< hoʻi hope ʻAʻohe Uʻi Hele Wale o Kohala Kaʻula Kauikeaokea Krug 15 Kepakemapa 2021 Aloha nui kākou e nā ʻōlali hiwahiwa, mai ka moku kāʻili ao ʻo Lehua ā i ka moku kāʻili aupuni ʻo Hawaiʻi. ʻOiai kākou ma loko o nei wā ʻo ka noho palaualelo ʻana me ke kau mau ʻana o nā maka i ka papakaumaka lolouila, ʻaʻole pinepine ke kipa ʻana o kākou i nā makamaka aloha. Aia naʻe, ʻaʻole e poina nā ʻōlelo aʻo a nā kūpuna i waiho ai no kākou no ka ua mea ʻo ke kipa kūpono ʻana i ko haʻi hale me ka lako. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe, pinepine ke kipa ʻia mai o kākou e ka poʻe malihini iā Hawaiʻi nei. A ʻo kekahi o lākou, ua malihini nō i ia loina ʻo ke kipa ʻana me ke aloha. “ʻAʻohe uʻi hele wale o Kohala.” I ʻōlelo aʻo ia na kūpuna mā i ka malihini. ʻAʻole e hele wale i ko haʻi wahi me ka lawe ʻole aku i makana, i ʻai, a i mea e hoʻolako ʻia ai kahi hoʻokipa. I ʻole e lilo ke kipa ʻana i hoʻoluhi na ka poʻe hoʻokipa o luhi auaneʻi i ka pīnaʻi. E hele me ka lako e pānaʻi ai a e kaʻana ai hoʻi no ka hoʻokipa maikaʻi ʻia e ka mea hoʻokipa. ʻAʻole wale nō ia he ʻōlelo no ka hele ʻana i ka hale o kekahi kanaka. He ʻōlelo nō hoʻi ia no ke kipa ʻana i ka ʻāina malihini – he hale kanaka a he hale kanaka ʻole paha. Wahi a Tūtū Kakaʻe, “Pehea kou uʻi? E hele nō me ka lako.” I ka lele ʻana mai o nā malihini he nui lehulehu i Hawaiʻi nei, kipa mai lākou me ka hao wale ʻana nō i ka waiwai o ko kākou kulāiwi. Me he manu kōlea lā e kōlea ana i kona inoa iho me ka ʻai pū ʻana i ka momona o kēia ʻāina ma mua o ka hoʻi ʻana aku i Kahiki. Eia naʻe, i kēia mau lā, ua pākeu ko lākou hoʻoluhi ʻana mai iā kākou i ko lākou lawe ʻana mai i ka haumia a me ka haukaʻe o Kahiki. ʻAʻohe nānā iki i ka maluhia o ko Hawaiʻi poʻe. He nani ia, ʻike ʻia ka nui hoʻolako o ke kālā hoʻokipa malihini i ka waiwai kālā o Hawaiʻi akā ʻaʻole ia he mea e paʻi ai a paʻi me ke olakino o ko ʻoneʻi poʻe. ʻO ka maʻi COVID-19 ke kumu nui e ʻāpono ʻole ai ko ʻoneʻi poʻe i ke kipa ʻana mai o nā malihini mai ka ʻāina ʻē no ka mea, ua lilo ko ka malihini hōʻea ʻana i mea hoʻopōʻino iā kākou, nā kamaʻāina. He kipa hoʻoluhi kā lākou. ʻAʻohe a lākou pūʻolo makana uku pānaʻi e waiwai ai kākou. ʻAʻohe pūʻolo manaʻo aloha e hoʻomaluhia ana i ke olakino o koʻonei kanaka. ʻAʻole nō he launa me nā ʻōlelo kupuna kaulana o luna aʻe nei. ʻAʻole e poina ke kuleana e kaʻa mau ana ma luna o ka malihini i ka wā e kipa ai i ko ke kamaʻāina wahi ōpū weuweu. E manaʻo ʻia ka mea hoʻokipa a me ka mea e luhi ai i ke kipa ʻana. E mahalo ʻia ka hoʻokipa ʻana a me ka hoʻolako ʻana o ke kamaʻāina ma o ka lawe ʻana i makana e pānaʻi ai no ka mālama kūpono ʻana mai. I kēia wā nei, ʻaʻole ana e pāpā ʻia ke kipa ʻana mai o nā malihini. ʻO ka ʻōlelo kauoha wale nō no kēia poʻe kipa, e kipa mai iā Hawaiʻi me ka pūʻolo manaʻo aloha e pono ai ka maluhia o nā kamaʻāina. ʻO ka hahai kānāwai hoʻomalu maʻi ka hana. Pale ʻia ka ihu me ka waha. Makaʻala ʻia ke kū kaʻawale ʻana. A, i loaʻa nō i ka maʻi, e kipa ʻole mai. ʻAʻole e poina ka ʻōlelo noʻeau o luna, no ka mea ʻo ia kekahi o nā ʻōlelo kahua o ka Hawaiʻi. E lawe mau i makana, e lawe mau i mōhai, a e lawe mau i ka ua mea ʻo ka lako i kahi malihini e paʻi ai a paʻi ke aloha. Aloha ʻāina kākou. © Kaʻula Kauikeaokea Krug 2021 na ka Honolulu Advertiser ko mua ko hope

< hoʻi hope Ola ka ʻĪ, Koʻolau Kahanu Cuban 1 Malaki 2023 Mālama ʻia kēia ʻaha hoʻoulu ʻōlelo Hawaiʻi ma ka mahina ʻo Pepeluali, makahiki 2023. Hui pū nā kula kaiapuni o Oʻahu nei, pēlā pū me nā ʻohana a me nā hoa e kākoʻo ana i ka ʻōlelo makuahine o kēia lāhui aloha. ko mua ko hope

< hoʻi hope I Wai Noʻu Kaʻula Kauikeaokea Krug 30 Ianuali 2022 I ʻike ʻia nō ka nohona o ke kanaka i ka mālama ʻia o ka wai. ʻO ka wai, ʻo ia ke kēpau e pili paʻa ai nā mea a pau o ka honua kekahi i kekahi. I wai e hui ai nā moku, i wai nō e ola ai nā lālā a pau o ke kumu honua. Ola nā mea a pau i ka wai. He wai ko lalo a he wai ko luna. He wai e inu ai a he wai e inu ʻole ai. Ua hemahema a ke hemahema mau nei ka wai inu i ka mālama pono ʻole ʻia e ke kanaka o kēia nohona haole. ʻO nā loina mālama wai o kēlā lāhui me kēia lāhui, ua ʻokoʻa. Ua ʻokoʻa i kahi e noho ai lākou a ua ʻokoʻa pū i ke kuanaʻike. Inā i ʻike ʻia ka wai he akua e ola ai nā mea ola a pau, ʻokoʻa kona mālama ʻia. Inā i ʻike ʻia ka wai he kumu e kāohi ʻia e loaʻa ai ke kālā a me ka mana, ʻokoʻa kona mālama ʻia. I kēia lā, ke ahuwale mai nei ka mālama pono ʻole ʻia o ka wai e ka mokuʻāina a me ka Pūʻali Kaua Moana. Ke puka aʻe nei ke kakalina mai loko mai o nā waihona kakalina a ka Pūʻali Kaua Moana o ʻAmelika, a kulu hewa i loko o ka waihona wai o Hālawa, Oʻahu. Ke komo ala kēlā kakalina i ka wai inu o nā hale mai Moanalua ā hiki aku i Maunalua. ʻAʻole ia ʻo ka maka mua o kēia ʻano hana hoʻohaumia a ka Pūʻali Kaua Moana, eia naʻe, ke hemahema mai nā haole, nā pūʻali koa, a me nā malihini, ʻakahi a ʻike ʻia “he pilikia nui.” Namunamu ka Hawaiʻi, ʻaʻole ʻekemu. Namunamu ka haole, mokuāhana nā aupuni mokuʻāina a pekelala. Hoʻāʻo maila ka Pūʻali Kaua Moana e hūnā i ka pilikia a ua hoʻi akula ka ʻino a ʻai i kona kahu. Manaʻolana au e lilo ana kēia hihia ʻo ia ke keʻehina nui e kīpeku ʻia ai a e hoʻokuke ʻia ai ka pūʻali koa mai Hawaiʻi aku. I nā lā i hala iho nei, ua kīpehi ʻino ʻia ʻo Hawaiʻi i ka ua ā hālana kūpono ʻole. Hālana i ke aha? Hālana i ke kanaka. ʻAʻole ka ua nui wale nō ʻo ke kumu, ua hālana hoʻi i ka mālama pono ʻole ʻana a ke kanaka. ʻO ka hopena ia o ke kimeki a me nā paipū wai. Hoʻāʻo ka haole e kāohi i ka wai a ʻaʻole hiki. ʻO ke kūlana maoli o ka honua, na ka ʻāina e omo i ka wai a alakaʻi i kahi kūpono. Ke uhi ʻia ka ʻāina i ke kimeki, e hālana hewa ana nō ka wai. Ke hemahema ka mālama ʻana i nā kumu wai o ka honua, hemahema pū nō ka nohona o kānaka. E paio no ka pono o ka wai. ​© Kaʻula Kauikeaokea Krug 2022 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ka Sila Hawaiʻi Laʻakea Muhlestein 15 ʻOkakopa 2021 Me ke aloha a pumehana mai na kai ewalu, a i na awawa o na moku. E kau ko kakou manao i ka sila Hawaii, oia hoi ka ilioholoikauaua. O keia ilio, he mea ane halapohe no. No laila, ua loaa kekahi mau kanawai no ka malama ana ia lakou. Ua manao paha oe, ae, ua maopopo i na kanaka apau ia mau kanawai, aole nae pela. I ko kekahi paa male hele ana mai i ka moku o Kauai, ua ike ia ka hana hupo ana o laua ma ke kai. Ma ke kahakai o Poipu, ua pai aku ka wahine i ka ilioholoikauaua no ke pai ana i kii no lakou iho. I ka hoea ana mai o na makai o Kauai, olelo lakou, aole i maopopo i na malihini na kanawai e pili ana i na holoholona ma Hawaii. No laila ua kauoha ia laua e uku no ko laua hana hupo i ka sila Hawaii, ma kahi o ka $1,500. “He paamale laua mai Minnesota a ma kahi o 45 ko laua makahiki,” i olelo ai ka makai. Olelo ke kiaaina o David Ige, o na malihini e hele mai ana i anei a i ole e noho ana i anei, e hoomaopopo ia lakou na lula. Nui na kanawai no na holoholona, e like pu me na kanaka i loko o na moku o Hawaii. No laila, ina hoike oe i ke aloha, e loaa ana no ke aloha. O ka sila Hawaii, he holoholona waiwai a koikoi loa no na moku o Hawaii. E aloha aku kakou ia ia. © Laʻakea Muhlestein 2021 na NOAA Fisheries Hawaiian monk seal research program ko mua ko hope

< hoʻi hope Kōkoʻolua Kēhaulani Greene 1 ʻOkakopa 2020 He aha ia mea he kōkoʻolua? Ma ka moʻolelo kaʻao o Hiʻiakaikapoliopele, ʻo Wahineʻōmaʻo ko Hiʻiaka kōkoʻolua. Ma ua moʻolelo nei, na kona kaikuaʻana, na Pele i hoʻouna iā Hiʻiaka i ka huakaʻi e kiʻi i kāna kāne, iā Lohiʻau. Kākoʻo ʻo Wahineʻōmaʻo iā Hiʻiaka i kona huakaʻi kiʻi kāne, a ua pili lāua i ko lāua huakaʻi ʻana. ʻO ke kōkoʻolua, he hoa pili nō. A ʻo koʻu kōkoʻolua, ʻo ia nō ʻo koʻu kaikuaʻana. ʻO ia koʻu hoa pili e kākoʻo mai ana iaʻu ma ke ala o koʻu ola ʻana a ikaika kēia pilina o māua. ʻO koʻu kaikuaʻana ka mea mua i hiʻi maila iaʻu i ka lā oʻu i hānau ‘ia ai, a he ʻumi kūmāono ona makahiki i ia wā. A mai ia hope mai ua pili nō māua. ‘O koʻu kaikuaʻana ka mea i hānai mai iaʻu i koʻu wā kamaliʻi a i koʻu wā ʻōpio. ʻO ka mea a māua i hana like mau ai i koʻu wā ʻōpio, ʻo ia hoʻi ke kahanalu ʻana. ʻO ke kahanalu ka hana maʻamaʻalea a koʻu kaikuaʻana a ʻo kēia kā māua hana punahele. Ua kalaiwa akula māua i nā kahakai ʻo Waimea a me Walls i nā hopena pule, eia naʻe, ʻo Waimea ko māua kai i kahanalu pinepine ai. Iā ia e kalaiwa ana iā māua i Waimea, e noho ana au i koʻu noho a e nui aʻe ana koʻu pīhoihoi. Ā hōʻea aku māua ma Waimea a lele māua mai ke kaʻa aku, kōkua maila koʻu kaikuaʻana iaʻu i ka hoʻokomo ʻana i koʻu mau mea lana ma ka lima, a hamohamo maila i ka ʻaila pale lā ma koʻu ʻili. Nīnau mai ʻo ia ala, “Mākaukau?” A me ka maʻamau, pane akula au, “ʻAe!” me ka minoʻaka nui. A laila, hoʻopaʻa ʻo ia i kona papa kahanalu ma kekahi lima, a paʻa lima akula māua, ʻo ka hele wāwae akula i kahakai. Pā maila ka lā a ʻano wela ke one ma lalo iho o koʻu mau wāwae, eia naʻe, huʻihuʻi ke kai. Kau koʻu kaikuaʻana iaʻu ma luna o kona papa kahanalu a kali pū māua i kekahi nalu maikaʻi. ʻOiai ua liʻiliʻi nō au, no laila, he mea maʻamau iā māua ke kahanalu ʻana ma kona papa kahanalu hoʻokahi. Ulu aʻe koʻu pīhoihoi i ke kali ʻana. A laila, piʻi maila ka nalu, ʻo ka pae akula nō ia o māua ma ka nalu! Leʻaleʻa loa ka wā a māua e pae aku ana ma ka nalu a i ke one. Hauʻoli nō au i koʻu hele pū ʻana i kahakai me koʻu kaikuaʻana, ʻo ia hoʻi koʻu kōkoʻolua. Kākoʻo mai nō koʻu kaikuaʻana i nā wā paʻakikī. I koʻu wā ma ke kula kiʻekiʻe ua makemake au e lilo i mea kākau. Ua maikaʻi ʻole kaʻu kākau ʻana i ia wā a ua nui koʻu hilihila i nā moʻolelo aʻu i haku ai, eia naʻe, ua kākoʻo maila ʻo ia e hoʻokō i kaʻu pahuhopu a ua hoʻomaʻamaʻa au i ke kākau ʻana. Eia naʻe, i koʻu komo ʻana i ke kulanui, ua makemake ʻole au e hoʻomau i ke kākau ʻana. Ua paipai maila ʻo ia iaʻu a no kona paipai ʻana maila, ua holomua au ma ke kākau ʻana. I ke kau hāʻule lau i hala iho nei, ua komo au i ka papa kākau moʻolelo. A no ka hōʻike hope loa, ua kākau au i moʻolelo pōkole. He moʻolelo ia i pili i koʻu mōhala ʻana aʻe i koʻu wā ma ke kulanui. Ua noho hoʻokahi au ma kekahi noho ma mua o ka papa. Hoʻopaʻa maila au i kaʻu moʻolelo ma koʻu mau lima i koʻu wā e kali ana i ka ʻōlelo a ke kumu i pili i kaʻu moʻolelo. Manaʻo aʻela au, ua paʻakikī ke kākau ʻana i ia moʻolelo. Ua mau nō kaʻu kākau hou ʻana i nā kā i mea e hoʻouna aku ai i kaʻu moʻolelo e like me koʻu makemake. Nānā maila ke kumu a me nā haumāna a piʻi aʻela ka haʻalulu i loko o ka naʻau. A laila, haʻi mai ʻo ia ala, ua ikaika nō ia kā hope o kaʻu moʻolelo, ʻo kona hāʻawi maila nō ia i kekahi leka pōkole āna i kākau ai e mahalo mai ana iaʻu a me kaʻu moʻolelo. Ua hauʻoli launa ʻole au i kēia ʻōlelo mahalo no kaʻu hana. I kēia wā, ke ‘imi naʻauao nei au ma ke kulanui ma lalo o ke kula no ka ʻōlelo haole a me ke kula ʻo Kawaihuelani, a ke hoʻoikaika mau nei au i kaʻu kākau ʻana. Ua komo au i nā papa kākau ma nā papa ʻōlelo haole a me nā papa ʻōlelo Hawaiʻi, a ke aʻo mai nei nō hoʻi au i nā mea like ʻole e pili ana i nā loina kākau a me nā kaila o ke kākau ʻana. Mau nō ke kākoʻo ʻana maila o koʻu kaikuaʻana e hoʻomau i ke kula a e hoʻoikaika i koʻu ʻike. Waiwai ka pilina me koʻu kōkoʻolua, ʻo ia nō koʻu kaikuaʻana. ʻO ia ka mea e kākoʻo mai ana a e kōkua mai ana iaʻu i nā wā paʻakikī. A ʻo ia ka mea ma koʻu ʻaoʻao i nā wā pōmaikaʻi kekahi. I koʻu manaʻo, he ʻano pilina ʻokoʻa ko māua no ka mea ua lilo ʻo koʻu kaikuaʻana, ʻo ia koʻu kōkoʻolua. A no kēia ua nui aʻe ke aloha a me ka ikaika o ko māua pilina. He mea nui nō ka hoʻoulu ʻana aʻe i nā pilina me nā hoa a me nā hoa hānau. ​© Kēhaulani Greene 2020 na Kēhaulani Greene ko mua ko hope

< hoʻi hope E ʻAi i Kekahi, e Kāpī i Kekahi Kalehuakea Kelling 10 Pepeluali 2021 E ʻai i kekahi, e kāpī i kekahi E nā hoa o ka ʻāina aloha, ʻo ka ʻōlelo kaulana e kau aʻe nei i luna, he ʻōlelo kaulana nō ia mai kahiko mai no ka paipai ʻana iā kākou e akahele i ka ʻohiʻohi ʻana i nā mea e pono ai, a lawa. I kēia mau lā, ‘aʻole i maʻa ka hapa nui o ka lehulehu i kēia loina o nā kūpuna. A no laila, ke ʻike nei kēia mau hanauna i ka nele i ka iʻa ‘ole. ʻO ke kaiāulu ʻo Hoʻolehua ma Molokaʻi kekahi e ʻike nei i kēia hihia. ʻAʻohe iʻa! Wahi a ke kaiāulu, ua emi mai ka nui o nā lāhulu iʻa ʻōiwi e like hoʻi me ke kole, ka moi, a me ka uhu. He pilikia nui ka nele i ka iʻa ʻole ʻoiai kaukaʻi kēia kaiāulu ma luna o ka lawaiʻa ʻana i loaʻa ai kā lākou mea ʻai no ka ʻohana. Inā hoʻomau kākou ma kēia ala, e hoka ana auaneʻi nā hanauna e hiki mai ana! I mea e hoʻoponopono ai i kēia pilikia, ua ʻupu mai ka manaʻo o ka Hui Mālama ʻo Moʻomomi e hoʻokumu i Community Based Subsistence Fishing Area (CBSFA) mai Kalaeokaʻīlio a i hoʻokahi mile i ka hikina. He ala ka CBSFA no ka hoʻokumu ʻana i kekahi mau kānāwai lawaiʻa, a na ke kaiāulu e hoʻoholo. I loko nō o kēia mau manaʻo no ke kau kānāwai, wili ʻia nā welo kupuna a me nā loina kahiko ʻo ka wā kapu. Eia kekahi laʻana o nā kānāwai i hāpai ʻia e ka Hui Mālama ʻo Moʻomomi: No ke Kūmū: • Hiki ke lawe i ʻelua iʻa pā lā • He 16 ʻīn. mai ke poʻo a ka hiʻu ka nui e lawe ʻia • He wā kapu: 1 Ianuali - 31 Malaki ʻAkahi nō a mālama ʻia ka wā hōʻike manaʻo i mua ʻo ka DAR (Department of Aquatic Resources), a ua loaʻa nō kekahi mau manaʻo kūʻē no ka hoʻokumu ʻana i CBSFA ma Moʻomomi. Wahi a ka ʻaoʻao kūʻē, ke hoʻohāiki nei ka mokuʻāina i ko lākou kuleana lawaiʻa. Eia naʻe ʻaʻole pēlā, ʻoiai ʻae ʻia nā kānaka a pau e lawaiʻa ma ia wahi, he mau kānāwai wale nō ka mea i loli. A he mau kānāwai kēia i mea e hoʻonui ai i ka iʻa i lawa no nā hanauna hou aku. ʻO kēia ka makemake a me ka ʻiʻini o kahi mau kupa o ia wahi ʻoiai ke ʻike maoli nei ke emi mai o ka nui iʻa. ʻO kēia mau kānāwai ka hopena o ka paio ʻana a ka Hui Mālama ʻo Moʻomomi no kanakolu mau makahiki. A i kēia manawa ʻaʻohe pane hoʻoholo no ka hoʻokumu ʻana i ia CBSFA, no laila ke hālāwai nei nā ʻaoʻao ʻelua o ke kaiāulu e ʻimi i ala e ʻaelike ai lākou. ʻAʻole naʻe kēia ʻo ka CBSFA mua loa ma Hawaiʻi nei, ʻoiai ma Hāʻena, Kauaʻi kahi i hoʻokumu mua ʻia ai i ka makahiki 2006. Ua ulu aʻe nō ka nui iʻa i Hāʻena ma muli hoʻi o ka hoʻokumu ʻana i kēia CBSFA, a ke hoʻomau ʻia nei nā loina kuʻuna. No laila e nā maka heluhelu, ʻaʻole anei he kūpono kēia hoʻokumu ʻana no Moʻomomi kekahi? He kākoʻo kēia i nā kupa e mālama nei i kēlā ʻāina. A he kuleana hoʻi ko kākou e mālama i ka ʻāina a me nā kumu waiwai i ʻole ai e hoka nā hanauna e hiki mai ana. ʻAʻole kākou he malihini i kēia mea o ke aloha ʻāina, ʻo ia ka ʻume mageneti e alakaʻi ana iā kākou ma kēia ala i maʻa i ka hele ʻia. Me ia mau manaʻo kākou e ʻai i kekahi, a e kāpī i kekahi i mau ai ke ea o ka ʻāina! © Kalehuakea Kelling 2021 na Kalehuakea Kelling ko mua ko hope

< hoʻi hope Aia ke Ola i ka Waha, Aia ka Make i ka Waha Makia deJesus 28 Pepeluali 2021 ʻAuhea ʻoukou e nā hoa makamaka walaʻau o ka ʻōlelo o kēia pae ʻāina nei. He wahi mahalo kēia i ka poʻe walaʻau e hoʻopuka ana i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kēlā lā me kēia lā. A he noi nō hoʻi i nā waha i maʻa i ka ʻōlelo akā ua paʻa ihola, e wehe mai i ka waha a hoʻopuka mai i ka ʻōlelo nani loa a nā kūpuna. Ua paʻa ka ʻōlelo Hawaiʻi i kekahi poʻe hoa walaʻau, akā ua paʻa nō hoʻi ko lākou mau waha. No ke aha lā? No ka hilahila paha ona i ia ʻōlelo? Inā paʻa ka waha, e lilo ana ka ʻōlelo i ka nalowale. Aia ka mana ma ka walaʻau ʻana, ʻaʻole nō ia mana ma ka noʻonoʻo wale. Inā hiki ke heluhelu i ka ʻōlelo Hawaiʻi, inā hiki ke kākau i ka ʻōlelo Hawaiʻi, a laila, hiki nō ke walaʻau Hawaiʻi. ʻO ka hapa nui o kākou, ua hoʻomaka ma kēia ala ʻōlelo Hawaiʻi ma ke kula. ʻOiai, he nani nō ke kūkākūkā ʻana a me ke aʻo ʻana ma loko o ke kula, ma ke kula wale nō ia. Puka wale aku nō ka ʻōlelo Hawaiʻi ma loko o ka lumi papa a ke pau ka papa, ʻo ka lilo koke aʻela nō ia i ka ʻōlelo Pelekane. No ke aha i koho ʻia ai ka ʻōlelo Pelekane ma mua o ka ʻōlelo Hawaiʻi? Maʻa ihola nā waha o kēia ʻāina i ka namu paʻi ʻai, a hoʻopuka ʻia ka namu paʻi ʻai ma mua o ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka walaʻau pū ʻana. I ka launa mua o kekahi poʻe, ʻaʻole i ʻanoʻai ʻia aku me ka ʻōlelo “Aloha,” akā ʻanoʻai ʻia me ka ʻōlelo “Howzit!” ʻAʻole kēia he mea hewa, ua kamaʻāina iā kākou ia ʻōlelo. Akā, inā e ola ana nō ka ʻōlelo Hawaiʻi i ko kākou mau waha, pehea kākou e kāpae aku ai i nā ʻōlelo ʻē aʻe a hoʻopuka wale nō i ka ʻōlelo Hawaiʻi? ʻO Pepeluali kai kapa ʻia ka mahina ʻōlelo Hawaiʻi. No laila, hōʻeleu ʻia nā kānaka, a ʻike ʻia ka hua ma Instagram, Facebook, Twitter, a me nā pāpaho launa kānaka like ʻole. Hū ka nui o nā kānaka e hoʻomaʻamaʻa ana i kēia ʻōlelo! Eia naʻe, he aha ana lā ua ʻeleu nei? Ua puni aku nei ʻo Pepeluali pau pū ka puka ʻana aku o ka ʻōlelo mai ka waha mai o kona poʻe? ʻAʻole. E mau nō ka ʻōlelo iā kākou. E hoʻopuka mai i kou manaʻo ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. E nīele aku i ka manaʻo o haʻi ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. E haʻi mai i kekahi moʻolelo ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. Inā ua ʻike ʻoe i ka ʻōlelo Hawaiʻi, no ke aha e puka ʻole mai ana ka ʻōlelo Hawaiʻi mai kou waha mai? Eia kaʻu e ke hoa: Mai hilahila i ka ʻōlelo Hawaiʻi. ʻO ka wali, ʻo ka hemahema, ʻo ka hepa paha, mea ʻole ia. ʻO ka mea nui ka hoʻopuka ʻana i ka ʻōlelo a lohe ʻia e ko ke ao. Ke hoʻihoʻi ʻia nei ua ʻōlelo Hawaiʻi nei i nā ʻohana o kēia pae ʻāina. Inā hemahema kāu walaʻau ʻana aku, e hoʻomaʻamaʻa. Ke puka ka ʻōlelo Hawaiʻi, mai hilahila i ka hemahema. Like nō me ka ʻōlelo i paʻa iā ʻoe, ke puka ka hemahema, e hoʻoponopono i ia ʻōlelo a hoʻopuka i ka ʻōlelo pololei me ke aloha a me ka ʻoluʻolu. E mau ana ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka puka ʻana ona mai nā waha mai o kākou, ʻoiai no kākou nō ke kuleana. Aia ke ola o ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka hāmama ʻana o ka waha, aia ka make o ka ʻōlelo Hawaiʻi i ka paʻa ʻana o ka waha. © Makia de Jesus 2021 ko mua ko hope

< hoʻi hope Ola Waiʻanae i ka Makani Kaiāulu Kaʻula Kauikeaokea Krug 1 Nowemapa 2020 Aia lā koʻu aloha iā ʻoukou e nā hoa heluhelu ke kau ala ma ka hokua o ke Kaiāulu e iho ana mai uka o ʻĪlio a i waena o nā puʻu haele lua ʻo Māʻiliʻili a me Pāheʻeheʻe a hiki aku i ka lae ʻo Kāneʻīlio i ka malu niu ʻo Pōkaʻī. He ʻī aku kēia iā ʻoukou e luana pū mai i ka ʻolu o kahi moʻolelo no kēia ʻāina kūʻonoʻono nei ʻo Waiʻanae. I moʻolelo aha hoʻi ia? I moʻolelo hoʻokaʻakaʻa maka hoʻi ia e maopopo pono ai i ka lehulehu ākea nā inoa o nā pana ʻāina o Waiʻanae. Mai Nānākuli a hiki loa aku i Keawaʻula kahi o ka leina kapukapu o kākou e kīkoʻo aʻe ana ma ka ʻōhuku lae ʻo Kaʻena. He wahi moʻolelo kēia i haʻi ʻia mai iaʻu i koʻu wā kamaliʻi no koʻu one hānau ʻo Waiʻanae. ʻO kēia wahi moʻolelo ka moʻolelo no nā puʻu o Waiʻanae moku. Mai Pili-o-Kahe i Nānākuli ā hiki loa aku i Kua-o-ka-lā ma ka lae ʻo Kaʻena. I ke au kōliʻuliʻu, ka wā i loaʻa ʻole ai nā puʻu o Waiʻanae, e noho ana ma Nānākuli kekahi pilikua nui loa. ʻO Nānākuli ka inoa o ua wahi pilikua lā, i kapa ʻia kona inoa no kona nānā mau ʻana i lalo i kona mau kuli ma muli o ka nui o kona hilahila. He hilahila i ke aha? He hilahila i ka nui launa ʻole o kona kino. Ua hoʻohihi ʻia ʻo ia e kekahi paʻa wahine māhoe uʻi ʻo Pāheʻeheʻe a me kona māhoe ʻo Māʻiliʻili. He mau wāhine uʻi lāua i hihia i ke aloha me kekahi aliʻi nohea ʻo Hulu no Māʻili. ʻO Hulu, he aliʻi keu a ka maikaʻi i pilialoha me Māʻiliʻili. Eia naʻe, ʻaʻole ʻo Hulu i ʻike i ka ʻokoʻa o nā māhoe a pili hilihewa akula ʻo ia me Pāheʻeheʻe me ka manaʻo ʻo Māʻiliʻili nō ia. Ua hele a lili ʻo Nānākuli i ua wahi aliʻi nei no kona ʻike ʻana i ke aloha o nā māhoe i ia wahi ʻiwa hoʻohaehae nāulu. Aloha wale ua pilikua nei. ʻO Koʻiahi, he moʻo hoʻokalakupua nunui ʻo ia no ia ʻaoʻao ʻo Waiʻanae. Kaulana ʻo ia i ka ʻaʻala o ka maile lau liʻiliʻi e ulu ana ma kona ʻāina. ʻO Koʻiahi nō hoʻi kekahi i ke kuko iā Hulu, kēlā wahi ulua ʻumeʻume o kai hohonu. Eia naʻe, i ka lohe ʻana o Koʻiahi no ke kui lei ʻana o ua wahi Hulu nei me Māʻiliʻili lāua ʻo Pāheʻeheʻe, ulu koke aʻela ka inaina a me ka lili i loko ona. ʻAʻole i liʻuliʻu, hoʻololi akula ʻo Koʻiahi iā lākou pākahi a pau i mau pōhaku a kū kona mākaia. Ua lilo ko Hulu kino i wahi puʻu ma ka lae ʻo Māʻili i kapa ʻia ʻo Puʻu-o-Hulu. ʻO Māʻiliʻili a me Pāheʻeheʻe, ua lilo lāua ʻo lāua nō nā puʻu ʻelua ʻo Puʻu Māʻiliʻili a me Puʻu Pāheʻeheʻe ma Lualualei. A ʻo Nānākuli, ua lilo kona kino pilikua i pōhaku nunui a ʻo ke awāwa holoʻokoʻa ʻo Nānākuli nō ia. ʻO ko Nānākuli wāwae ʻākau ʻo Puʻu Heleakalā, ʻo kona kuli ʻākau ʻo Palikea, ʻo Maunakapu kona wahi kapu, ʻo Puʻu Manawahua kona kuli hema, a ʻo Pili-o-kahe kona wāwae hema. No ia mau hana hoʻomāinoino a Koʻiahi, hoʻopaʻi akula nā akua iā ia a hoʻololi ihola lākou i kona kino holoʻokoʻa i pōhaku. ʻO kona kino pōhaku nā puʻu mai ke ahupuaʻa ʻo Waiʻanae ā hiki aku i Keawaʻula. ʻO Puʻu Kawiwi kona huelo, ʻo Puʻu Keaʻau kona wāwae hema, ʻo Kāneana kona lima hema, a ʻo Kua-o-ka-lā kona poʻo. Pēlā i loaʻa ai nā kuahiwi o ka moku ʻo Waiʻanae. Ma uka iki o ke awāwa ʻo Makua kahi ʻili ʻāina i kapa pū ʻia ʻo Koʻiahi. Wahi a ka moʻolelo, ma ia ʻili ʻāina ʻo Koʻiahi e ulu ai ka maile lauliʻi ʻaʻala loa o Hawaiʻi nei, ʻaʻohe lua e like ai me ka ʻaʻala o ua mau maile lauliʻi lā. I mea kēia moʻolelo e ʻike ai ka lehulehu i nā inoa o nā puʻu o Waiʻanae a me nā moʻolelo o ia mau inoa a me ka loaʻa ʻana o ia mau puʻu me ona mau kualono. ʻO kekahi haʻawina hoʻi, e makaʻala ʻia ka lili o lilo auaneʻi ke kino i wahi pōhaku. ʻAʻole naʻe kāua e hihi. ʻO ka waiwai nui o kaʻu ʻōlelo, he hoʻomaopopo. He hoʻomaopopo i nā inoa o nā puʻu a me nā kualono a pau o ko Waiʻanae moku no ka mea ʻo ia nā puʻu e hoʻomalu nei i ko Waiʻanae poʻe. Aia i Waiʻanae kekahi mahele nui o ka poʻe Hawaiʻi. I kēia mau lā, ua mō ka piko e pili ai nā kupa me ko lākou ʻāina ma muli o ka poina ʻana o nā inoa ʻāina a me nā moʻolelo. E hilo hou ʻia kēia pilina aloha ʻāina o kākou i ka lino hilo pāwalu i ʻole e moku hou ai. Ma laila ka ʻai a me ka ʻīnaʻi o ka Hawaiʻi ʻana – i ka mālama ʻana i ka ʻāina e mālama nei iā kākou. ʻAʻohe mālama, pau i ka ʻiole. © Kaʻulakauikeaokea Krug 2020 na Kaʻula Krug ko mua ko hope

< hoʻi hope Makemake nā ʻEpekema e Kāohi i ka Poʻe Makika Kēhau Noe 15 ʻOkakopa 2021 Ma o ka hoʻomōhala ʻana i kekahi “kaupalena hānau makika.” Ua hōʻea mai nā makika i loko o Hawaiʻi i nā makahiki mua o nā 1800 ma nā moku ʻEulopa. Lawe maila nā makika i ka malaria manu. Ma hope mai o ia wā ua make nui ʻia ka manu i ka nahu ʻia e nā makika i hoʻouna i kēia maʻi. I kēia wā, make koke nā manu i ka noho ʻana o nā makika i ka wao kiʻekiʻe. He mea maʻamau i nā makika ka noho ʻana i kahi mahana. Piʻi akula ka poʻe makika i nā mauna ma muli o ka nui ʻana mai o ko ka mauna mahana. No laila, hoʻolaha nui ʻia ka malaria manu i ia wao. I nā m.h 1900 a hiki i kēia wā, makemake nā ʻepekema e hoʻomōhala i ka lāʻau koʻokoʻo no ka malaria manu. Akā, ʻaʻole i holomua maikaʻi kekahi lāʻau koʻokoʻo no nā manu. No laila i kēia wā, ke manaʻoʻio nei nā ʻepekema i ka hoʻomōhala ʻana i kekahi kaupalena hānau no nā makika. ʻO ke kaupalena hānau ka mea e luku i ka poʻe makika ma o ka pau ʻana o ka hiki ʻana ika makika wahine ke hānau i nā hua e ola. No ke kaʻina hana, hāʻawi ʻia aku ke kaupalena hānau i nā makika kāne. Pahu kui ʻia nā makika kāne i ke koʻohune e loaʻa i nā lāhui makika like ʻole. I ka wā e hoʻomau keiki ai nā makika, he ʻokoʻa ko lāua koʻohune. ʻO ke koʻohune ʻokoʻa ka mea i kumu i ka hānau kīnā. No laila, pohō akula ko ka makika wahine huahua ʻana, no ka mea, he palupalu kona mau hua. ʻAʻole hoʻokino kāna mau keiki. Inā e loaʻa mai kekahi palapala ʻae mai ka ʻOihana Mahi ʻAi mai o ka Mokuʻāina, hoʻolauna ʻia ke koʻohune i nā makika kāne i ka m.h 2024. Akā, makemake nā ʻepekema e hoʻokumu koke, ma muli o ka make koke ʻana o nā manu Hawaiʻi, e like me ka ʻakikiki ma Kauaʻi, no ka mea, he ʻelima haneli wale nō nā ʻakikiki. E nalowale paha lākou ma mua o nā makika. © Kēhau Noe 2021 na Kēhau Noe ko mua ko hope

Olakino Pūʻā Kōlea Keleka Falces Eia mai kākou ma kahi o ʻekolu makahiki ma hope o ka pae mua ʻana mai o ka maʻi Kolona i ke one o Hawaiʻi nei. Ua ʻō ʻia ka hapanui o ka lehulehu i ka lāʻau koʻokoʻo, a e manaʻo ʻia paha, ua pau ka maʻi ahulau. Eia naʻe, i kēlā mahina aku nei i piʻi māhuahua aʻela ka nui o ka poʻe i loaʻa i ka maʻi Kolona. 5 ʻOkakopa 2023 e heluhelu ʻO ka Nane ka Pono Hiʻilani Chang ʻAʻole like ka hana i kēia mau lā me ka wā ma mua. Kaukoʻo ʻia ka ʻenehana hou no nā mea a pau, akā ʻaʻole i like ke kau noʻonoʻo ʻana ma ia hana me ka nane. Aia naʻe ma ka nane ka lāʻau noʻonoʻo, ʻaʻole ma ka ʻenehana hou. 1 Nowemapa 2022 e heluhelu E Mahalo Kākou i ka Mea Loaʻa Kēhaulani Greene E nā makamaka heluhelu, he wā ʻano paʻakikī kēia no kākou, eia naʻe, he mea nui ke koikoi ʻana i ka mālama kino a me ka mahalo ʻana i ka mea i loaʻa iā kākou. 10 Pepeluali 2021 e heluhelu E Nihi ka Hele Kamalei Marrotte He wā kūpouli kēia a ka launa ʻole. Ke noho paʻa nei kākou a pau – ʻo ia nō ka manaʻolana – ma ko kākou mau hale me ka ʻike ʻole ʻana aku i ko kākou mau hoapili, hoahānau, mākua, a me ko kākou mau kūpuna hoʻi. ʻIke ʻia ka paʻakikī o kēia wahi koi a ke Kiaʻāina Lukānela. 1 Kepakemapa 2020 e heluhelu He Maʻi Kūloko Kuehuikapono Seto Myers He kino liʻiliʻi loa ko COVID, pēlā nō hoʻi me ka maʻi ʻaʻai, me ka maʻi kuni, a me ke kunu kalea. ʻO ka maʻi naʻe nona kēia ʻatikala, kahi maʻi hoʻi e nahunahu ana i ka noʻonoʻo o kākou, ʻaʻohe ona kino, ʻaʻohe ona niho e kekē mai ana, ʻaʻohe hoʻi ona lāʻau maoli no kākou e pakele ai. He haʻohaʻo wale nō ia. 1 Nowemapa 2022 e heluhelu Ka Maʻi Manaʻo Poina ʻo Alzheimer's Noah Ellis ʻO ka maʻi Alzheimer’s, ʻo ia ka maʻi lolo e hoʻopau mālie i ka hoʻomanaʻo a me ka mākau noʻonoʻo a, i ka hopena, ka hiki ke hoʻokō i nā hana maʻalahi. ʻO ke kumu o kēia ʻatikala ka hoʻolaha ʻana i ka ʻike e pili ana i ka maʻi ʻo Alzheimer’s i hiki i ka poʻe ke ʻike i nā ʻōuli i mea e kōkua ai i ka poʻe e hōʻike i kēlā mau ʻōuli. 15 Nowemapa 2021 e heluhelu Ke Au o ka Manawa: Ka Pono me ka ʻOle o ka Lāʻau ʻŌ Kolona Kilinoe Kimura Inā e ʻōlelo ʻia mai aia he lāʻau ʻō Kolona e kūpale ana i ke ola kino, i emi iho ka ʻino o ka maʻi, a he kōkua kēia lāʻau i ka hoʻōki ʻana i ka lele ʻana o kēia maʻi, a laila, ʻaʻole loa he mea ʻē aʻe nāna e hōʻike mai i ka ʻoiaʻiʻo o ia mea, koe hoʻi ʻo ke au wale nō o ka manawa. 10 Pepeluali 2021 e heluhelu Maʻi Ahulau Kilinoe Kimura I kēia lā he 10,887 poʻe o ka pae ʻāina i loaʻa i ka maʻi COVID-19 a ke nui aʻe nei ka heluna i kēlā me kēia lā. ʻOiai ua hiki ke loaʻa i kēia maʻi me ka hōʻike ʻole ʻana i nā hōʻailona o ua maʻi nei, ua kupu mai ka manaʻo i loko o ʻoukou e hana i ka hōʻike COVID. 1 Kepakemapa 2020 e heluhelu Hoʻi mai ʻo Makanikeoe Keʻalahoʻoipoleimaile Cabanilla Eia i loko o kēia pepa he moʻolelo no ka ʻohana i pilikia, a hemo ka pilikia i ka hoʻoponopono. E ʻimi ana kāua, e ka mea heluhelu, i kā lākou hoʻomau maoli ʻana i ka hoʻoponopono. E nānā pono kāua i ka hoʻoponopono ʻana o ka ʻohana ʻo Lama. 1 Nowemapa 2022 e heluhelu Pehea kou ʻIli Pāpaʻa Lā? Brandi Ahlo He ʻōlelo noʻeau nō hoʻi kēia: inā nakaka ka puaʻa, maikaʻi ʻole ka waʻa a hoka. He hōʻailona a he mea koʻikoʻi ka ʻili no ka maikaʻi o ke kino. Ua like ka ʻili o ka puaʻa me kou ʻili, a kohu like ka waʻa me kou kino. Penei nō: Inā nakaka kou ʻili, ʻaʻole maikaʻi kou kino inā aukahi kou ʻili, maikaʻi kou kino. 15 ʻOkakopa 2021 e heluhelu E Hoʻomaopopo i ka Maʻi Mimikō Kalaninuiahi Wilson ʻO Nowemapa ka mahina e hoʻomaopopo ai i ka maʻi mimikō, a ʻo ka mahina hoʻi kēia e aʻo ai i nā ʻano mea like ʻole e kāohi ai i ka maʻi mimikō a me nā mea e kōkua ai i nā kānaka i loaʻa i ka maʻi mimikō. Ma kēia moʻolelo nūpepa e kaʻanalike ʻia ana nā ʻano mea e hana ai e kāohi i ka maʻi mimikō a e kōkua ai i nā kānaka i loaʻa i ka maʻi mimikō. 1 Nowemapa 2020 e heluhelu ʻUmia ka Hanu Ululani Siangco ʻAuhea ʻoukou e nā pua hoʻoheona o Hawaiʻi nei. Ke kāhea nei wau iā ʻoukou, e nā mea pāheona, e ʻaʻa iho e ʻalo a e hoʻomanawanui i nā pilikia like ʻole e kupu mai, a e hoʻomau. 1 Kepakemapa 2020 e heluhelu

< hoʻi hope He Huakaʻi Mākaʻikaʻi iā Oʻahu nei a Puni Ke Pānānā Aloha 30 ʻApelila 2022 I ke kakahiaka o ka Pōʻaono, ua hoʻomaka hou ʻia ko mākou mākaʻikaʻi ʻana ma kai o Nānākuli, i ka Pāka hoʻi ʻo Kalanianaʻole. Haʻi ʻia ka moʻolelo, he pōhaku ʻume iʻa i loaʻa akula i kekahi kupa o Nānākuli ma ka moe ʻuhane. Hoʻāla ʻia aʻela ka hiamoe o ua wahi kanaka nei, hele akula i kahi a ka pōhaku i kuhikuhi maila i ka moe, aia hoʻi! He pōhaku nō! Na ia pōhaku i hōʻike i kona kahu i ka wā e holo nui ai ka iʻa ma kai, a ua lilo ia i pōmaikaʻi nui no ua wahi kahu nei, no ka poʻe a pau hoʻi o ia ʻāina. Mai kahi pae o Waiʻanae a i kahi pae aku, huli aʻela ka huakaʻi, no Keawaʻula ka pahuhopu. I Keawaʻula nō mākou i kilo aku ai i ka ʻāina e oni ana i ke kai ʻo Kaʻieʻie. Aia nō ke kai e hānupanupa ana i waho o ka ʻāpapa liʻu ʻo loko i ka paʻakai. Ua maʻemaʻe ʻo laila, wela hoʻi i ka lā kapakahi. A e like nō me ka inoa, ʻo ia ʻo Ke-awa-ʻula e kāhea ʻia ai i kēia mau lā, ua hele nō a ʻula ka ʻili. He inoa kēia no nā mūheʻe lehulehu i hiki mai (e hiki mai paha) i ua kai nei. I ka wā i nui ai ka mūheʻe, hele nō a ʻula ka ʻili o ke kai i ka ʻili ʻula o ua iʻa nei. Mai ia wahi mai i ‘ike ‘ia ai ʻo ‘Ohikilolo, Makua, Nānākuli, me Waiʻanae pū kekahi. Huli hoʻi mai ka huakaʻi a hōʻea maila i ka lae ʻo Kāneʻīlio, ma laila i hui ai me kekahi mau kupa o ua moku lā ʻo Waiʻanae, me nā pua o ka ʻohana Krug e ulu ana i ke aheahe Kaiāulu. I ke kupa nō i paʻa ai nā moʻolelo o ka ʻāina, a me nā inoa papa ʻo Pōkaʻī, ʻo Neneʻu, a ʻo Maeaea hoʻi, ʻo ia nā inoa i pili i ke kai kūʻono o ia wahi. Haʻi ʻia maila nō hoʻi ka moʻolelo o nā puʻu kaulana ʻekolu o laila. ʻO Puʻuohulu, ʻo Hulu ia a he aliʻi i makemake ʻia e ʻelua wāhine uʻi, e Māʻiliʻili a me Pāheʻeheʻe, he mau inoa ia i kapa ʻia ai nā puʻu ʻelua e kau ana ma nā palena o Lualualei. ʻO ka mea ʻāpiki, ua hoʻohihi akula ʻo Nānākuli, he pilikua nui, i ua mau wāhine nei. He hihia nō. A nui aʻe ka hihia i ko ke aliʻi (Hulu) hoʻohuikau mau ʻana i nā wāhine uʻi ʻelua! Ia wā i ala aʻe ai ka moʻo nui ʻo Koʻiahi, kahi wahine hou aku i kuko iā Hulu, a no kona uluhua nui, hoʻolilo akula iā lākou a pau loa i mau puʻu e kū mau aku i ka moku ʻo Waiʻanae. He moʻolelo kēia i kākau ʻia e Kaʻula no kēia nūpepa nei i ka makahiki 2020, a pōmaikaʻi mākou i ka lohe pepeiao ʻana i ia moʻolelo mai nā waha mai nō o nā kalo paʻa o Waiʻanae. E hoʻi ke aloha i ka ʻohana Krug. Mai Waiʻanae mai a i ʻEwa i mau ai ka huakaʻi. Ma Puʻu-o-Kapolei kahi i kū mua ai, a ʻike maka i kahi i noho ʻia e ko Kamapuaʻa kupunahine, e Kamaunuaniho. A hala ʻo Honouliuli, huli mākou no uka, no Waipiʻo kimopō, ma laila i ʻike aku ai i ke awāwa ʻo Kīpapa. Ma muli o kēia huakaʻi ʻana, ua ʻike ʻia ka like a like o kekahi moʻolelo no Maui a me ko ke awāwa kūhōhō ʻo Kīpapa. ʻO ka moʻolelo o ua awāwa nei, like nō ia me ka moʻolelo o Kepaniwai ma Maui, ua pili i ke kaua ʻana o nā aliʻi. Nunui nā kaua i ka wā kahiko, a hoihoi paha kekahi i ia mau moʻolelo hoʻokahe koko. Akā ʻo ka mea naʻe i hoihoi iaʻu, ʻo ia nō ka heluna o ka lehulehu kānaka o ia wā. Wahi a ko mākou mea haʻi moʻolelo, a ʻAkamu, ua paila wale ʻia akula nā kino make o nā koa a paʻapū ke awāwa i ua mau kino kupapaʻu nei. He nui lehulehu nō! A haʻalele iā ʻEwa, ma Kona i hōʻea aku ai ka huakaʻi, i ka moku e waiho kāhelahela ana mai Moanalua ā i Maunalua. ʻO ʻUalakaʻa kahi puʻu i hoʻomaha ai mākou, ma laila nō hoʻi i walea iki ai nā koa aloha ʻāina i loko nō o ke Kaua Kūloko o ka makahiki 1895. Kiʻei aku ka maka iā Mānoa aliʻi me Mānoa kanaka, ʻo ka uhau aʻela nō ia i ka moʻolelo i kapa ʻia ai ua puʻu nei, a hoʻomanaʻo hou aʻela i ka ʻuala kupanaha i pili hou i kona mole a ulu mai nō. A hala ʻo luna o ʻUalakaʻa, iho mākou a hāʻawi i ke aloha i ko mākou home hoʻonaʻauao, mai Puahia ā Kānewai. Na ke aloha nō o ka ʻāina i hoʻokikina mai e haku i kēia mele i lalo nei, Na ke Aloha Aina i ume mai Me ka leo kono ae kipa aku Oahu ka onohi o na kai Aina malihini i kaʻu ike Kau akula ma luna o na kaa E holo ae ana i ke ala loa Mea ole ia loa me ka mamao I ka naue pono a ka holo yota Ua hoomaha makou ai Nanakuli I ka paka oluolu ao Kalanianaole Akahi hoi a ike kuu mau maka O Heleakala mauna kaulana o Maui Hoapili no Palikea me Maunakapu Na mauna hoomalu ao ia aina Hoomau akula ai Keawaula Ulaula i ka wai muhee ma mua Auhea wale oe e ke ana o Poha Me ia wai inu wai ola ao na manu I laila i naue aku ai i kai o Neneu Hui na malihini me ke kamaaina Aina kaulana ao Pokai i ka ulu niu Me ke kai ao Malaea ae waiho nei Kilohi aku au ai na puu mahoe Me ka puu alii nona ia iini Na wai e ole ia pilina aloha Na Koiahi o ka uka la o Makua Ua nanea a walea i ka hai moolelo Na moolelo kupa ao Waianae O wai hoi kai ike i ia mea he kupa O na Aloha Aina ae kupaa nei Haina ia mai ana ka puana O ke aloha aina kuu lei mau na Kaimana Kawaha © Nā Lālā o ke Pānānā Aloha 2022 na Ke Pānānā Aloha ko mua ko hope

< hoʻi hope No ka Wahine o ka Lani Kamalei Krug 1 Kepakemapa 2020 No ka Hawaiʻi, ʻo ka ʻāina ke kuaʻana, a ʻo kākou kānaka nā pōkiʻi. Pili ka ʻōlelo noʻeau ʻo “He aliʻi ka ʻāina, he kauā ke kanaka” i ke ʻano o ka mālama ʻana i ka ʻāina. Ua mālama ʻia ka ʻāina me ka ʻoi kelakela no ka mea he aliʻi nō ʻo ia. Ua kūlia pū nā kūpuna i ka mālama ʻāina ʻoiai he akua ʻo ia, ʻo Papahānaumoku. Ma nā hana a pau a nā kūpuna i hana ai, ua pule ʻia, ua mālama ʻia, a ua aloha ʻia ka ‘āina. Pēlā pū nā lāhui ʻōiwi o ʻAmelika. Ma ka puke ʻo Braiding Sweetgrass wau i heluhelu mua ai i ka moʻolelo no ko lākou akua wahine. Ua kākau ʻia ua puke nei e Robin Kimmerer, he Potawatomi. Wahi a ka puke, ʻo Skywoman a i ʻole ka wahine o ka lani ka inoa o ko lākou akua wahine o ka ʻāina. Hāʻule ihola ka wahine o ka lani mai ke ao akua mai. I kona komo ʻana mai i kēia ao nei, paʻa nō ma kona poho lima nā lālā a me nā ʻanoʻano o nā meakanu like ʻole mai ka wao akua mai. I kinohi, he pōʻeleʻele wale nō ke ao nei, ʻaʻohe mea o laila, koe ka wai. I ke kokoke ʻana o ka wahine i ka wai, ʻike maila ʻo ia i nā maka keʻokeʻo e hākilo mai ana iā ia. ʻO nā maka ia o nā nēnē. Ua maopopo i nā nēnē ka hiki ʻole i ka wahine ke ola ma ka wai, no laila lākou i alu like ai a lele iō ua wahine lā. ʻO ka pae mālie akula nō ia o ka wahine ma nā ʻēheu o nā manu. No ka lawa ʻole o ka ikaika o nā nēnē e hāpai mau ai i ka wahine, ʻākoakoa ihola nā holoholona a pau o ia ao e hoʻoholo ai i ke ala e mālama ai i ke ola o ka wahine. Nui ʻino nā holoholona e noho ana ma ia ao hou, ʻo ka nēnē ʻoe, ʻo ka piwa ʻoe, ʻo ka nokekula ʻoe, ʻo nā ʻano iʻa like ʻole, a pēlā wale aku. Hoʻoholo akula nā holoholona e noho ka wahine ma luna o ka makauliʻi o kekahi honu nui. Mai nā ʻēheu mai o nā manu ʻo ia i hele mālie ai a hiki aku ma ka makauliʻi. Walaʻau hou akula nā holoholona no nā ala e hana ʻia ai ka ʻāina no ka wahine. A laila, hoʻomaopopo ihola lākou no ka loaʻa o ka ʻūkele ma lalo loa o ka wai. No laila lākou i hoʻoholo ai e hoʻāʻo e luʻu i lalo loa o ka wai e ʻohiʻohi ai i ʻūkele e lilo i ʻāina no ka wahine. Noke akula kēlā a me kēia holoholona i ka luʻu ʻana i lalo loa. Hoʻāʻo ihola nā holoholona a pau, mai ka nui a ka liʻiliʻi, ʻaʻohe wahi mea i hiki aku i kahi o ka ʻūkele. A pau lākou i ka hoʻāʻo me ka holomua ʻole, ʻo ka ʻiole wale nō koe, ka mea luʻu nāwaliwali loa. ʻO kona luʻu ihola nō ia i lalo o ka wai. Ua liʻuliʻu ka luʻu ʻana o ka ʻiole, a laila ʻike ʻia ka lana ʻana o kona kino ma ka ʻiliwai. Hala akula ka ʻiole, eia naʻe ua paʻa ma kona lima liʻiliʻi kekahi pōpō ʻūkele liʻiliʻi. Hāʻawi ʻia ka ʻūkele i ka wahine, a hāpala ʻia akula ma ka makauliʻi o ka honu. ʻO ko ka wahine hoʻomaka akula nō ia e hula ma ke kua o ka honu i mea e hōʻike ai i kona aloha a me kona mahalo i ka lokomaikaʻi wale mai o nā holoholona. I kona hula ʻana, hoʻopuehu ʻia akula ka lepo a pēlā i hana ʻia ai ka honua. Ua ulu ka ʻāina a nui loa a hua maila ka honua. ʻIke leʻa ihola ka wahine i ka nui o ka waiwai o nā holoholona i kōkua iā ia. E ʻole ke aloha o nā holoholona i ka wahine, ola ai ʻo ia a lana ma luna o ka ʻili wai. Na nā holoholona a pau i kākoʻo a alu like me ka wahine ma ka hana ʻana i ka honua. He keu nā holoholona a ka waiwai, mai ka wā kahiko loa mai o kēia moʻolelo a hiki mai i kēia manawa ʻānō. Ua mahalo a mālama nā kānaka ʻōiwi i ka ʻāina a me nā holoholona i mea e mau ai ka mālama ʻana o ka ʻāina iā lākou. Pēia pū ka Hawaiʻi. ʻO kō kākou kuleana ka mālama ʻana iā Papahānaumoku. Ma hope mai, ua hoʻāʻo ka poʻe hoʻokolonaio e hoʻopau i nā lāhui kanaka ʻōiwi a me ke ʻano ʻōiwi kekahi. Pau akula ka lohe ʻia o ka ʻōlelo makuahine mai ka waha mai o kamaliʻi, puhi ʻia nā heiau a me nā kiʻi o kō kākou mau akua, a ua aʻo ʻia nā loina a me nā moʻolelo hou i mea e poina ai nā moʻolelo kahiko. Eia nō kekahi ninau e kupu mau mai ana, he aha lā ka pilina o kākou Hawaiʻi i nā ʻōiwi o ʻAmelika? I loko o kēia paio ʻana no ke ea, aia nō nā lāhui ʻōiwi a pau ma ka ʻaoʻao like o ke kahua kaua. ʻO ka poʻe hoʻokolonaio ka hoa paio. Ma muli o ka liʻiliʻi o ka heluna o kākou ʻōiwi i koe, ʻaʻole lawa ka heluna kānaka e paio kaʻawale ai kākou ā hua ʻana mai kō kākou makemake. ʻO ke alu like ʻana ke ala e lanakila ai kākou. Pēlā e waiwai ai kēia moʻolelo iā kākou. Ma ke aʻo ʻana i nā moʻolelo ʻōiwi ʻē aʻe mai ʻō a ʻō mai o ka honua e ʻike ai kākou i ka like ā like o ke kuanaʻike ʻōiwi. Ma hope o nā hana a pau i hana ʻia iā kākou ʻōiwi a puni ka honua, ʻo ke aloha ʻāina ka mea i kū mau i loko lilo o ka naʻau. No kona koʻikoʻi loa, ʻaʻole i hiki ke poina iā kākou. ʻO ka mālama ʻana i ka ʻāina nō ka mālama ʻana iā kākou iho. Hāʻawi manawaleʻa ka ʻāina iā kākou i ka ʻai, ka wai, ka lole, a me nā mea ʻē aʻe a pau e pono ai kō kākou ola ʻana. ʻO ka mea hoʻokahi e hana ai kākou e mau ai kēlā pilina maikaʻi, ʻo ia ka mālama ʻana i ka ʻāina. ʻO Papahānaumoku a me Skywoman kekahi mau inoa ʻōiwi no ke akua wahine o ka ʻāina. Inā ʻaʻole lāua, ʻaʻole kākou. ʻO ia nō ka mea e hoʻopaʻa ai i kou iwihilo. ʻAʻole e poina. Inā mālama kākou i ka ʻāina, e mālama mau ana ka ʻāina iā kākou. © Kamalei Krug 2020 na Kamalei Krug ko mua ko hope