top of page

Ka Piha Makahiki o Kawailiʻulā

Leikuluwaimaka Meleiseā
1 Kepakemapa 2020

ʻO William Makaneole ke kāne, ʻo Sarah Esther Pahuʻanui Kaʻuhane ka wahine, noho pū lāua a hānau ʻia ʻo Dianne Juana Kawailiʻulā Makaneole. Ua hānau ʻia ʻo kuʻu Tūtū aloha i ka lā 3 o Kepakemapa i ka makahiki 1944 ma ka haukapila ʻo Kuakini. Ma uka aʻe o ka haukapila i noho ai ka ʻohana ma 102 i ke alanui ʻo Prospect ma Pūowaina. Na John Kalāhoʻokahi i kūkulu i ka hale, a ma laila i noho ai ʻo ia me kāna wahine ʻo Emily Kūʻaihelemoku Paʻakikī a hiki i ka wā o lāua i hele ai i ke ala hoʻi ʻole mai.


Ma ka lā 3 o Kepakemapa i ka makahiki 2020 i piha ai nā makahiki he 76 i kuʻu Tūtū. He Hawaiʻi piha ʻo ia, he ʻūlei kolo ʻo ia, a he lālā kamahele ʻo ia no ka lāʻau kū i ka pali. I kona wā liʻiliʻi, ka wā hoʻi e hūpēkole ana, hele ʻo ia i ke kula haʻahaʻa ʻo Pauoa. Iho ʻo ia mai uka o Pūowaina me kona kaikunāne a me nā kaikuaʻana, a hele wāwae ma o nā pā ilina. He ala holo papa ia ma luna o ke kahawai ʻo Pauoa i kaʻikaʻi pololei ʻia i ke kula ʻo Pauoa. I ia manawa, uluāhewa ka ʻōhiʻa lehua a me ka ʻilima i laila. No nā papa ʻehiku a ʻewalu, hele ʻo ia i ke kula waena ʻo Kawānanakoa. ʻO ka mea maʻamau, hele nā kamaliʻi o Pūowaina me Papakōlea i ke kula kiʻekiʻe ʻo Roosevelt. Hele naʻe kuʻu Tūtū, a me kona kaikunāne ʻo William Jr., i ke kula ʻo McKinley, ke kula i kapa pono ʻia ʻo Honolulu.


Ma hope pono o ko ʻAnakala Jr. puka ʻana mai ke kula kiʻekiʻe, komo pono ʻo ia i ka ʻoihana moku. A ma laila nō i hui ai me kona hoaaloha, me John Russell Robinson, he selamoku mai Maryland mai. Kono ʻia ʻo John Robinson e ʻAnakala Jr. i kona home, nā pāʻina, a me nā ʻahaʻaina. A pēlā nō i hui mua ai kuʻu mau kūpuna. Ua pili lāua i ke aloha, a iā lāua ka lei i kau, ka lei i hoʻoilo i ke aloha a i ka wā e poʻohina nei.


Pōmaikaʻi nui au i ka lohe ʻana aku i nā moʻolelo mai ka waha mai o kuʻu Tūtū. ʻO ka nui o nā moʻolelo aʻu i lohe ai, nā moʻolelo Hawaiʻi hoʻi, ua lohe mua ʻia ma ka hale, a ma laila nō i paʻa ai i kēia kahua aʻu e kū nei. He keiki mea kupuna wau, a ʻo ka hana a nā kūpuna, ʻo ka hana nō ia a nā keiki. Iaʻu e kamaliʻi ana, ua puni wau i nā moʻolelo a me nā moʻokūʻauhau, a ua nanea mākou i ka lawaiʻa kole. Iaʻu iho, ʻaʻole wau he keiki i nānā kātuna, ua lohe wale i nā moʻolelo mai nā kūpuna mai. A inā nānā kīwī wau ma ka hale, ʻo nā polokalamu o ka wā 1950-1960 kaʻu mea punahele e nānā aku ai, e like me ʻo “I Love Lucy” a ʻo “Andy Griffith Show”, ʻoiai ʻo ia ke ʻano o nā polokalamu i makemake nui ʻia e kuʻu mau kūpuna! Ma ka wā i ʻōpiopio ai ko kākou mau kūpuna, he mea maʻamau nō ka hoʻolohe i nā moʻolelo ma ka nohona ʻohana. ʻO nā pilina o ke kupuna a me ka moʻopuna nā mea koʻikoʻi. ʻIke kākou i kēia loina kupuna ma loko o ka moʻolelo ʻo Kamapuaʻa me kona kupunahine ʻo Kamaunuaniho.


Iā Tūtū e kamaliʻi ana, ua lohe akula ʻo ia i kā Kaluaikoʻolau moʻolelo i hāʻule ihola mai ka lehelehe mai o kona Tūtū Kūʻaihelemoku. No Wainiha, Kauaʻi mai ʻo Tūtū Kūʻaihelemoku. A ʻo kona makuakāne, a me kāna keikikāne, ua loaʻa lāua i ka maʻi lepera. Ua kauoha ʻia lāua e ke aupuni e hele i Kalawao, kahi hoʻi i kapa ʻia ʻo ka luakupapaʻu kanu ola. A pēlā nō ka ʻoiaʻiʻo, ʻoiai ma laila nō lāua i hoʻi ai i ka pō, a mau nō ko lāua moe loa ʻana i laila ma nā pā ilina o ka Hale Boloina. Mai ia wā i kōkua aku ai ʻo Tūtū Kūʻaihelemoku iā Kaluaikoʻolau a me nā poʻe lepera o Kalalau. I kekahi mau lā, haʻalele ʻo Tūtū Kūʻaihelemoku no Wainiha i Hāʻena a piʻi aʻela i uka o Kalalau e hāʻawi ai iā lākou i ka mea ʻai. ʻO kēia ka wā o ka maʻi kaʻawale.


Eia kākou ke holomua nei i kēia wā kūpilikiʻi e lele ai ka maʻi ahulau ʻo COVID-19 a puni ka honua. A he ʻano maʻi hoʻokaʻawale nō ia. Noʻu iho, ʻaʻole wau i noʻonoʻo iki, e noho kaʻawale au mai kuʻu mau kūpuna aku. Ua nui aʻe nā pōmaikaʻi i loaʻa iaʻu i koʻu nohona me kuʻu Tūtū i koʻu ola holoʻokoʻa. Hahai au iā ia i nā wahi a pau ona i hehi aku ai, a noho māua i nā wahi like ʻole ma kēlā kapa kēia kapa o Oʻahu nei. Ma kuʻu wā liʻiliʻi, he mea maʻamau iā māua ʻo kuʻu Tūtū ka holoholo i nā moku ʻē aʻe e kipa aku ai i kona mau kaikuaʻana, kona kaikaina, a me na kaikunāne. ʻO kaʻu mea punahele naʻe, ʻo ia ko māua mākaʻikaʻi ʻana iā Monikahāʻae, kahi i kapa ʻia nei ʻo Chinatown i kēia mau lā. Kalaiwa kuʻu Tūtū mai Lāʻiewai a hiki aku i Honolulu, kipa aku i nā kālepa kui lei, kūʻai hele ma Oʻahu Market, a ʻai aku i ka mea ʻono puaʻa me ka palaoa mokumoku. Mau nō koʻu nohona me kuʻu Tūtū, a i nā lā a pau, ke hoʻi au i ka home i ke ahiahi, aia ʻo ia e noho ana ma kona noho punahele. Ke ʻike ʻo ia iaʻu, ʻaʻole i ʻū, hoʻomākaukau ʻo ia i ka mea ʻai. Pū paʻakai a pāʻina māua ma ke pākaukau, a kolekole māua no koʻu lā ma ke kula a me ka hana.


I kuʻu wā kamaliʻi a hiki i kēia lā, loaʻa kuʻu Tūtū i nā maʻi like ʻole. ʻO ka maʻi ʻaʻai ʻoe, ʻo ke kauhola ʻoe, ʻo ka mimikō ʻoe, a pēlā wale aku. Ua hanuʻu ke kai i Mokuola, a ua ola hou i ke aloha o ke Akua a me nā pule i ka poʻe kūpuna. No laila, he mea nui kona piha makahiki he 76! Palena ʻole kuʻu mahalo i ke Akua, kona aloha, a me nā pōmaikaʻi e kahe mau ana i kēia ʻohana.


I kēia mau lā, emi ihola nā kūpuna piha Hawaiʻi, a ua loli nā pilina o ke kupuna me kāna moʻopuna. E ka mea heluhelu, he leo paipai kēia, mai noho ʻoe a hoʻopoina i nā lawena kūpono i aʻo mai ai mai ko kākou mau kūpuna mai, o nalowale auaneʻi. E mau ana ko kākou moʻolelo, a ʻai kole kākou ma ka hale. ʻO ka nui o nā haumāna i kēia lā, hele mākou i ke kula e aʻo mai ai i ka ʻōlelo makuahine, a ma ke kula i aʻo mai nā moʻolelo o ko kākou kūpuna. Me kuʻu Tūtū, a me kuʻu ʻohana kuʻu mahalo, ʻoiai ʻo ia kuʻu wahi kumu mua. Ma ka hale i paʻa ai nei kahua, a kūkulu ʻia aʻela e ka ʻōlelo, ka moʻolelo, a me nā moʻokūʻauhau hoʻi. Inā hoʻopalaleha a noho ʻōkuʻu kākou ma ka hale, ma hea lā ko kākou ʻike kūpuna? A pehea ʻo ia e ola ai? E noke ana, e mau ana i ka ʻike o ko kākou mau kūpuna. Na wai hoʻi ka ʻole o ke akamai, he alanui i maʻa i ka hele ʻia e oʻu mau mākua?


He Mele Hua Inoa No Kawailiʻulā


K au ka makani Lūpua

A ʻaʻala i ka tubarose

W ahine holo moku mikiʻala lā

A lahula Pūowaina

I ka uʻi o ka māmane

L ei ana i ka waimaka

I wili ʻia me ke aloha

ʻ Elua i ke anu māʻeʻele, ʻekolu i ka hau huʻihuʻi

U hinu a ka hinahina

L aʻelaʻe ʻo Kaʻala i ka laʻi

Ā kea ka umauma kū i ke aloha


na Kualauikekaiaka


© Leikuluwaimaka Meleiseā 2020

bottom of page