻano o ka wahine ka hoʻomaka ʻana i ka piko, a me ka huhuki mālie i nā mauʻu no ka hoʻonohonoho a me ka hoʻomoe pono ʻana i ka lau, i ʻole e puʻupuʻu mai ai ka ulana ʻana. I huhuki i ka mauʻu e ka lima ikaika o ke kāne, ʻo ka moku akula nō ia o ka lau. No laila, ʻike paha ʻoukou i ka pālua o ka hana ma ke ʻano kāne a me ke ʻano wahine, ua like me nā akua ʻo Kūʻulakai me Hinaʻuluʻōhiʻa. I ka ʻohi ʻana i nā lau maloʻo, ʻo ʻOhiʻohikupua ka mea e hoʻomana ʻia. Ua ʻike maka au i kahi mau poʻe e ʻohi wale ana i ka lauhala me ke noi ʻole a me ka mahalo ʻole hoʻi i nā lau o ʻOhiʻohikupua. ʻO ia paha ke kumu o ka honihoni ʻana o ka lau ʻOhiʻohikupua i ka lima a kulu mai ke koko. E mālama kākou iā ʻOhiʻohikupua i ka hoʻomaʻemaʻe ʻana i kona mau poʻo i piha i nā lauhala popopo a mālama hoʻi ʻo ʻOhiʻohikupua iā kākou.

E oʻu makamaka heluhelu, e nānā hou kāua i ka moʻokūʻauhau o ʻOhiʻohikupua me ka mōhalahala ʻana o kona pilina me Pele. Ua kamaʻāina kāua me ke kupua ʻo Kamapuaʻa, kaulana hoʻi i kona ʻano kolohe me ka ʻekuʻeku ʻana i ka honua ma ke ʻano he puaʻa. He kupua ʻo Kamapuaʻa, no laila, aia ʻo ia ma lalo o ka mamalu o Lono. Hakakā mau ʻo Pele lāua ʻo Kamapuaʻa ma muli o ko Kamapuaʻa hana kolohe mau aku iā ia. He mau manawa nō i hoʻāʻo ai ʻo Pele e hoʻomake iā Kamapuaʻa, akā, ʻo kona pakele akula nō ia. E like hoʻi me kēia kupua ʻo Kamapuaʻa, ʻo ua wahi ʻOhiʻohikupua nei kekahi i hoʻokae ʻia e Pele, a ʻo kona pakele akula nō ia. 

Kala loa ka hoʻohanohano ʻana iā ʻOhiʻohikupua a hiki mai i kēia au. Nāna nō i hoʻolako i ka poʻe ulana lauhala i nā pono no ka ulana moena ʻana, ʻoiai, ma mua o ka hōʻea ʻana mai o nā mikionali, ʻaʻole i ulana ʻia nā pāpale lauhala e like hoʻi me ke ʻano o ka ulana piko e ʻike ʻia i kēia au. I ka wā kahiko, he poʻe ulana moena, ulana uluna, ulana peʻa, a ulana pēʻahi wale nō ka poʻe Hawaiʻi ma muli o ke ʻano o ka nohona i ia wā. E ka mea heluhelu, e pani koke ʻoe i kou mau maka hoʻoheno a hoʻomanaʻo ʻoe i ke ʻano o nā hale pili i ka wā kahiko a me ke ʻano huinahā o nā hale. ʻO ka hapanui o nā moena o ka wā kahiko, ulana ʻia no ka papahele o ka hale i mea a hōʻoluʻolu ai i ka nohona i loko o ka hale. He huinahā ke ʻano o ka hale, no laila, he huinahā ke ʻano o nā moena i ulana ʻia no loko o ka hale. Ua pili ke ʻano o nā mea i ulana ʻia i ke ʻano o ka nohona no ka mea he hana ko kēlā me kēia mea. ʻAʻole i ulana ʻia kekahi mea no ka hoʻonaninani wale ʻana nō i ka hale. Inā ulana ʻia kekahi moena maiau me nā mauʻu nāwele no ke aliʻi paha, a ulana pū ʻia nā maka hoʻoheno ma luna ona, he mea nani makamae ia akā, mau nō ka hana ma ke ʻano he moena no ka papahele a i ʻole hoʻohana ʻia i kapa moe, e laʻa hoʻi me nā moena pāwehe makaloa. Aia ka pono ʻo ka hoʻokō ʻana i kona kuleana.

 I ka hiki ʻana mai o nā mikionali i ka makahiki 1860, mai pau kēia hana kamahaʻo a ka poʻe kūpuna i ka nalowale loa ma muli o nā ʻenehana hou i hiki mai ma ka hoʻomaka ʻana o ke kenekulia 20. ʻO ke kumu ʻakahi, no nā kapa moe i lawe ʻia mai e ka haole, a lilo ia ʻo ia ke kapa i makemake nui ʻia. ʻAlua, ʻaʻole i hoʻomau ʻia ka ulana lauhala no ka nui o ka manawa e lilo i ka hana; ʻoi aku ka maʻalahi o ke kūʻai ʻana mai i kahi kapa moe. ʻO ka mea maʻalea a ka poʻe Hawaiʻi, ʻo ia nō ke akamai i ka hoʻomau hana ma o ka hoʻomaka ʻana i ka ulana piko, i mea e holomua ai ka hana ma hope o ka hiki ʻana mai o nā mikionali me kā lākou paikini hou. ʻAʻole ia he hoʻololi maoli, ʻoiai ʻaʻole i haʻalele ʻia ka ʻike kumu o ka ulana lauhala; he hoʻonui ia ma ka hoʻokumu ʻana i māhele hou no kēia hana kuʻuna. He lāhui ʻoi loa ka Hawaiʻi i ka noʻeau, ʻaʻohe lāhui i like ai! Ua hoʻomaka ka poʻe kūpuna i ka ulana pāpale i ka ʻike ʻana i nā pāpale i pāpale ʻia maila e nā haole. Ua ʻano like nō ka hana unala ʻana i ka moena me ka ulana ʻana i ka pāpale akā ma muli o ka hoʻomau ʻana o ka hana ua ola ka loina unala lauhala ma ka ulana piko, a loaʻa maila ka pāpale piko a me ka moena piko.

He minamina ke hoʻomanaʻo kēia polohīnano i ka maʻamau o ka hana ulana lauhala i ka wā kahiko no ka mea, he hana laha nō ia ma waena o ka Hawaiʻi. ʻIke ʻia kēia ʻano laha i loko o ka ʻokoʻa o ka hana a me ka huaʻōlelo e wehewehe ai i ia hana — ʻaʻole nō i like i kēlā me kēia mokupuni. Inā pēlā, ʻo ke kaʻawale paha ke kumu. Ma Oʻahu, ʻōlelo ʻia "unala". Ma Maui, ʻōlelo ʻia "nala" a i ʻole "nalanala." Eia naʻe, ʻo ka hua ʻōlelo maʻamau i lohe mau ʻia, ʻo "ulana" ia, a no Hawaiʻi kēia huaʻōlelo. Lilo akula ka ʻōlelo "ulana" i hua ʻōlelo maʻamau no ka mea ʻo ka hapanui o nā loea i aʻo aku i ka ulana lauhala ʻana, no Kona, Hawaiʻi nō lākou, a ʻo ia ke kumu i lilo ai kēia hua ʻōlelo ʻo "ulana" i ʻōlelo laha loa mai nā loea ulana lauhala mai i hoʻopuka pinepine ʻia e lākou. ʻO Gladys Kukana Grace, no ʻŌlelo Moana Kona ʻo ia, a nāna no i aʻo aku i ka hapanui o nā kumu ulana lauhala i kēia au e laʻa ʻo Frank Masagatani a me Ipolani Vaughn. ʻO Ester Makuaʻole, no Kalaua Kona ʻo ia, a aʻo ʻo ia i nā kānaka he nui ma Kauaʻi, e laʻa ʻo ʻAnake Margaret Lovvet me ʻAnake Debbie Tuzon. ʻO Peter Park, no ʻOʻoma Kona mai ʻo ia, aʻo aku hoʻi ʻo ia i nā haumāna he nui ma ka ʻaha ulana lauhala ʻo “Ulana me ka lokomaikaʻi” ma Kona. He kaikunāne ʻo Park no Ester Makuaʻole. ʻO Minnie Kaʻawaloa, no Pāhoa Hilo mai ʻo ia. ʻO Josephine Fergestrum, no Kailua Kona mai ʻo ia, ua kaulana i kona hoʻokumu ʻana i ka pāpale piko ʻole e makemake nui ʻia e nā wāhine o kēia au. ʻO Maluʻihi Lee hoʻi, no Kalaoa Kona mai ʻo ia, a nāna nō i hoʻokumu i ka ʻaha ulana lauhala ʻo “Ka ulu lauhala o Kona.” ʻAʻole pau nā loea i ka helu ʻia ma ʻaneʻi, akā, ola nō ko lākou mau inoa! A ua ʻike ʻia, no Hawaiʻi mai nō ka hapanui o ua mau loea nei o ka ulana lauhala.

Ua ʻike ʻia ka waiwai o ka hana unala ma o ka hoʻohana ʻana i nā hua ʻōlelo ʻokoʻa ma kēlā me kēia mokupuni a me ke ʻano hana ʻokoʻa no ka hāunu ʻana, ka hoʻomākaukau ʻana, nā kaila piko i ulana ʻia, a me ka ulana ʻokoʻa ʻana i nā hoʻoheno like. Pēia nō e ana ai i ke ola o ka hana noʻeau i ka waha a me nā lima o nā kānaka: aia nō i ka hoʻohana ʻia ʻana o nā hua ʻōlelo Hawaiʻi pili i nā māhele āpau o ka hana. No laila, e nānā kākou i ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua i mea e hoʻomaopopo ai i ka mea nui o ka unala lauhala, ʻo ia hoʻi ka hoʻomākaukau ʻana i nā lako ma mua o ka unala ʻana. 

ʻO Pele ke akua nāna i hoʻolako i ka poʻe Hawaiʻi i ka lauhala i kona hele ʻana mai Kahiki mai i Hawaiʻi. Ua kupu ke kumu lauhala mai lalo mai o ke kai ma Kahiki, a puka aʻela ia i luna o ke kai a kū kilakila ihola ia me he ao ʻōpua lā ke nānā aku, a ulu aʻela ia a kiʻekiʻe loa. I ko Pele hele ʻana mai i Hawaiʻi nei, ua kāʻalo ʻo ia i kahi i ulu ai ke kumu hala. Paʻa ihola ia i ka ʻumiki ʻia e ke kōkala o ka lau o ua kumu nei. Hoʻāʻo ʻo Pele e hoʻohemo i nā kōkala ma luna ona; ʻaʻole naʻe i hemo. Ma hope iki, hiki mai kona kaikūnane ʻo Paʻao me ka ipu wai i piha i ke kai a ʻī akula ʻo Pele iā ia e kōkua. Pinana aʻe ʻo Paʻao ma luna o ke kumu pūhala, a ʻo ka nini ihola nō ia i ke kai. Ua mae ihola nā muʻo, a hoʻokuʻu ʻia aʻela ʻo Pele. Ma muli o ko Pele ukiuki, huhuki ia i ka muʻo, kiola ma kēlā wahi kēia wahi, a kau mai kekahi muʻo ma Hawaiʻi nei ma Kohala, ʻo ia nō ʻo ʻOhiʻohikupua. ʻO ia ke kumu pūhala mua i ulu ma Hawaiʻi nei, aia ma Kohala. He haʻawina ko kēia moʻolelo no ka hoʻomākaukau ʻana i ka lauhala a me ka hoʻomaopopo ʻana iho i ka pilina o Pele i ka lauhala. ʻO Pele ke ahi, a i ka hoʻomākaukau ʻana i ka lau, ʻo ka pele ka mea e hoʻopalupalu i ka lauhala. Ma hope o ke kīhae kōkala ʻana, e ʻaiana ʻoe me ke kaomi ʻana ma luna o ka lauhala me ke kīkī pū i ka wai ma luna ona i ʻole e paʻapaʻaʻina ai ka lauhala. ʻO ka hōʻenaʻena o ka ʻaiana ka mea e puhemo ai nā kōkala ma nā lihilihi o ka lau ke pelu ʻia iho nā lihilihi i loko, a ma muli hoʻi o ko Pele hōʻenaʻena aku iā ʻOhiʻohikupua ua hoʻokuʻu ʻia ʻo ia. 

He hea kēia i ka poʻe unala lauhala o kēia au e hoʻomaopopo leʻa ʻoukou i ka moʻokūʻauhau o ia hana noʻeau i ʻole e hapa mai ai ka ʻike ma ka unala ʻana. I mea aha ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua? I mea e hōʻike aku ai i ka pilina o nā akua Hawaiʻi, ʻo ka mole hoʻi o kā kākou hana. E nānā kākou i hope i mea e maopopo ai ko kākou pilina me ka unala lauhala i kēia au. Na wai hoʻi ka ʻole o ke akamai, he ala i maʻa i ka hele ʻia e oʻu mau mākua. 

© Makana Gomes 2023

#loinahawaii  #moolelokahiko