Aloha ʻoe e ka nūpepa Ka Ulu Hoi. He nūhou nō kā mākou, nā haumāna o ke kula kaiapuni ʻo Ka ʻUmeke Kāʻeo e kaʻanalike aku ai me ʻoe no ko mākou ʻāina hānau kaulana i ka ua Kanilehua. Penei nō ia nūhou a mākou e ʻike nei.

I kēia wā o ka ʻoihana haole, e ʻimi ana kākou i kahi hoʻopā ʻole ʻia e nā halekuʻi a hoʻi i ka hana kahiko e like me ka wā o ko kākou mau kūpuna. Ma Paʻauilo Hawaiʻi i ka ʻili ʻo Koholālele, aia kekahi hui ke hoʻomau nei i ka hana a ko kākou poʻe kūpuna ʻo ia hoʻi ka hana mālama ʻāina. Ua kapa ʻia lākou ʻo Hui Mālama I Ke Ala ʻŪlili a he aloha ʻāina maoli nō lākou.

Aia i ke kuahiwi kū kilakila ʻo Haleakalā, i ka hulina hikina o ka mokupuni ʻo Maui, aia nō kahi kahawai e ʻauana ana ma waena o ke ahupuaʻa ʻo Keʻanae. Ke hoʻomanaʻo nei au i ia ahupuaʻa aʻu i kamaʻāina loa ai i koʻu wā liʻiliʻi. He wahi nō hoʻi kēia e holoholo ai māua ʻo koʻu ʻohana i kēia mau lā.

ʻO ia mea he inoa hoʻopilipili, he loina i ʻike pinepine ʻia ma loko o nā mele i haku ʻia e ko kākou poʻe kūpuna. He poke ʻōlelo kēia e hōʻike ana i kekahi mea kupaianaha o kekahi wahi kikoʻī.

I ka pau ʻana o ka mahina Kepakemapa a me nā pule i hala aku nei, ua nui ka naue ʻana o ka Moku o Keawe i ke ōlaʻi. ʻO ia hana a ka honua kekahi mea e maopopo ai, ua hoʻi mai ka Wahine o ka Lua i kona wahi noho mau i Halemaʻumaʻu.

O keia ilio, he mea ane halapohe no. No laila, ua loaa kekahi mau kanawai no ka malama ana ia lakou. Ua manao paha oe, ae, ua maopopo i na kanaka apau ia mau kanawai, aole nae pela.

I kekahi makahiki aku nei, e hoʻomoana ana māua ʻo kaʻu wahine i ka lua pele o Haleakalā. I ke kulu aumoe, ua lohe iho nō nā pepeiao i kekahi mau kani wawā ma waho o ko māua hale peʻa. Me ka weliweli nō māua i nānā aku ai ma waho o ka pukaaniani o ka hale peʻa, a aia kā, e hoʻomoana ana māua ma kaʻe o ko ka manu ʻuaʻu pā pūnana! Ma muli o ia hanana, ulu nō ka hoihoi ma loko oʻu i ka manu ʻuaʻu.

I nā hulina hema o Maui, aia kahi moku liʻiliʻi ʻo Honuaʻula. ʻO ia nō kahi nona kēia moʻolelo.

ʻAnoʻai kākou e nā hoa welo like o Hawaiʻi nei. Me ka puʻuwai hāmama a me ka naʻau haʻahaʻa au e hāpai nei i kēia nīnau iā ʻoukou pākahi a pau: ua waiwai anei ka inoa?

Ua hōʻea mai nā makika i loko o Hawaiʻi i nā makahiki mua o nā 1800 ma nā moku ʻEulopa. Lawe maila nā makika i ka malaria manu. Ma hope mai o ia wā ua make nui ʻia ka manu i ka nahu ʻia e nā makika i hoʻouna i kēia maʻi. I kēia wā, make koke nā manu i ka noho ʻana o nā makika i ka wao kiʻekiʻe.

“ʻAʻohe uʻi hele wale o Kohala.” I ʻōlelo aʻo ia na kūpuna mā i ka malihini. ʻAʻole e hele wale i ko haʻi wahi me ka lawe ʻole aku i makana, i ʻai, a i mea e hoʻolako ʻia ai kahi hoʻokipa. I ʻole e lilo ke kipa ʻana i hoʻoluhi na ka poʻe hoʻokipa o luhi auaneʻi i ka pīnaʻi. E hele me ka lako e pānaʻi ai a e kaʻana ai hoʻi no ka hoʻokipa maikaʻi ʻia e ka mea hoʻokipa.

I ka makahiki 1885, aia ka hapanui o ko ka pae ʻāina mau loko iʻa ma Oʻahu nei. Eia hoʻi, ua piha nā pākēneka he 78 o ko nā loko iʻa ʻeka i ia mau loko iʻa keu a ka nui. Kamaʻāina ka hapanui o ko Hawaiʻi i nā loko iʻa ʻo Paepae o Heʻeia lāua ʻo Loko Ea. Akā, pehea nā loko iʻa he nui ʻino ma Oʻahu nei i ka wā ma mua? Ma hea lā i noho ai ia mau loko iʻa?