Ka Ulu Hoi

Mai nā mauna o nā Pali i Kauaʻi a ka mauna kiʻekiʻe loa ʻo Mauna Kea i Hawaiʻi, mai ka papakū o ka honua a i nā hōkū i ka lewalani, aloha. He wahi nīnau kaʻu e hapai aʻe ai i mua o ʻoukou no ka mākia ʻo ka hoʻoikaika ʻana i ka lāhui kiʻekiʻe. He aha ka mea e hoʻokaʻawale i nā Hawaiʻi ma ke ʻano he Hawaiʻi?

I kēia mau lā, ʻōlelo ʻia, ʻo ka ʻōlelo Hawaiʻi ke aʻa o ka poʻe Hawaiʻi. He mea pono ka ʻōlelo Hawaiʻi i kēia ʻāina. ʻAʻole wale nō ke kanaka ʻo ka mea e lohe i ka ʻōlelo e puka ana mai mai ka waha mai. Maopopo i nā mea āpau ka ʻōlelo makuahine, ʻo ia hoʻi Ke Akua, nā ʻaumākua, ke kai, ka ʻāina, ka mea kanu, ka holoholona, a pēlā aku. E hoʻohana ʻia ke kamaʻilio no ka hoʻohanohano. No laila, ma hope iki o kuʻu noʻonoʻo liʻiliʻi ʻana, ua akāka loa kuʻu  hoʻomaopopo ʻana ʻo ka ʻōlelo nō ke aʻa Hawaiʻi, eā? 

Akā, pehea e haʻi aku ai i ka ʻōlelo Hawaiʻi inā e hāmama kou waha i ke kuanaʻike ʻē? ʻAʻohe waiwai o ka ʻōlelo inā haku wale ʻia aʻe kou manaʻo i loko o ka naʻau mai ka ʻāina ʻē mai. Hoʻohenehene ia i ka hoʻohui ʻole i ka ʻōlelo Hawaiʻi me ke kuanaʻike Hawaiʻi. Inā pēlā e ka mea heluhelu, ʻo ʻoe ke kanaka e hoʻowahāwahā ʻia. Ma o ke aʻo ʻia mai i ka ʻōlelo Hawaiʻi, hoʻoulu ʻia aʻe ke kuanaʻike Hawaiʻi.   

ʻAʻole wale nō ka ʻōlelo ʻo ka mea e kāpili i ia me he kuanaʻike. I kekahi manawa, e aho e hōʻike ʻia kāu hana ma mua o ka wehe ʻana i ka waha. Inā e hana ʻole, make pōloli auaneʻi ʻoe. He ʻīlio welu moe poli (629). ʻAʻole nō e liʻuliʻu a hele aku i kai a i ʻole i uka i ka ʻimi mea ʻai.  Inā ʻaʻole maopopo ke kiʻina hana o ka mālama ʻana i ka mea kanu, ka hopu ʻana i ka holoholona, a i ʻole ka hei ʻana o ka iʻa, pau auaneʻi ʻoe, ma hope iki, pau ka lāhui. Ua lilo nō hoʻi i ka puhitole!

Akā naʻe, inā e kūʻē i ka manaʻo mai ka ʻāina ʻē mai, e ʻike ʻia ana ka hua o kāu hana a pēlā e kīpaipai ai i ka holomua! Ke hōʻuluʻulu ʻia kēia mau mea i luna, eia ke Aloha ʻĀina. Ola ua aloha ʻāina nei i loko o ka naʻau o kānaka. I kekahi noʻonoʻo ʻana, ʻo ke aloha ʻāina ʻo ka pana o ua naʻau nei. Akā, wahi a ka Mōʻī Kalākaua, ʻo ka hula ka ʻōlelo a ka puʻuwai, no laila, ʻo ia ka pana o ka lāhui Hawaiʻi. He aha ka mea e ʻumeʻume ʻia ai kou naʻau e ka mea heluhelu? ʻIke ʻia ke aloha ʻāina i ke alo a me ke ʻano o ka nohona. ʻO kekahi nohona, ʻo ka hula nō ia. Hōʻike ka hula i ka moʻolelo, i ka mana, i ka ʻihi, i ke ola, a me ka hoʻomau ʻana i ka hana mai ke au kupuna mai. ʻOiai ʻo ke aloha ʻāina ka mea nui i loko o nā kānaka Hawaiʻi nei, ʻaʻole ia ʻo ke aʻa o Hawaiʻi. I loaʻa ai ka pane o kaʻu nīnau, pono e kū he alo a he alo me ke kupuna.

 Ma mua o kākou, ʻo ko kākou mau kūpuna ia, a maiā lākou mai e maliu mai ai i nā manaʻo waiwai no ka hoʻomau kūpono ʻana. Ma o nā mele, nā oli, nā hula, nā kūpuna, a me nā kānaka nō hoʻi e ʻike ʻia ai nā hiʻohiʻona o ka ʻāina. Akā naʻe, ʻaʻole ua mea ala ʻo ka mole o kākou. No laila, he aha ke kumu, ke aʻa, ke kahua o ka lāhui Hawaiʻi? Aia ka pane i loko o ka nīnau — ʻo ka poʻe Hawaiʻi, ʻo ia ke kahua o ka lāhui Hawaiʻi. I ulu nō ka lālā i ke kumu (1261), akā, ke nele nei kākou i ka poʻe ʻole. Ke ola nei kākou i ka manawa ʻano paʻakikī no ka mea nui nā kānaka Hawaiʻi e noho nei i waho o nā mokupuni o Hawaiʻi a nui nā haole e noho nei i loko o kēia ʻāina ʻo Hawaiʻi. ʻO ke kanaka ka mea nui loa e kaʻawele ai nā Hawaiʻi ma ke ʻano he Hawaiʻi. ʻAʻole pono ke koko Hawaiʻi, akā e kākoʻo i nā ala Hawaiʻi like ʻole; ka ʻōlelo Hawaiʻi, ke kuanaʻike Hawaiʻi, a me ka moʻolelo Hawaiʻi. Inā ʻaʻohe kanaka e noho ana i ʻaneʻi, pau ka Hawaiʻi. 

ʻAʻole ʻo Hawaiʻi ʻo ʻAmelika. ʻAʻole ʻo Hawaiʻi ʻo Farani. ʻO Hawaiʻi ʻo Hawaiʻi.  Hanohano launa ʻole, ʻaʻole lua e like ai, Hawaiʻi nō ka ʻoi. ʻO kēia ka mea e maopopo mai ai. Hoʻākea ʻia ka umauma o ka poʻe e hoʻomanaʻo i kēia kumuhana. Mai kēia hoʻomaopopo ʻana, kūkulu ʻia nā mea a pau i luna o ke kahua, ʻo ia hoʻi ka poʻe Hawaiʻi, no ka hoʻoikaika a me ka hoʻohui pū ʻana iā kākou i ka lōkahi. Inā pēlā, ʻaʻohe mea e kūʻē ana i ko kākou ea. Ola ka lāhui Hawaiʻi. Ola ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ola Hawaiʻi. Inā kākou. 

© Lopaka Araki 2025