Noah Ellis < hoʻi hope Ka Maʻi Manaʻo Poina ʻo Alzheimer's Noah Ellis 15 Nowemapa 2021 ʻO ka maʻi Alzheimer’s, ʻo ia ka maʻi lolo e hoʻopau mālie i ka hoʻomanaʻo a me ka mākau noʻonoʻo a, i ka hopena, ka hiki ke hoʻokō i nā hana maʻalahi. Mālama au i koʻu makuahine, kahi mea i lilo i kauā na ka Alzheimer’s, no ʻelua mau makahiki, akā, ʻaʻole maopopo loa iaʻu kēia maʻi, nā ʻōuli, nā hana e mālama ai i ka poʻe maʻi, a i ʻole ko ka maʻi hoʻololi ʻana i ke ʻano o ke kanaka. No laila, ʻo ke kumu o kēia ʻatikala ka hoʻolaha ʻana i ka ʻike e pili ana i ka maʻi ʻo Alzheimer’s i hiki i ka poʻe ke ʻike i nā ʻōuli i mea e kōkua ai i ka poʻe e hōʻike i kēlā mau ʻōuli. He maʻi weliweli kēia e loaʻa pinepine ai ka poʻe no lākou paha nā makahiki he kanaono a ʻoi, akā i kekahi manawa kakaʻikahi, ma waena o nā makahiki kanakolu ā hiki i ke kanaono, kupu mai ia maʻi. Inā pēlā, kapa ʻia kēia maʻi ʻo ka Early-onset Alzheimer’s. Hoʻololi kēia maʻi i ka poʻe i loaʻa, akā pili pū kekahi i ka ʻohana e mālama a e aloha i ua kanaka maʻi nei. ʻO nā pilikia hoʻomanaʻo kekahi o nā hōʻailona mua o ka maʻi Alzheimer, a me ka ʻaui ʻana o ka noʻonoʻo, no laila paʻakikī maila ka loaʻa ʻana o nā huaʻōlelo kūpono, ka hoʻomaopopo pono ʻana i ke kokoke a me ka mamao, a me ka ʻike ʻana i ka pono. He hōʻailona paha kēia no nā pae mua loa o ka maʻi Alzheimer. Ua pilikia wale ke kanaka i loaʻa i ka maʻi Alzheimer i ka hana ʻana i nā mea maʻamau o ke ola e like me ke kalaiwa ʻana i ke kaʻa, ke kuke ʻana i ka meaʻai, ka uku ʻana i nā bila, a me ke komo ʻana i kekahi kamaʻilio maʻalahi. E nīnau pinepine paha ʻo ia i nā nīnau like, ʻauana ʻo ia me ka maʻalahi, nalowale paha nā mea āna i waiho ai i nā wahi like ʻole, a e huikau lākou i nā hana maʻalahi. Ke holo ka maʻi, no kekahi, nui aʻe paha ka hopohopo a me ka huhū i loko ona. Ua kūkā kamaʻilio au me koʻu makuahine no ka mea, loaʻa ʻo ia i ka maʻi Alzheimer’s. Ua nīnau akula au, “He aha kou ʻike no ke ola ʻana me ka maʻi Alzheimer’s?” Pane maila koʻu makuahine, “Ma mua o ka loaʻa ʻana i kēia maʻi, ua manaʻo au he "mau wā ʻelemakule" wale nō ia a i ʻole he mau haʻalulu i koʻu hoʻomanaʻo. Ma hope o kekahi mau hōʻike, ua hāʻawi ʻia ka lāʻau. Akā ma muli o ia lāʻau, ua emi koʻu hoʻomanaʻo ʻana. He lāʻau ʻokoʻa kaʻu i kēia manawa a ʻike au i ka maopopo a ʻaneʻane kūlike me ke ʻano mau.” Ua kūkā kamaʻilio au me koʻu ʻanakē no ka mea, ke noho nei ʻo ia me koʻu makuahine. Ua nīnau au, “He aha kou ʻike no ka noho ʻana me kekahi mea aloha i loaʻa i ka maʻi Alzheimer’s?” Ua pane koʻu ʻanakē, “Ke ʻike nei au i kekahi ʻano ʻē aʻe o ke aʻo ʻana a me ka ulu pū ʻana. Aʻo mai au e hāʻawi aku iā ia i kahi e hana ai i nā mea āna e ʻoluʻolu ai i ka hana me ka pilikia ʻole.” He manaʻo maikaʻi kēia i koʻu ʻike, a e hoʻāʻo ana au e kīpaipai i koʻu makuahine e hana i nā mea ʻoluʻolu ʻole iā ia, a e ʻae e hoʻomaha ʻo ia o uē paha ʻo ia ma muli o ke koʻikoʻi. Ua hoʻomau koʻu ʻanakē, “A e hōʻike i ke ahonui i kāu mea i aloha ai. Ke noho nei me ia i hiki iā ʻoe ke kōkua iā ia inā poina iā ia kahi i waiho ai i kāna mau mea e like me ke kī a me ke kelepona. Ua aʻo mai au, ʻaʻole ʻo ia makemake e mālama ʻia i kekahi ʻano ʻokoʻa, akā e kamaʻilio pū me ia inā pēlā kona makemake.” He manaʻo paʻakikī kēia e hoʻomaopopo ai, a ʻike au i koʻu makuahine e naku nei i kekahi mau hana a makemake au e kōkua iā ia. Akā, he mea kēlā kōkua mau ʻana e pio ai ʻo ia i ka maʻi. ʻŌlelo hou mai koʻu ʻanakē, “Eia kekahi, ʻaʻole e hoʻohuikau i kāu mea i aloha ai i kāu koho huaʻōlelo. ʻO ka hoʻomaopopo ʻana, ke aloha, a me ka ʻoluʻolu nā mea nui ʻē aʻe e hoʻomanaʻo ai i ka noho ʻana me kāu mea i aloha ai i loaʻa i ka maʻi Alzheimer.” Hoʻololi kēia maʻi weliweli i ka ʻohana o ke kanaka i loaʻa i ka maʻi manaʻo poina ke ʻike lākou i ka hoʻololi ʻana o kēlā maʻi i ko lākou mea aloha. Kaumaha ka loli ʻana o kāu mea aloha i kanaka kamaʻāina ʻole paha, a ʻokoʻa nā manaʻo a me nā hana like ʻole o ua kanaka nei ma mua. Inā ʻoe e ʻike i nā ʻōuli o kēia maʻi, e kōkua i kēlā kanaka i loaʻa iā ia ke kōkua e pono ai ma mua o ka ulu ʻana o ka maʻi. “‘Ike aku, ‘ike mai. Kōkua aku, kōkua mai. Pēlā ka nohona ‘ohana.” © Noah Ellis 2021 ko mua ko hope

Keola Swain < hoʻi hope Kāpae ka pū e ka hoahānau! Keola Swain 17 ʻOkakopa 2024 Ma ka wā kahiko, i ke au o ko kākou mau kūpuna, keu hoʻi ka nui o nā kānāwai a me nā kapu no ka mālama ʻana i ke kanaka. A he mau lula i hākilo ʻia e ka poʻe Hawaiʻi. No ke aha? Eia kekahi pane: no ke ola pono o kākou me ka maluhia. A ʻo ia ka ʻiʻini o ka poʻe a pau i ola ma kēlā wā, ʻo ka makemake e noho ʻoluʻolu kekahi me kekahi. Eia naʻe, inā loaʻa ka pōʻino ma waena o kākou, pehea e hoʻoponopono ai? ʻO nā kūpuna nō hoʻi, ua hoʻoponopono lākou i nā mau pilikia me ka mihi a me ka huikala, i mea hoʻi e mālama ai i ua mau kānāwai lā. Akā, ke ola nei kākou i kekahi wā ʻokoʻa loa. Ke mālama nei nā aupuni i mau kānāwai me ka hulikua ʻana i ka pono o kānaka. ʻO kekahi o nā lula, ʻo ia ke kāohi ʻana i ka ʻowala ʻana i nā mea kaua. A ʻo kēia kaʻu manaʻo e hāpai aʻe ai ma kēia ʻatikala pōkole. Ma ka lā kanakolu kūmākahi o ʻAukake, ua ʻupu aʻe kekahi hanana ʻino ma Waiʻanae. E hakakā ana ʻelua ʻohana, ʻo ka ʻohana Silva me ka ʻohana Keamo-Carnate. I kekahi pō, kalaiwa aku ʻo Hiram Silva i ka pū i ka hale o ka ʻohana Keamo-Carnate a kī akula i ka pū. No ka hoʻopakele ʻana i kona mau ʻohana, kiʻi aku ʻo Rishard Keamo-Carnate i kāna pū, kī ʻia, ʻo ka make ihola nō ia o Hiram Silva. Ma mua naʻe o kona hāʻule ʻana, ua hala ʻekolu kanaka ma muli o ka hana lima nui a Hiram. I mea e pali ai ka ʻohana Keamo-Carnate, kī ʻia ka pū a hāʻule ʻo Silva. ʻAʻohe mea hou aku i make. No laila, ke hāpai ʻia nei kekahi manaʻo hoihoi, ʻo ia hoʻi, aia ka pono ʻo ka loaʻa ʻana he mea kaua i mea e hoʻopalekana aku ai i ka ʻohana. Ma lalo o ʻAmelika, kū nō kekahi kānāwai e ola ai ke kanaka ke kī aku ʻo ia i kekahi mea hana ʻino. A he laikini hoʻi no ka loaʻa ʻana o ka pū, i kū nō i ke kānāwai. ʻO ka pū naʻe a Hiram, ʻaʻole i loaʻa ua laikini nei. A ʻo Rishard nō hoʻi, ua loaʻa. Eia ka nīnau nui e hoʻolaha aku ai, pehea kākou e hoʻoholo ai i nā kānāwai no ka hana palekana ʻana i nā pū a me nā mea kaua ma Hawaiʻi? Aia anei he ala e hana pono ai? Ma Hawaiʻi nei, ua nui ka poʻe i loaʻa iā lākou nā mea kaua. A laila, ke ulu aʻe ka hakakā ma waena o kekahi me kekahi, wikiwiki nō hoʻi lākou i ke kiʻi aku i ka waikī. ʻEhia kā hoʻi mea aloha ʻo kākou! Auē, pehea ka ʻōlelo kaulana a Kamehameha i hoʻopuka aku ai, ʻo ke Kānāwai Māmalahoe? "E mālama i ke kanaka nui a me ke kanaka iki." He waiwai nui ke ola o ke kanaka! No laila, e kāohi kākou i ke kiʻi wale ʻana aku i ka pū a me ka mea kaua. Inā e hakakā ana ʻoe me kekahi, me nā puʻupuʻu lima wale nō e hakakā ai. A ma hope o ka hoʻomoe ʻana, e hoʻoponopono ʻia ko ʻolua pilikia. Aia a hoʻoweliweli ʻia kou ʻola, a laila e kiʻi i mea kaua a hoʻopalekana aku. Mai kaʻawili i ka manaʻo e kuʻu hoa, e aʻo i ke kaua, aʻo pū nō i ka holo. Eia hoʻi kekahi nīnau ʻelua, pili i ke au politika. ʻO kekahi poʻe halihali pū, ʻaʻole i loaʻa iā ia he laikini. No laila, inā hana ʻino akula ʻo ia, paʻakekī ka hoʻokolokolo ʻana i ia pū a me ke kanaka nāna i kī aku. Paʻakikī hoʻi ka hopu ʻia ʻana ona, a ʻo ka hopena, ʻaʻole paha he hoʻopaʻi i ke kī hewa ʻana i ka pū. He kānāwai kēia no ka noho palekana ʻana o kākou a pau! ʻAʻole au makemake e noho ma kahi kokoke i ka mea nāna ka pū, a loaʻa ʻole iā ia ka laikini. He mea e pōʻino ai i ka nohona o koʻu ʻohana a me nā hoa noho o ia kanaka. No laila, eia ka puana. Inā e ʻae ana kākou i ka halihali pū o kānaka, e mālama pū kākou i nā kānāwai e kāohi ana i ua mau waikī lā. Inā ʻaʻole, e kāpae ʻia paha ia mea he pū, kāpae pū ʻia ka hoʻoweliweli i ke ola o kākou. © Keola Swain 2024 ko mua ko hope

ʻAkamu Poʻoloa < hoʻi hope ʻAʻole i Ulele iki ka Manu Kapalulu ʻAkamu Poʻoloa 15 ʻOkakopa 2021 Ua pā aʻe paha ka pepaiao o ʻoukou i kēia lono no kēia kaʻaka, he kāne ia no Wenezuela a ʻo Gabriel Arjona Molina kona inoa. I ka Moku o Keawe i haiāmu ai ka poʻe limahana e mālama i ko Hilo kahua hoʻolulu mokulele. Ua ʻike maka ʻia kahi mau luku wale e lākou i kahi pō mahina ʻo Lāʻaupau nei o ʻAukake a i ka ʻauinalā hoʻi. Wahi a kekahi limahana i ʻike maka, penei i holo ai ka hao wale ʻana i kēlā lā. Hiki maila ke keiki i luna o kona kaʻa i ke kahua hoʻolulu mokulele. A laila, ʻaʻole i ʻemo, a hoʻokokoke kēlā a puahio aku kohu makani lā no ka pā uea e kū aʻe ana nō ma laila, a laila kuʻi ʻia ka pā uea.ʻO ka māwehe nō naʻe ia o ka pā uea me he hīpuʻu paʻaʻole lā. A laila, hala wale akula ka pā uea o laila i ke keiki a hoʻokū ʻia hoʻi akula kona kaʻa ma kahi o ka mokulele e ʻaihue aʻe ai ʻo ia. Ma hope iho nō, lalau ua keiki nei me ka maopopo ʻole a he kū nō kāna i mua o kahi mokulele haʻahaʻa halihali maʻi nona ka maha. A laila, hoʻopili ihola kēia i ia mokulele a hoʻoniniu hoʻi i ka pelamakani o ua mokulele haʻahaʻa lā. Oi hana waʻawaʻa a hāʻawipio ʻo ia. ʻO ka holomua aʻela nō ia o ua keiki nei no kahi mokulele haʻahaʻa ʻē aʻe, he Beechcraft King Air C9OA kēlā mokulele a pipiʻi nō hoʻi e kūʻai mai ai. ʻEā, pehea kona ʻano poʻopākikī i ʻaneʻi. Mumule kā nō au i kāna! Aia hoʻi, kau aʻela kona kino lā i ia mokulele, ʻo ko kona mau lima hāhā akula nō i pihi. A laila, hōʻā nō ua keiki nei i nā ʻeniki he ʻelua ʻo ka pai aʻela o ka mahele mua o ka mokulele a ʻoni pū iki nō hoʻi kēia kekahi. Oi ʻoni a puni ua mokulele lā i ka poʻe mākaʻi na lākou ka hōʻole i kāna hoʻāʻo. ʻO ka pio ihola ia o ke keiki a ʻaʻole hoʻi i ulele iki ka manu kapalulu i ia lā. ʻEā, i ʻole e ʻike hou ʻia ai kēia, e aho paha ka hōʻole ʻia ʻana o kēia ʻano hana waʻawaʻa a kahi malihini a i ʻole ka poʻe nāna ka hana ʻeʻehia. A hoʻokahi haʻiloaʻa e noʻonoʻo ai kākou, ʻo ia ka hoʻohuli aupuni hou ʻana. ʻOiai, ʻaʻohe palena e ʻike ai o ke kumukānāwai ʻAmelika e hōʻole ai i ke kanaka ʻāluka. Aia nō i ʻaneʻi ka pilikia. E hele mai a e hele mai ana nō ʻo Haʻi nāna ka noʻonoʻoʻole e kākoʻo ai i kēia pae ʻāina nani, a maliʻa ʻo Hawaiʻi ka momi hinuhinu e manaʻo wale ai ia kanaka. © ʻAkamu Poʻoloa 2021 ko mua ko hope

Kēhau Noe < hoʻi hope Makemake nā ʻEpekema e Kāohi i ka Poʻe Makika Kēhau Noe 15 ʻOkakopa 2021 Ma o ka hoʻomōhala ʻana i kekahi “kaupalena hānau makika.” Ua hōʻea mai nā makika i loko o Hawaiʻi i nā makahiki mua o nā 1800 ma nā moku ʻEulopa. Lawe maila nā makika i ka malaria manu. Ma hope mai o ia wā ua make nui ʻia ka manu i ka nahu ʻia e nā makika i hoʻouna i kēia maʻi. I kēia wā, make koke nā manu i ka noho ʻana o nā makika i ka wao kiʻekiʻe. He mea maʻamau i nā makika ka noho ʻana i kahi mahana. Piʻi akula ka poʻe makika i nā mauna ma muli o ka nui ʻana mai o ko ka mauna mahana. No laila, hoʻolaha nui ʻia ka malaria manu i ia wao. I nā m.h 1900 a hiki i kēia wā, makemake nā ʻepekema e hoʻomōhala i ka lāʻau koʻokoʻo no ka malaria manu. Akā, ʻaʻole i holomua maikaʻi kekahi lāʻau koʻokoʻo no nā manu. No laila i kēia wā, ke manaʻoʻio nei nā ʻepekema i ka hoʻomōhala ʻana i kekahi kaupalena hānau no nā makika. ʻO ke kaupalena hānau ka mea e luku i ka poʻe makika ma o ka pau ʻana o ka hiki ʻana ika makika wahine ke hānau i nā hua e ola. No ke kaʻina hana, hāʻawi ʻia aku ke kaupalena hānau i nā makika kāne. Pahu kui ʻia nā makika kāne i ke koʻohune e loaʻa i nā lāhui makika like ʻole. I ka wā e hoʻomau keiki ai nā makika, he ʻokoʻa ko lāua koʻohune. ʻO ke koʻohune ʻokoʻa ka mea i kumu i ka hānau kīnā. No laila, pohō akula ko ka makika wahine huahua ʻana, no ka mea, he palupalu kona mau hua. ʻAʻole hoʻokino kāna mau keiki. Inā e loaʻa mai kekahi palapala ʻae mai ka ʻOihana Mahi ʻAi mai o ka Mokuʻāina, hoʻolauna ʻia ke koʻohune i nā makika kāne i ka m.h 2024. Akā, makemake nā ʻepekema e hoʻokumu koke, ma muli o ka make koke ʻana o nā manu Hawaiʻi, e like me ka ʻakikiki ma Kauaʻi, no ka mea, he ʻelima haneli wale nō nā ʻakikiki. E nalowale paha lākou ma mua o nā makika. © Kēhau Noe 2021 na Kēhau Noe ko mua ko hope

Kahanu Giron < hoʻi hope Hoʻi i ka Wai o ka Puna, He Pūnāwai ke Kupuna Kahanu Giron 15 ʻOkakopa 2021 Welina mai me ke aloha e nā moʻopuna e mālama ʻia ana e nā kūpuna. ʻO ke kupuna ka pūnāwai o ka ʻike waiwai o kākou. ʻO ka puna ke kupuna hoʻi, ka puna o ke aloha, ka ʻike, a me ka mana. He mea waiwai nō ke kupuna, he pūnāwai nō hoʻi. Na ke kupuna e kōkua a kākoʻo iā kākou. Na kākou e mālama i nā kūpuna. I ka hānai ʻia ʻana oʻu, ʻo koʻu baban – ʻo koʻu kupunahine kuakahi hoʻi, ke kupunahine o koʻu māmā – he luahine ʻoluʻolu nui loa ʻo ia, a ma o ka hoʻolako meaʻai ʻo ia i hōʻike mai ai i ke aloha. Ma muli o kona kuke pinepine ʻana, he mau kūʻaulima nui kona e like me Popeye. ʻO Masako Nakasato kona inoa. Pēlā pū me koʻu kupunahine, ka makuahine o koʻu māmā. ʻO ke koʻo ʻo ia o ka ʻohana. I kona hala ʻana aku, nui ke kaumaha, me he mea lā, ua huki ʻia ke kāpeka mai lalo mai o mākou. ʻO Loraine Chieko Oshiro kona inoa. ʻO koʻu kupunahine ʻē aʻe ʻo Kūlia Kaiwi – ko koʻu pāpā makuahine – ʻo ka puna ʻo ia o ka ʻike. Ua mālama ʻo ia i ka ʻike o ka ʻohana a me nā palapala ʻohana. He puna nō hoʻi ʻo ia no ke mele a hīmeni ʻo ia i kekahi mau manawa. I kona hala ʻana, ua manaʻo au, ua pau koʻu ola. I ka hala ʻana o koʻu mau kūpunahine, ua paʻa ka pūnāwai, a pau koʻu puna o ke ola. Akā e mau koʻu mahalo i ke kahua a lākou i hoʻopaʻa ai, a me ke aloha a me ka ʻike i aʻo ʻia iaʻu. I koʻu wā ma kēia honua, e hoʻohanohano au iā lākou i nā kaʻina wāwae pākahi āpau. No laila, i loko o kēia mau moʻolelo nūpepa ʻelua, e hoʻohanohano au iā lākou a me nā kūpuna ʻē aʻe i nā wahi āpau. E wehewehe au i ke koʻo o kekahi mau meʻe kahiko, ʻo ko lākou mau kūpunahine nō hoʻi. ʻO nā moʻolelo aʻu e hōʻikeʻike ai ʻo ka moʻolelo o ʻAukelenuiaʻĪkū, ka moʻolelo o Keaomelemele, a me ka moʻolelo o Kamapuaʻa. E ka mea heluhelu, e ʻike mai i ka ulana ʻana o ke kupunahine i ke aloha, ka ʻike, a me ka mana i ka moena lauhala, ʻo kāna moʻopuna nō ia. I kēia pūkana nūpepa, e heluhelu mai kāua i ka moʻolelo o ʻAukelenuiaʻĪkū. I kēia moʻolelo, ʻo Moʻoinanea ke kupunahine o ʻAukele. He mau kaikuaʻana ko ʻAukele, a ʻaʻohe a lāua aloha iā ia. I ke kāwala ʻia ʻana ihola ʻo ʻAukele i ka lua o Moʻoinanea e kona mau kaikuaʻana, makemake lāua e ʻai ʻo Moʻoinanea iā ʻAukele. ʻAʻole naʻe i ʻai ʻo Moʻoinanea iā ia no ka mea ua hoʻomaopopo ʻo ia i kāna moʻopuna. ʻElua kāne hou aku i loko o ka lua. Noi maila ʻo Moʻoinanea iā ʻAukele e hānai iā ia i ua mau kāne nei. A laila, ʻī maila ʻo Moʻoinanea iā ʻAukele e pili ana i kahi i kapa ʻia ʻo Kalākeʻenuiakāne no kona noho ʻē ʻana i mea e kaʻawale ai mai kona mau kaikuaʻana aku. Ma mua o kona holo ʻana, hoʻolako ʻo Moʻoinanea iā ia i nā mea pono i ō no kona huakaʻi. Hāʻawi ua moʻo nei iā ʻAukele i ke akua ʻo Lonokoualiʻi he laukahi e māʻona ai ʻo ia i ka ʻai a me ka ʻiʻo he koʻi a he pahi. Wahi a Fornander, ʻoʻoki ʻia kona huelo a hāʻawi ʻia ʻo ʻAukelenuiaʻĪkū me ka ʻī ʻana: “ʻo kēia koʻu kino maoli,” a hāʻawi ʻia ka pāʻū ʻai kaua a me ke kāhili ʻai kaua. Inā e hoʻopā ka ʻenemi i ia mau mea, e lilo ʻo ia i lehu. I ka loaʻa ʻana nā mea pono iā ʻAukele, mākaukau ʻo ia no ka huakaʻi lōʻihi i Kalākeʻenuiakāne a me kona noho ʻana i laila. I ka loaʻa ʻana o ka laukahi, māʻona nō ʻo ʻAukele a me nā kānaka ʻē aʻe i luna o ka moku e holo ana. I ka loaʻa ʻana o ke akua ʻo Lonokoualiʻi iā ʻAukele, alakaʻi ia akua iā ia i nā kaua a me nā wā kūpilikiʻi, a eo iā ʻAukele. I ka loaʻa ʻana o nā mea pono mai kona kupunahine ʻo Moʻoinanea, ua ola nō ʻo ʻAukele. Like koʻu mau kūpuna me ke kupunahine ʻo Moʻoinanea. Hoʻolako lākou i nā mea pono i kā lākou moʻopuna. He mau pūnāwai lākou. ʻO koʻu mau kūpunahine ʻo Masako a me Loraine, he mau pūnāwai o ke aloha a me ke kōkua. ʻO kekahi hana pinepine a lāua, kuke lāua i nā mea ʻai ʻono, e laʻa ka Chanpuru, ka Manju, ka Dobash, ke Okazu, a me ka moa pākē. Mālama ʻia kēia mau lekapī a koʻu mau kūpunahine i hoʻokahi puke kahiko. I kēia manawa, e kuke ana mākou i ka mea ʻai ma kēlā puke. A i kā mākou kuke ʻana, hauʻoli nō i ka mea ʻai. Ua hoʻīli ʻia nō hoʻi e ke kupuna kēia hale aʻu e noho nei. ʻO kēia hale ka hale a koʻu māmā i hānai ʻia ai, ʻo au kekahi. Ua makemake koʻu kupunahine, e paʻa ka hale a me ka ʻāina i wahi noho no mākou. Ua hoʻolako maila koʻu mau kūpunahine i kēia mau mea no ke ō ʻana a me ka noho ʻana. Pēlā kākou e ola ai a holo i kēia honua, ma muli o ke kōkua a nā kūpuna i hāʻawi ai, he mau pūnāwai hoʻi. Mahalo nō au i nā kūpuna e kōkua a kākoʻo mau iā kākou. Na kākou e hoʻohanohano i nā kūpuna ma o ka mālama ʻana iā lākou a me nā mea a lākou i hāʻawi ai. ʻO kēlā ko kākou kuleana. I kēia pūkana aʻe, e holomua kāua i ka moʻolelo o Keaomelemele a me ka moʻolelo o Kamapuaʻa. ʻAʻole i pau. © Kahanu Giron 2021 ko mua ko hope

Kūpono Achuela < hoʻi hope No ka Pono o ka ʻĀina Kūpono Achuela 15 Pepeluali 2023 He ui, he nīnau, aia i hea ka wai a Kāne? He ui, he nīnau hou, aia i hea ke aloha no ka wai a Kāne? Ke aloha no nēia ʻāina? Aia kā i ka pūʻali koa o ʻAmelika? ʻO ia nā nīnau koʻikoʻi loa. He moʻolelo kēia no ka wehewehe pono ʻana i ke kūlana maoli o ka hana a ka poʻe i kūkala mai na lākou nō e hoʻomalu iā Kapūkakī, ʻo ia hoʻi ʻo Red Hill. Ma lalo naʻe o ko ka pūʻali koa ʻAmelika malu, ua hana ʻino nō, ua hana me ka noʻonoʻo ʻole, a kulu ihola kekahi wai ʻē i lalo o ka ʻāina o Kapūkakī ma ka piko o Oʻahu. He wāwahie hēkī ka mea i kulu mai loko mai o nā pahu nunui. I ia manawa like ua komo ua wāwahie nei i ka wai e inu ʻia e ka lehulehu e noho ma ke kahua pūʻali koa, he weliweli nō. I ka mahina ʻo Nowemapa, makahiki 2021, ʻakahi a kulu ka wāwahie ma ke kahua pūʻali koa ma Kapūkakī. I lalo lilo nō o ka ʻili honua, ua waiho ‘ia he mau pahu e ka pūʻali koa a mai laila mai nō ke kulu ʻana o ia wāwahie. Ma kahi o 1000 kālani ka mea i kulu. I ia manawa, wahi a ka luna o ka pūʻali koa ʻAmelika, ʻaʻohe mea a kākou nei e hopohopo ai. Ma ia mau ʻōlelo hōʻoia i hoʻomaka ʻia ai ka hoʻohūnā ʻana i kekahi pilikia nui loa. I nā lā ma hope mai, ua loaʻa i ka poʻe i noho i laila he wai inu ʻē loa. Wahi a kekahi mau kānaka i noho ma kahi o Aliamanu, Puʻuloa, a me Mānana, ua hele a hahauna ke ʻala o ia wai inu, like nō me ke kakalina. Ke inu ʻia ua wai nei hele a maʻi. Nui ka poʻe i kūpaʻa i mua o ka pūʻali koa a hoʻokoi i nā luna e hoʻoponopono i kēia pilikia o ka wai! A ma ia manawa i wehewehe ʻia ai kēia pilikia ʻino loa. I loa nō a huʻe ʻia kēia nūhou, pakū ka lāhui i ka ukiuki. Kupu aʻela nā ʻōlelo mauhala a kūpaʻa hoʻi ka lāhui i mea e hōʻike ai i ko lākou inaina. Na ka pūʻali koa ʻAmelika nō ia hana ʻino. I kēia mau lā, mau nō kēia pilikia, i loko nō o ka hoʻohiki a ka pūʻali koa e hoʻopau i ka waiho wāwahie ma lalo o Kapūkakī. ʻŌlelo ʻia ma ka nūpepa Hōkū Buletina, he makemake ko ka pūʻali koa e waiho i nā pahu wāwahie no ka wā e hiki mai ana. ʻAʻole kā hoʻi! Aia ke kahua pūʻali koa ʻAmelika ma luna o ko Oʻahu aquifer . Na kēia mea koʻikoʻi e hānai aku i ka poʻe pau loa o Oʻahu nei i ka wai inu! ʻO kēia ka mea pūʻiwa loa. Eia kekahi, ʻaʻole kēia hanana ʻo ka manawa mua o ke kulu ʻana, ua hoʻomaka ke kulu ʻana o ka wāwahie i ka makahiki 1947! A mau nō ke kulu ʻana ma waena o nā makahiki a pau i hala. Na kēia mau hana pono ʻole e hōʻike i ka nānā ʻole o ka pūʻali koa ʻAmelika i ka poʻe Hawaiʻi, ke ola o ka ʻāina, a me ka poʻe i hoʻomalu ʻia e lākou! Like nō ka hūnā ʻia ʻana o kēia hanana nei me kā ka pūʻali koa ʻAmelika i hana ai ma Kahoʻolawe. Luʻuluʻu nō kēia wahi mea kākau i ka hewa i hana ʻia i ia moku. ʻO ka pepehi nui ʻia ʻana o Kahoʻolawe e nā pōkā pahū ā nalowale ke ola o ia ʻāina nani, na ka pūʻali koa i hana pēlā. E ka lāhui ē, e makaʻala kākou i ka hūnā hewa ʻana a ka pūʻali koa ʻAmelika, me he mea lā ua poina ʻia ka moʻolelo o Kahoʻolawe. Ua hala hoʻokahi makahiki, ʻaʻole nō i poina ʻia ka hana ma Kapūkakī. ʻAʻole kakou e ʻae i ka mau ʻana o kēia pilikia nei i ke ʻaoʻao ʻike ʻole. Na kākou ke kuhikuhi ʻana i ka hana hewa a pēlā nō ka hoʻomau ʻana i ka pono o ka ʻāina. Inā ʻaʻole kākou e kuhi i ka hewa e hana ʻia nei ma ko kākou ʻāina, e pau ana ke ola o ka lāhui. E pā ikaika ʻia ka pepeiao o ka lehulehu i ua pilikia nei ā hemo. © Kūpono Achuela 2023 ko mua ko hope

Kaleilehuaohaililani < hoʻi hope Ua Lawa Kākou i ka Wai Paumāʻele? Kaleilehuaohaililani 28 Pepeluali 2022 E like nō me ka wai o Kapūkakī i hoʻopaumāʻele ʻia i ke kākālina o ka pūʻali koa moana o ʻAmelika Hui Pū ʻIa, pēlā nō ka ʻōlelo Hawaiʻi i hoʻopaumāʻele ʻia mai nei i ka ʻōlelo a me ka noʻonoʻo o ka haole. E ka hoa heluhelu makeʻe ʻōlelo, ua kapa ʻia nō nā kula ʻōlelo Hawaiʻi he mau poʻowai nui e holo ai ka ʻike a me ka ʻōlelo Hawaiʻi me he wai ala mai uka mai a kai aku i mea e hoʻōla ai i nā mamo a Hāloa i loko o kēlā me kēia loʻi kalo e waiho nei. A inā nō paʻa ke poʻowai nui, e pau ana nō ua mau mamo nei a Hāloa i ka maloʻo i ka wai ʻole. ʻO ia kā ka Lāhui i ʻike lihi aku ai i ka wā e emi mai ana ka heluna o ka poʻe ʻōlelo Hawaiʻi i nā makahiki he kaʻau i hala akula. Akā i ka wehe hou ʻia ʻana o nā poʻowai nui o ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka makahiki 1984, ua komo mai nō ka manaʻolana i loko o ka Lāhui no ka holo pono o ia wai e ola ai nā ʻohā. Mai ia makahiki mai nō, ua nui aʻela nā poʻowai e holo ai ka ʻōlelo Hawaiʻi. I kēia mau lā, ke ʻike ʻia nei nō nā Hawaiʻi e hoʻonaʻauao ʻia iho nei ma loko o kā kākou ʻōlelo Hawaiʻi ponoʻī. ʻO ua ʻōlelo Hawaiʻi nei nō naʻe e māna ʻia aku nei i nā waha o ka hapanui o nā keiki, ua like nō paha ia me ka wai e kaulana nei ma Kapūkakī. ʻO ia hoʻi, he ʻōlelo nō ia e hoʻohaumia ʻia nei i ke kākālina ʻinoʻino o ka ʻōlelo a me ka noʻonoʻo haole. ʻO ke aha ke kumu o kēia hoʻohaumia ʻia ʻana? I ka manaʻo o kēia mea kākau, he mau kumu nō. Ua pili ka mua i ke kānāwai pāpā ʻōlelo Hawaiʻi a ka Repubalika i kau ai. I laila nō i hoʻomaka ai ka hulihua ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo ia hoʻi ke emi ʻino ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi ʻana o nā keiki. A ua ʻike nui ʻia ke kamaʻilio ʻana o nā kūpuna no kēia pilikia ma loko o nā ʻatikala nūpepa e paipai ana i nā Hawaiʻi e hoʻoikaika i ke aʻo ʻana i ka ʻōlelo i nā kamaliʻi. ʻO ka lua, no ka nui a me ka maʻa mau o ka ʻōlelo haole ma Hawaiʻi nei, aia nō ke komo nei ia mau manaʻo a ʻōlelo haole paha i loko o kā kākou ʻōlelo makamae. ʻO ke kolu, he noʻonoʻo nō ka poʻe ʻōlelo lua o ka ‘ōlelo Hawaiʻi ma loko o ka noʻonoʻo haole. No laila, i kekahi manawa, ke puka mai ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻaʻole paha kākou hoʻomaopopo, he manaʻo haole wale iho nō ia ma loko o nā huaʻōlelo Hawaiʻi. Ua like aku nō kā hoʻi me kahi ʻīlio hae e ʻaʻahu ana i ka hulu hipa. He pono nō ke hoʻoikaika mau i loko nō o kēia poʻe pilikia, i ʻole kākou e inu mau a hāinu mau i ka wai paumāʻele. Pehea kākou e hoʻokuʻu aku ai i kēia ʻano pilikia? He lehulehu nō paha nā haʻina. I ka manaʻo nō naʻe o kēia mea kākau pūlama ʻōlelo Kanaka, e noke mau kākou nā kānaka ʻōlelo Hawaiʻi i ka hoʻoikaika ʻana i kā kākou ʻōlelo Hawaiʻi. Maliʻa paha, ma o ka heluhelu ʻana i nā nūpepa kino lahilahi a nā kūpuna i waiho maila. Ma o ka hoʻolohe ʻana aku i nā līpine Ka Leo Hawaiʻi nāna i hoʻopaʻa pono mai i ka leo o nā mānaleo e koe ana mai nā makahiki 1970 mai. Ma o ke kipa ʻana i nā mānaleo e koe nei a me ka walaʻau pū ʻana nō me nā hoa ʻōlelo Hawaiʻi. Ma o ka hoʻokāʻau ʻana ma ka ʻōlelo i mea e hoʻoikaika ai i ka noʻonoʻo ma ka manaʻo o nā kūpuna. ʻAʻole na ʻAmelika e hoʻokuʻu i kēia pilikia. Na kākou nō ia e hoʻokuʻu. ʻAʻole kākou e lawa i ka wai paumāʻele. E hoʻomaʻemaʻe nō kākou a lawa ka pono o ka wai e inu ai ko kēia mua aku. © Kaleilehuaohaililani 2022 ko mua ko hope

Keanu Suyat-Okamoto < hoʻi hope He Iʻa no ka Moana, He Aho Loa Kū i ke Koʻa Keanu Suyat-Okamoto 17 ʻOkakopa 2024 He ʻōlelo noʻeau kēia i kākau ʻia ma ka puke ʻŌlelo Noʻeau e Mary Kawena Pukui. ʻO ka manaʻo nui o kēia ʻōlelo noʻeau ʻo ia ka mākaukau. Aia nā iʻa nui ma kahi hohonu o ka moana; i mea e hopu ai, he pono ka lawe ʻana i aho (kaula) lōʻihi loa. No laila inā makemake ʻia nā iʻa nui, e mākaukau. E nānā mai e ka mea heluhelu i nā moʻolelo waiwai aʻu i ʻike maka ai i ʻimi naʻauao no ka mākaukau. I kēlā me kēia wā hoʻoilo, hoe waʻa nā haumāna like ʻole mai nā kula he nui ma Hawaiʻi nei, a heihei nō hoʻi. I ka hoʻoilo o ka makahiki 2019, ua hoʻomaka ka hoe waʻa ʻana o nā haumāna ma ke kula kiʻekiʻe o Kamehameha ma Kapālama. ʻO ka mea mau i kēia kula, hoe waʻa nā haumāna ma kahi o Mokauea, ma ka moana i waho o Mokauea, a ma ʻō a ma ʻaneʻi ma nā kai like ʻole, e laʻa ʻo Ala Moana a me Waikīkī. I ka makahiki 2019, ua huli kekahi waʻa o lākou ma ka moana. Auē! ʻO ka pilikia, ʻaʻohe ʻumoki ma ia waʻa. ʻO ka ʻumoki ka mea e pani ʻia ai kekahi puka liʻiliʻi loa ma ka waʻa i ʻole e komo mai ke kai i loko. Akā naʻe, ma muli o ka ʻole o ka ʻumoki ma ia waʻa, komo mai nō ke kai i loko o ka waʻa! ʻO ka hopohopo aʻela nō ia o nā kiaʻi o nā haumāna, iā lākou ma ka moku palekana. No laila, ua kau akula nā kiaʻi i nā haumāna o ia waʻa ma luna o nā paikikala kai, nākiʻi ʻia ka waʻa i ka moku palekana no ke kauō ʻana i kapakai, a hoʻi lākou a pau i uka me ka palekana. He mea liʻiliʻi loa ka ʻumoki ma nā waʻa, akā inā loaʻa ʻole kēia mea liʻiliʻi e nui ana nō ka pilikia. He iʻa no ka moana, he aho loa kū i ke koʻa. ʻAʻole wale nō ma ka waʻa e aʻo ai i ka mākaukau. He moʻolelo hou aku kaʻu no ka hoe kaiaka ʻana. ʻOiai ʻo ka hāʻulelau ka wā e hoe kaiaka ai nā kula kiʻekiʻe o Hawaiʻi nei, ʻakahi a hoʻomaka ʻia ke kau hoe kaiaka ʻana ma nā kula kiʻekiʻe. A ua mālama ʻia ka heihei hoe kaiaka mua loa ma ke Ala Wai. Nui loa nā ʻōpio i kēia heihei! A nui nō hoʻi nā waʻa kaiaka i huli! ʻAʻole he mea maʻalahi ka hoe kaiaka no ka mea paʻakikī ka hoʻokaualewa ʻana i ka waʻa kaiaka. ʻO kekahi o nā ʻōpio, ua wikiwiki a ʻeleu ko lākou kau hou ʻana i ke kaiaka ma hope o ka huli ʻana. A ʻo kekahi mau ʻōpio, kā! Ua paʻakikī a lohi ke kau hou ʻana i ke kaiaka. Ua pilikia paha lākou i ka nui o nā waʻa ʻē aʻe e heihei ana ma kahi o lākou. Aia nō ka makani e pā ana, a ʻo ke kai hoʻi e kō ana ma ʻō a ma ʻaneʻi. Aia lā! Ua ʻike ʻia nā ʻōpio i maʻa a mākaukau, a pēlā nō ka ʻike ʻana i ka malihini o kekahi o nā ʻōpio i ka hoe kaiaka ʻana. Akā nō naʻe, ua hoʻomau a ʻonipaʻa lākou a pau. Eia kekahi moʻolelo hope loa, ua pili i ka heʻenalu ʻana. I kekahi lā ma hope o ke kula, ua hele pū au me koʻu hoa e heʻenalu i kahakai. Akā ua wikiwiki māua ma muli o ka ʻeuʻeu i ka heʻenalu ʻana. ʻAʻole māua i noʻonoʻo pono a ʻohiʻohi pono i nā lako heʻenalu. I ko māua hōʻea ʻana aku i ka hale, ua holo wikiwiki māua e kiʻi ai i nā mea pono no ka heʻenalu ʻana, a holo akula māua i kahakai. Kā! Ua poina ʻia ka uepa a me nā kaula o nā papa heʻenalu! No ko māua ʻiʻini nui e heʻenalu, ua hoʻoholo māua e heʻe aku me ka ʻole o ua mau lako nei. A i ka heʻenalu ʻana ua paʻakikī a pūʻukiʻuki nō hoʻi! I ke kū ʻana ma ka papa heʻenalu, paheʻe ihola māua i ke poʻi ʻana o ka nalu me ka ʻole o ka uepa. Auē! Lilo nā papa i ka nalu me ke kaula ʻole. Ua pilikia nō hoʻi māua i kēlā lā. E ka mea heluhelu, eia hoʻi nā haʻawina aʻu i aʻo ai mai kēia mau moʻolelo. He mea liʻiliʻi loa ka ʻumoki ma ka waʻa, akā inā loaʻa ʻole kēia mea liʻiliʻi, he pilikia nui ka waʻa. He iʻa no ka moana, he aho loa kū i ke koʻa. E like hoʻi me nā ʻōpio ma ka heihei hoe kaiaka, e hoʻomau a ʻonipaʻa ʻoe i nā mea a pau ma ke ola. Inā he mea iki a he mea nui paha, e hoʻomau a ʻonipaʻa mau. Mai hopohopo i ka pā ʻana o ka makani, ke kō ʻana o ke kai, a me nā kānaka ʻē aʻe e nānā ana iā ʻoe. E nānā i ke kuamoʻo pololei o kou ola ponoʻī. He ʻaʻaliʻi kū makani nō ʻoe, ʻaʻohe makani nāna e kulaʻi. A e aʻo! Mai hele wikiwiki i kahakai no ka heʻenalu ʻana. I kou hoʻomākaukau ʻana e hele i kahi wahi, e ʻumia ka hanu. He mea iki ka uepa a me ke kaula, akā me ka ʻole o kēia mau mea ʻelua ua hōʻaʻano ʻia māua i ka heʻenalu ʻana. E mālie i kou hoʻomākaukau ʻana. Ua ahu ka imu, e lāwalu ka iʻa. © Keanu Suyat-Okamoto 2024 ko mua ko hope

Kaʻula Kauikeaokea Krug < hoʻi hope ʻAʻohe Uʻi Hele Wale o Kohala Kaʻula Kauikeaokea Krug 15 Kepakemapa 2021 Aloha nui kākou e nā ʻōlali hiwahiwa, mai ka moku kāʻili ao ʻo Lehua ā i ka moku kāʻili aupuni ʻo Hawaiʻi. ʻOiai kākou ma loko o nei wā ʻo ka noho palaualelo ʻana me ke kau mau ʻana o nā maka i ka papakaumaka lolouila, ʻaʻole pinepine ke kipa ʻana o kākou i nā makamaka aloha. Aia naʻe, ʻaʻole e poina nā ʻōlelo aʻo a nā kūpuna i waiho ai no kākou no ka ua mea ʻo ke kipa kūpono ʻana i ko haʻi hale me ka lako. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, pinepine ke kipa ʻia mai o kākou e ka poʻe malihini iā Hawaiʻi nei. A ʻo kekahi o lākou, ua malihini nō i ia loina ʻo ke kipa ʻana me ke aloha. “ʻAʻohe uʻi hele wale o Kohala.” I ʻōlelo aʻo ia na kūpuna mā i ka malihini. ʻAʻole e hele wale i ko haʻi wahi me ka lawe ʻole aku i makana, i ʻai, a i mea e hoʻolako ʻia ai kahi hoʻokipa. I ʻole e lilo ke kipa ʻana i hoʻoluhi na ka poʻe hoʻokipa o luhi auaneʻi i ka pīnaʻi. E hele me ka lako e pānaʻi ai a e kaʻana ai hoʻi no ka hoʻokipa maikaʻi ʻia e ka mea hoʻokipa. ʻAʻole wale nō ia he ʻōlelo no ka hele ʻana i ka hale o kekahi kanaka. He ʻōlelo nō hoʻi ia no ke kipa ʻana i ka ʻāina malihini – he hale kanaka a he hale kanaka ʻole paha. Wahi a Tūtū Kakaʻe, “Pehea kou uʻi? E hele nō me ka lako.” I ka lele ʻana mai o nā malihini he nui lehulehu i Hawaiʻi nei, kipa mai lākou me ka hao wale ʻana nō i ka waiwai o ko kākou kulāiwi. Me he manu kōlea lā e kōlea ana i kona inoa iho me ka ʻai pū ʻana i ka momona o kēia ʻāina ma mua o ka hoʻi ʻana aku i Kahiki. Eia naʻe, i kēia mau lā, ua pākeu ko lākou hoʻoluhi ʻana mai iā kākou i ko lākou lawe ʻana mai i ka haumia a me ka haukaʻe o Kahiki. ʻAʻohe nānā iki i ka maluhia o ko Hawaiʻi poʻe. He nani ia, ʻike ʻia ka nui hoʻolako o ke kālā hoʻokipa malihini i ka waiwai kālā o Hawaiʻi akā ʻaʻole ia he mea e paʻi ai a paʻi me ke olakino o ko ʻoneʻi poʻe. ʻO ka maʻi COVID-19 ke kumu nui e ʻāpono ʻole ai ko ʻoneʻi poʻe i ke kipa ʻana mai o nā malihini mai ka ʻāina ʻē no ka mea, ua lilo ko ka malihini hōʻea ʻana i mea hoʻopōʻino iā kākou, nā kamaʻāina. He kipa hoʻoluhi kā lākou. ʻAʻohe a lākou pūʻolo makana uku pānaʻi e waiwai ai kākou. ʻAʻohe pūʻolo manaʻo aloha e hoʻomaluhia ana i ke olakino o koʻonei kanaka. ʻAʻole nō he launa me nā ʻōlelo kupuna kaulana o luna aʻe nei. ʻAʻole e poina ke kuleana e kaʻa mau ana ma luna o ka malihini i ka wā e kipa ai i ko ke kamaʻāina wahi ōpū weuweu. E manaʻo ʻia ka mea hoʻokipa a me ka mea e luhi ai i ke kipa ʻana. E mahalo ʻia ka hoʻokipa ʻana a me ka hoʻolako ʻana o ke kamaʻāina ma o ka lawe ʻana i makana e pānaʻi ai no ka mālama kūpono ʻana mai. I kēia wā nei, ʻaʻole ana e pāpā ʻia ke kipa ʻana mai o nā malihini. ʻO ka ʻōlelo kauoha wale nō no kēia poʻe kipa, e kipa mai iā Hawaiʻi me ka pūʻolo manaʻo aloha e pono ai ka maluhia o nā kamaʻāina. ʻO ka hahai kānāwai hoʻomalu maʻi ka hana. Pale ʻia ka ihu me ka waha. Makaʻala ʻia ke kū kaʻawale ʻana. A, i loaʻa nō i ka maʻi, e kipa ʻole mai. ʻAʻole e poina ka ʻōlelo noʻeau o luna, no ka mea ʻo ia kekahi o nā ʻōlelo kahua o ka Hawaiʻi. E lawe mau i makana, e lawe mau i mōhai, a e lawe mau i ka ua mea ʻo ka lako i kahi malihini e paʻi ai a paʻi ke aloha. Aloha ʻāina kākou. © Kaʻula Kauikeaokea Krug 2021 na ka Honolulu Advertiser ko mua ko hope

Kailana Keen < hoʻi hope Ua Pau ʻo Waiola i ke Ahi Kailana Keen 5 ʻOkakopa 2023 Eia nā ʻohana ma Lāhaiana, Maui, ke luʻuluʻu nei i ke aloha. Hoʻokahi mahina aku nei, ua hele a pau loa ka nani o Lāhaina i ke ahi. Ua ʻā nā hale a me nā halekuʻi a pau loa, a ua hele kekahi mau kānaka i ke ala hoʻi ʻole mai. Nui loa aʻela nā leo uwē o ka lehulehu me ke kulu makawalu ʻana o ka waimaka i ka pau ʻana o ke ola o kānaka a me nā mea waiwai i ke ahi. ʻO kekahi o nā hale i pau, ʻo ia nō ka hale pule kupaianaha loa ʻo Waiola i kū ma ke alanui ʻo Waineʻe. Ma ia hale pule nō i mālama ʻia ai nā mea waiwai pili loa i ka mōʻaukala o ke aupuni ʻo Hawaiʻi, nā mikionali, a me nā kupapaʻu o kekahi o ko kākou mau aliʻi. Eia mai ka moʻolelo o ua wahi hale pule nei ʻo Waiola. I ka mahina ʻo Mei i ka makahiki ʻumikumamāwalu iwakāluakumamākolu, ua haʻalele ʻo Keōpūolani, ka wahine a Kamehameha Paiʻea, iā Oʻahu no Maui no ka hoʻolaha ʻana i nā haʻawina o ka Baibala Kahiko a me nā mikionali. Ua kauoha aku ʻo ia iā Reverend William Richards a me Reverend Charles Steward e hoʻokumu i ka hale pule mua loa ma Maui no nā kupa o ia wahi. I nā mahina mua loa o ko lākou hui ʻana, ʻaʻohe hale e hālāwai ai, no laila, ma ke one nō i mālama ʻia ai. ʻAʻole i lawa kēia noho ʻana ma ka hale kaupoku ʻole. Ma ka lā ʻumikumamāhā o Kēkēmapa i ka makahiki ʻumikumamāwalu iwakāluakumamāwalu, ua hoʻoniho ʻia ka pōhaku kihi i ke alanui ʻo Waineʻe, ʻo ka hoʻomaka aʻela nō ia o ke kūkulu ʻana. I kēlā manawa, ua kapa ʻia ia hale pule ʻo Ebenezer. Ma hope o ke kūkulu hou ʻana i ka makahiki ʻumikumamāwalu kanakolukumamālua, ua kapa hou ʻia ʻo ia i ka inoa ʻo Waineʻe, a kapa hou ʻia ʻo Waiola i ka makahiki ʻumikumamāiwa kanalimakumamākolu ma hope o ka hoʻolaʻa hou ʻana. He hale pule waiwai loa nō ia ma muli o kona kūkulu ʻia ʻana e nā mikionali mua ma Hawaiʻi a me ko lākou mālama ʻana i nā mea waiwai. No nā mikonali, ʻo kēia kūkulu ʻia ʻana o ia hale pule, he mea nui ia no ka hoʻolaha ʻana i ko lākou manaʻo a puni ʻo Hawaiʻi. Wahi a Mike Smola, ke alakaʻi hōʻikeʻike ma Hawaiian Mission Homes, ka waihona pili loa i ka hale pule ʻo Waiola, ua pau nō kekahi mau mea waiwai loa i ke ahi. He mau kiʻi pena a he mau kiʻi i kahakiʻi ʻia e Edward Bailey, kekahi o nā mikionali mua loa. Eia hou hoʻi, ua pau nā puke hoʻomanaʻo a me nā leka a Reverend William Richards a me Reverend Charles Steward, a me nā kuamoʻo ʻōlelo kahiko o ka hale pule. He mau palapala waiwai loa nō ia no ka hoʻopaʻa ʻana i ka mōʻaukala o ua hale pule nei a me nā kuleana a me ka manaʻo o nā mikionali o ia manawa. He hōʻike hoʻi kēia no ke koʻikoʻi o ka mālama pono ʻana i nā waihona ʻē aʻe, kahi e mālama ʻia ai nā mea waiwai o ka mōʻaukala Hawaiʻi a me nā mea koehana. ʻO nā aliʻi i kākoʻo nui i kēia haʻawina a nā Kalikiano, e laʻa ʻo Keōpūolani, Kaumualiʻi, Kauikeaouli, a me Nāhiʻenaʻena, ua kau ʻia ko lākou mau kino kupapaʻu ma laila. Ua pau nō ko lākou mau kia hoʻomanaʻo i ke ahi. Auwē! Nui ke aloha. ʻOiai, he kaumaha nui ka nalo ʻana o ia hale pule, ua piʻi aʻe nō ka ʻonipaʻa mau ʻana o nā limahana ma laila. I nā wā mua i pilikia ai ua hale pule nei, hoʻomau nō lākou i ke kūkulu hou ʻana, a pēlā ana paha i kēia manawa. ʻAuhea ʻoukou e ka poʻe aloha i kēia lāhui, e kōkua mai ʻoukou. Inā ua pā kou naʻau a makemake ʻoe e kōkua i ke kūkulu hou ʻia ʻana o ka hale pule ʻo Waiola, e kaomi i kēia loulou: https://www.waiolachurch.org/page/give . Ma laila nō e lū aku ai i ke kālā i mea e kākoʻo ai i ke kūkulu hou ʻia ʻana o ka hale pule ʻo Waiola. © Kailana Keen 2023 #kuikalono #aina #moolelokahiko ko mua ko hope

Kaleilehuaohaililani < hoʻi hope E Ola ke Kani Hone o nā Manu Kaleilehuaohaililani 30 ʻApelila 2022 I loko o nā makahiki he ʻelua a ʻoi iki aku nō paha e hiki koke mai nei, ke mahuʻi iho nei ka poʻe ʻepekema o kēia au, e pau loa aku ana kekahi o nā manu maoli o Hawaiʻi nei. Wahi a ua noiʻina hou nei o ka Department of Land and Natural Resources, ke mahuʻi ʻia nei ka nalowale pau ʻana o nā ʻohana manu he ʻehā: ʻo ka ʻakikiki, ʻo ke kiwikiu, ʻo ka ʻākohekohe, a ʻo ke akekeʻe. A i loko nō hoʻi paha o ke kekeke, ke mahuʻi ʻia nei e pau ana he 11 hou aku ʻohana manu mai Hawaiʻi nei. He aha nā kumu e pilikia nei ke ola o kēia mau ʻohana manu maoli Hawaiʻi? ʻO kekahi ka maʻi avian malaria i halihali ʻia e ka poʻe makika. Ua like nō paha ka maʻi avian malaria me ka maʻi Kolona, ʻo ia hoʻi, he maʻi kēia i maʻa ʻole i ke kino o ke kanaka. No laila, he maʻi nō ia e laha koke nei ma waena o nā lāhui like ʻole o ke ao e kāʻili aku nei i ka hanu hope loa o nā kānaka he nui wale. I kēia mau lā naʻe, ua lako kākou kānaka i ka lāʻau ʻō Kolona, i pale no ko kākou mau kino kanaka. Pēlā nō ka maʻi avian malaria. ʻO ka poʻe manu nō naʻe, ʻaʻohe o lākou lāʻau ʻō, ʻaʻohe pale ʻana o lākou. A ua lawa ka nahu hoʻokahi ʻana a kekahi makika no ka hoʻomake ʻana i ia manu hoʻokahi. No laila, no nā makahiki he nui wale, ʻo ka poʻe makika e halihali nei i ka maʻi avian malaria ke kumu helu ʻekahi nāna e hoʻopau nei i ka poʻe manu maoli Hawaiʻi. ʻO kekahi kumu hou aku, ʻo ia hoʻi ka wāwahi ʻia o nā nahele e noho nei kēia poʻe manu maoli no ke kūkulu hale ʻana o kānaka. No ia kumu, ʻaʻohe wahi o kēia poʻe manu e noho ai a ʻo ko lākou piʻi hou ʻana aku nō ia i uka i kahi hou e noho ai. Eia hoʻi, ke pau ʻē aku nei nā nahele ʻōhiʻa o Hawaiʻi i ka maʻi Rapid ʻŌhiʻa Death. Ua pilikia ʻē ka poʻe manu i ka nele i ka inu wai lehua ʻole i kēia maʻi ROD, a eia nō ke wāwahi ʻia nei nā nahele e koe nei i wahi e noho ai ʻo kānaka? Auē kā hoʻi ē! ʻAʻole anei i lawa nā palena o ke kūkulu hale? Āhea lā kākou e hiki aku ai i ka palena o uka? Ua ʻōlelo ʻia nō hoʻi, ʻo ka loli o ke ao a me ka wela ʻana mai o ka honua kekahi mea e pilikia nei nā manu maoli. Ma muli o ka wela ʻana mai o ka honua a me ka piʻi ʻana mai o ke kai, ke piʻi aʻe nei nō hoʻi nā manu Hawaiʻi i uka e ʻimi ai i kahi kūpono ma ka waokele e noho pūnana ai. Pehea lā kākou e mālama ai i kēia honua i ʻole hoʻi e piʻi ai ka wela o ka ʻāina a e piʻi aʻe ai hoʻi ke kai? ʻO ka poʻe puaʻa ʻāhiu nō hoʻi kekahi pilikia e emi nei ka heluna o ka poʻe manu maoli. I ka holo ʻana o ka poʻe puaʻa i ʻō a i ʻaneʻi e noho ai, ʻeli mau aku lākou i mau lua e noho ai. I ko lākou haʻalele ʻana i ia lua i ʻeli ʻia, lilo ia lua i wahi kūpono no ka poʻe makika e hānau ai i kā lākou mau hua. A ma laila nō e pilikia hou ai ka poʻe manu i ka maʻi avian malaria i halihali ʻia e ua poʻe makika nei. E nā kānaka o kēia Lāhui, ua hiki mai kēia poʻe manu Hawaiʻi ma mua loa o ka hehi mua ʻana mai o ke kanaka ma kēia pae ʻāina nei. Ua noho pū kākou me kēia poʻe manu Hawaiʻi no nā hanauna mai iō kikilo mai. Ua wili pono ʻia kēia poʻe manu i loko o ko kākou mau moʻokūʻauhau, ko kākou mau moʻolelo, a me ko kākou mau mele. He aha ana lā kā kākou hana e mālama ai i kēia mau manu maoli no nā hanauna ma hope aku e ʻike maka ai? I kēia mau lā, ke nui aʻe nei nō nā papahana e mālama nei i ke ola o kēia mau manu. ʻO kekahi ka ʻō ʻana aku o ka poʻe ʻepekema i nā makika kāne i kekahi lāʻau e kāohi ai i ka hoʻohānau ʻana aku i nā hua makika. Ua ʻōlelo ʻia, he mea nō kēia e hoʻēmi ai i ka heluna makika i mea e laha ʻole ai ka maʻi avian malaria ma waena o ka poʻe manu. Ke hoʻolaha aʻe nei nō hoʻi nā kalana pākahi i nā lula me nā ʻōlelo aʻoaʻo e makaʻala ai nā kānaka ke piʻi aʻe i uka a i ka nahele paha. E holoi pono ʻia nā kāmaʻa a me nā lole i ʻole e halihali ʻia nā makika a me nā ʻano maʻi like ʻole e pilikia nei nā manu maoli. ʻAʻole e ʻauana wale aku i nā wahi i hoʻokapu ʻia no ka hoʻopūnana ʻana o ka poʻe manu. A e waiho i nā lāʻau o ka nahele i kona wahi mau a i ʻole e hoʻihoʻi aku i kahi i kiʻi ʻia ai, i ʻole e laha ai kekahi maʻi o nā lāʻau ma ʻō a ma ʻaneʻi. E mau aku nō i ka hoʻolaha a me ka hoʻomaopopo ʻana i nā kānaka o kēia ʻāina e pili ana i kēia mau pilikia a hihia paha. Ma o ka hoʻolaha ʻana i kēia ʻike e alulike pū ai kākou i ka ʻauamo ʻana i kēia kuleana mālama manu. I ola nā manu maoli no nā hanauna ma hope loa aku. E ola mau loa aku nō ke kani hone o nā manu! © Kaleilehuaohaililani 2022 na ABC ko mua ko hope

Kama Kaaikaula < hoʻi hope He Wahi Moolelo no Mikololou Kama Kaaikaula 1 Nowemapa 2020 I keia mau la, ke ikeia kekahi mano e holo ana ma kahakai, o ka hoolaha aku la no ia i na kanaka a pau me he la he mea ino ka mano. Aka aole pela ke ano o ka manao i ka wa mamua ma ka aina i kapaia o ke awalau o Puuloa. I ka wa kahiko, ua kauia he kapu ma luna o Puuloa, ua papaia, aole e nahu ka mano i ke kanaka. Ma ia wahi i noho alii ai kekahi mano, o ia ka mea nona ka olelo kaulana, “Alahula Puuloa, he alahele na Kaahupahau.” Nona hoi ke kuleana e hooholo ai i ua kanawai la, o Kaahupahau no kona inoa. Hoomaluia na kanaka e na mano a malamaia mai la no hoi na mano e na kanaka. Pela lakou e noho ana i ka wa kahiko. He wahi kipa nui ia o Puuloa e na mano malihini mai na moku puni like ole o nei pae aina, o ka ike maka ana aku ia Kaahupahau ka pahuhopu o ia kipa ana mai. I hoea mai ka mano malihini, o ka malama pono ia iho la no ia o ke kapu o ia aina e na mea kipa, o hoopaiia auanei ka malihini e na kamaaina. No laila e ka makamaka heluhelu, eia no kekahi moolelo e nanea ai ka maka i ka heluhelu. I ka manao o keia wahi mea kakau nei, he pono paha ka hai hou ana aku i nei moolelo i keia wa o kakou. Mai Maui mai a i Oahu nei i hiki mai ai kekahi mano malihini me ka manao e kipa aku ai ia Kaahupaahu. O Mikololou ka inoa o ua mano malihini la, a ono mau oia i ka papai ula o ka aina, oia hoi ke kanaka. Oiai ma Maui, aohe paha kapu nana e hoole i ka aiia ana o na kanaka, ua papaia keia ano hana ma ke awalau o Puuloa, no laila ua kaohiia iho ia ono o ka malihini. I kona hoea ana mai i ke awalau, halawai aku la oia me na alii o ia aina, o Komoawa ke kiai o ka nuku, o Kahiuka ka pukaua nui o ke awalau o Puuloa, o Honuiki ka pukaua kiai kino o ke aliiwahine, a o Kaahupahau no ke aliiwahine ma luna o lakou a pau. O ka lakou hana maamau, oia no ka holo ana iuka no ka auau wai. Aia a pau ka huakai auau wai, paina pu lakou a o ka awa a me ka niu haohao ka lakou mea ai. A pela no keia kipa ana mai o ua malihini la a po ke ao. I ka wa e hiamoe ana na mano kamaaina o nei wahi, ua holo malu aku ka malihini iuka e imi ai i papai nana e ai . O kona holo aku la no ia iuka a paa kana pio, pau i ka nahuia. A lawa kona makemake, hoi mai la no oia i kahi e moe ana na mano kamaaina. Aka, i kona wa e hoi ana, ikeia ua mano ino la e Kaahupahau, maopopo mai la i ia aliiwahine o Puuloa, aole i malamaia ke kapu o keia aina e ua wahi mano ino la. No laila, holo aku la o Kaahupahau iuka me ke kahea ana aku i na kanaka o ka aina, “E lakou nei, e ala.” Puoho ae la no na kanaka i ka loheia ana o ka leo o ke aliiwahine, o ka lakou akoakoa mai la no ia i mua ona e hoolohe ai i ka hoomau ana mai i kana olelo ana, “akahi no a ikeia ke ano ino o kela wahi mano malihini, no laila penei ka oukou hana, ia makou e huakai ana iuka o Waikele, o ka oukou hookuu iho la no ia i na upena he nui i mea e paa ai ke kahawai a hiki ole i ua mano ino la ke puka aku. I loa no iaia a paa, o ia no ka wa e kauo aku ai ia malihini i kahaone, o ka ho-a ae la no ia i ke ahi, a komo aku la i kona kino i ke ahi. Pela e make ai ua mano ino la.” I ka pau ana o ia olelo a ke aliiwahine, hoi mai la oia i kona wahi noho. A hele no hoi a wehewehe kaiao, makaukau ka hui mano e huakai auau iuka i ka wai punahele a ke aliiwahine, oia no o Waipahu. Aia no a hoea ka hui mano iuka, akoakoa mai la na kanaka o ka aina no ka hooko ana iho i ke kauoha a ke aliiwahine, o ka hookuu iho la no ia i na upena he nui a paa ke kahawai. Ma ka wai oluolu o Waipahu, ua hoolakoia ka awa he nui no Mikololou, o ka inu iho la no ia, a ooki mai la ka ona a ka awa iaia nei. Ma ia manawa, hoopuniia ka mano malihini e na kamaaina a oia no ka manawa i pane aku ai ke aliiwahine ia Mikololou, “Ai a mano aohe nana i kumu pali!” Me ia olelo a ke aliiwahine, poipu mai la na mano kamaaina i ua Mikololou la, o ko ia ala auhee aku la no ia i kai me ka wikiwiki a kui aku i na upena i hookuuia. Ua puka aku ia malihini i kela me keia upena a hiki i ka mea hope loa a paa iho la, aole i u, lele mai la na kanaka a kauo mai la no i ke kino o ua Mikololou la i kahaone. Ua hoaia oia i ke ahi a pau keia mano ino i ka puhi ahi ia. A hala he mau la hele mai la kekahi mau keiki me ka ilio i kahakai. I na keiki e auau ana, e eli iho ana ka ilio i ke one a loaa kekahi mea, lilo ia i mea paani na keia ilio nei ma ke one. I ka pau ana o ka auau ana o na keiki, kahea aku la kekahi i ka ilio, e hoi kakou! Hookuu wale ia iho la ia mea paani a ka ilio i ke kai a o kona hoi pu aku la no ia me na keiki. E ka makamaka heluhelu, o keia mea paani a ka ilio, oia no ke alelo o Mikololou i pau ole ia i ke ahi. I loa no a pulu ia alelo i ke kai, ola hou o Mikololou. Alaila, o kona hoi aku la no ia i kona aina ponoi i Maui e noho ai. Aole no i pau ka moolelo o Mikololou maanei, aka ua lawa paha keia no ka manawa. I keia wa weliweli i ka mai Corona, he mea nui na kanawai i kauia no ka hoemi ana i ua mai ahulau la i mea e palekana ai ka poe kupa o keia mau kaha. A oiai mau no ka noho kaawale ana o kakou poe kamaaina, ua weheia ka ipuka o Hawaii no ke kipa ana mai o na mea kipa mai na aina e, me ka manao e malamaia ana na kanawai e lakou. Aka aole paha pela ka lakou hana i na manawa a pau. No laila he aha la ka hoopai kupono no ua mau mea ino la e malama ole i na kanawai? Aole paha ka pepehi ana aku a make e like me ka hopena o Mikololou, aka e aho paha ke kipaku ana aku ia lakou mai keia aina nei, a o ka hoi aku la no ia i ko lakou aina ponoi. A e like me ke ola mau ana o ka moolelo o Mikololou ma o ka moolelo ana aku, i ka hoi ana aku o ia malihini i hoopaiia, e hoomaopopo aku i na mea kipa e ae, i makemake lakou e kipa mai i nei pae aina, pono no ka malamaia ana o na kanawai mai Corona o keia wa o pau koke auanei ka huakai makaikai. A pela no e palekana ai kakou poe kamaaina mai ka laha hou ana aku o ia mai. © Kama Kaaikaula 2020 na Kama Kaaikaula ko mua ko hope