Ola Waiʻanae i ka Makani Kaiāulu
Kaʻula Kauikeaokea Krug
1 Nowemapa 2020
Aia lā koʻu aloha iā ʻoukou e nā hoa heluhelu ke kau ala ma ka hokua o ke Kaiāulu e iho ana mai uka o ʻĪlio a i waena o nā puʻu haele lua ʻo Māʻiliʻili a me Pāheʻeheʻe a hiki aku i ka lae ʻo Kāneʻīlio i ka malu niu ʻo Pōkaʻī. He ʻī aku kēia iā ʻoukou e luana pū mai i ka ʻolu o kahi moʻolelo no kēia ʻāina kūʻonoʻono nei ʻo Waiʻanae. I moʻolelo aha hoʻi ia? I moʻolelo hoʻokaʻakaʻa maka hoʻi ia e maopopo pono ai i ka lehulehu ākea nā inoa o nā pana ʻāina o Waiʻanae. Mai Nānākuli a hiki loa aku i Keawaʻula kahi o ka leina kapukapu o kākou e kīkoʻo aʻe ana ma ka ʻōhuku lae ʻo Kaʻena. He wahi moʻolelo kēia i haʻi ʻia mai iaʻu i koʻu wā kamaliʻi no koʻu one hānau ʻo Waiʻanae.
ʻO kēia wahi moʻolelo ka moʻolelo no nā puʻu o Waiʻanae moku. Mai Pili-o-Kahe i Nānākuli ā hiki loa aku i Kua-o-ka-lā ma ka lae ʻo Kaʻena. I ke au kōliʻuliʻu, ka wā i loaʻa ʻole ai nā puʻu o Waiʻanae, e noho ana ma Nānākuli kekahi pilikua nui loa. ʻO Nānākuli ka inoa o ua wahi pilikua lā, i kapa ʻia kona inoa no kona nānā mau ʻana i lalo i kona mau kuli ma muli o ka nui o kona hilahila. He hilahila i ke aha? He hilahila i ka nui launa ʻole o kona kino. Ua hoʻohihi ʻia ʻo ia e kekahi paʻa wahine māhoe uʻi ʻo Pāheʻeheʻe a me kona māhoe ʻo Māʻiliʻili. He mau wāhine uʻi lāua i hihia i ke aloha me kekahi aliʻi nohea ʻo Hulu no Māʻili. ʻO Hulu, he aliʻi keu a ka maikaʻi i pilialoha me Māʻiliʻili. Eia naʻe, ʻaʻole ʻo Hulu i ʻike i ka ʻokoʻa o nā māhoe a pili hilihewa akula ʻo ia me Pāheʻeheʻe me ka manaʻo ʻo Māʻiliʻili nō ia. Ua hele a lili ʻo Nānākuli i ua wahi aliʻi nei no kona ʻike ʻana i ke aloha o nā māhoe i ia wahi ʻiwa hoʻohaehae nāulu. Aloha wale ua pilikua nei.
ʻO Koʻiahi, he moʻo hoʻokalakupua nunui ʻo ia no ia ʻaoʻao ʻo Waiʻanae. Kaulana ʻo ia i ka ʻaʻala o ka maile lau liʻiliʻi e ulu ana ma kona ʻāina. ʻO Koʻiahi nō hoʻi kekahi i ke kuko iā Hulu, kēlā wahi ulua ʻumeʻume o kai hohonu. Eia naʻe, i ka lohe ʻana o Koʻiahi no ke kui lei ʻana o ua wahi Hulu nei me Māʻiliʻili lāua ʻo Pāheʻeheʻe, ulu koke aʻela ka inaina a me ka lili i loko ona. ʻAʻole i liʻuliʻu, hoʻololi akula ʻo Koʻiahi iā lākou pākahi a pau i mau pōhaku a kū kona mākaia. Ua lilo ko Hulu kino i wahi puʻu ma ka lae ʻo Māʻili i kapa ʻia ʻo Puʻu-o-Hulu. ʻO Māʻiliʻili a me Pāheʻeheʻe, ua lilo lāua ʻo lāua nō nā puʻu ʻelua ʻo Puʻu Māʻiliʻili a me Puʻu Pāheʻeheʻe ma Lualualei. A ʻo Nānākuli, ua lilo kona kino pilikua i pōhaku nunui a ʻo ke awāwa holoʻokoʻa ʻo Nānākuli nō ia. ʻO ko Nānākuli wāwae ʻākau ʻo Puʻu Heleakalā, ʻo kona kuli ʻākau ʻo Palikea, ʻo Maunakapu kona wahi kapu, ʻo Puʻu Manawahua kona kuli hema, a ʻo Pili-o-kahe kona wāwae hema.
No ia mau hana hoʻomāinoino a Koʻiahi, hoʻopaʻi akula nā akua iā ia a hoʻololi ihola lākou i kona kino holoʻokoʻa i pōhaku. ʻO kona kino pōhaku nā puʻu mai ke ahupuaʻa ʻo Waiʻanae ā hiki aku i Keawaʻula. ʻO Puʻu Kawiwi kona huelo, ʻo Puʻu Keaʻau kona wāwae hema, ʻo Kāneana kona lima hema, a ʻo Kua-o-ka-lā kona poʻo. Pēlā i loaʻa ai nā kuahiwi o ka moku ʻo Waiʻanae. Ma uka iki o ke awāwa ʻo Makua kahi ʻili ʻāina i kapa pū ʻia ʻo Koʻiahi. Wahi a ka moʻolelo, ma ia ʻili ʻāina ʻo Koʻiahi e ulu ai ka maile lauliʻi ʻaʻala loa o Hawaiʻi nei, ʻaʻohe lua e like ai me ka ʻaʻala o ua mau maile lauliʻi lā.
I mea kēia moʻolelo e ʻike ai ka lehulehu i nā inoa o nā puʻu o Waiʻanae a me nā moʻolelo o ia mau inoa a me ka loaʻa ʻana o ia mau puʻu me ona mau kualono. ʻO kekahi haʻawina hoʻi, e makaʻala ʻia ka lili o lilo auaneʻi ke kino i wahi pōhaku. ʻAʻole naʻe kāua e hihi. ʻO ka waiwai nui o kaʻu ʻōlelo, he hoʻomaopopo. He hoʻomaopopo i nā inoa o nā puʻu a me nā kualono a pau o ko Waiʻanae moku no ka mea ʻo ia nā puʻu e hoʻomalu nei i ko Waiʻanae poʻe. Aia i Waiʻanae kekahi mahele nui o ka poʻe Hawaiʻi. I kēia mau lā, ua mō ka piko e pili ai nā kupa me ko lākou ʻāina ma muli o ka poina ʻana o nā inoa ʻāina a me nā moʻolelo. E hilo hou ʻia kēia pilina aloha ʻāina o kākou i ka lino hilo pāwalu i ʻole e moku hou ai. Ma laila ka ʻai a me ka ʻīnaʻi o ka Hawaiʻi ʻana – i ka mālama ʻana i ka ʻāina e mālama nei iā kākou. ʻAʻohe mālama, pau i ka ʻiole.
© Kaʻulakauikeaokea Krug 2020