No Kamakaʻeha
Kalaninuiahi Wilson
1 Kepakemapa 2020
I mea e hoʻokō ai i kekahi pahuhopu ʻo Ka Ulu Hoi, ʻo ia ka hoʻopili ʻana i ka poʻe ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi, e aʻo ʻia nā mea nui o nā moʻolelo o ka wā i hala. Ma ia mau manaʻo nui o ka wā i hala e hiki ai iā kākou ke hoʻoulu i kā mākou mau manaʻo e hoʻopili i ka poʻe Hawaiʻi ma o ke kākoʻo ʻana i nā nūpepa Hawaiʻi a pēlā wale aku. He mau hana na kūpuna mā i hana i ka wā i hala – ʻo ke kūpaʻa ʻoe ma ka wā paʻakikī, ʻo ke kākau nūpepa Hawaiʻi ʻoe, ʻo ka hoʻopahū ʻoe i nā ālaina i mua o ke ala, ʻo ka hoʻoulu ʻana ʻoe i ka hoi ma loko o ka poʻe kanaka ma ke au ʻoʻoleʻa, a pēlā wale aku. Like ia ka pahuhopu o nā nūpepa Hawaiʻi kahiko me kā mākou pahuhopu ma Ka Ulu Hoi, ʻo ia ka hoʻopili ʻana i ka poʻe Hawaiʻi. I kēia pahuhopu, e mahalo aku kākou i kekahi aliʻi Hawaiʻi i kūpaʻa ma kona wā paʻakikī ʻo ka hoʻokahuli aupuni, no ka pono o ko kākou lāhui a me ke ola mau ʻana o ka poʻe Hawaiʻi me ka ʻōlelo Hawaiʻi.
He mahalo kēia ʻatikala i kēia wahine i kū ikaika no ko kākou lāhui, ʻo ia ʻo Lydia Liliʻu Loloku Walania Kamakaʻeha, ka pua i Paoakalani. Eia ka moʻolelo no kona ola mai kona wā i hānau ʻia ai a hiki i kona hoʻopaʻahao ʻia ʻana ma ʻIolani.
I ka makahiki ʻumi kūmamāwalu kanakolu kūmamāwalu [1838], lā ʻelua o Kepakemapa, ua hānau ʻo Liliʻuokalani ma ka hale pili o kona kupunakāne i Pūowaina ma Oʻahu. ʻO Analea Keohokālole kona makuahine a ʻo Caesar Kapaʻakea kona makuakāne. I kona hānau ʻana ua lawe hānai ʻia ʻo ia i kaikaimahine na Abner Pākī lāua ʻo Laura Kōnia. No ia kumu, ua lilo ʻo Liliʻu i hoapili mau no ke kaikamahine ponoʻī a lāua ʻo Bernice Pauahi. Ma ke ola ʻana o nei aliʻiwahine, ua hana ʻo ia i nā mea like ʻole. Ua huakaʻi ʻo ia i ʻEulopa a ʻike aku i ka poni mōʻī o Kuini Vikolia, ua male ʻo ia me John Dominis, a ua hoʻokumu ʻo ia i ka Waiwai Noho Kahu o Liliʻuokalani i mea e mālama ai i ka poʻe keiki Hawaiʻi mai kēlā wā a me kēia wā ʻānō. Ua haku nō hoʻi ʻ o ia i nā mele no ke aloha a me ka hoʻopili ʻana i ka poʻe Hawaiʻi. ʻIke ʻia ka uʻi o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kāna mau huaʻōlelo, e like me kēia mela āna i haku ai no ka huli ʻana i kāna mea aloha.
ʻAuhea ʻoe e Sanoe
Hoʻopulu liko ka lehua
Eia hoʻi au
Ke kali nei i ka leo
ʻO ka pane wale mai nō
ʻOlu wau me he wai ala
Honehone me he ipo ala
Paila i ka nui kino
E kala neia kino
I piliwi ai i laila
Pehea e hiki ai?
E kō ai ʻo ka manaʻo
Ke hea mai nei Water Lily
Ke ao mai ʻoe iā kāua
Eia aʻe nō ʻo Pelo
Manu ʻahaʻi ʻōlelo
Lohe aku nei nā kuhina nui
A he ʻahahui ko Loma
Ke ʻoni aʻela i luna
E like me Likelike
He hoa ʻo Liliʻuokalani no nā Kamehameha a hiki i ka hala ʻana o ka mōʻī ʻo Lunalilo, ka mōʻī muai koho ʻia ma ka paloka. Ma hope o kona hala ʻana, ua kōkua nui ʻo Liliʻu i kona kaikunāne ʻo David Kalākaua ma ka ʻohiʻohi paloka a me ka hoʻokūkū ʻana me Emma. Ua eo ʻo Emma iā Kalākaua, a ua lilo ʻo Kalākaua, ʻo ia ka mōʻī o Hawaiʻi. Ua lilo ʻo Liliʻu, ʻo ia ka hoʻoilina mōʻī wahine o Hawaiʻi. I ka hala ʻana o Kalākaua ma ka lā iwakālua o Ianuali, makahiki ʻumi kūmamāwalu kanaiwa, ua lilo ʻo Liliʻuokalani ʻo ia ka mōʻīwahine o Hawaiʻi.
Ma ko Liliʻuokalani noho aliʻi ʻana ua haku ʻo ia i nā ʻano mele uʻi a nahenahe, ua kākau ʻo ia i kāna kumukānāwai no Hawaiʻi, a ua kū ʻo ia no nā kuleana o ka poʻe Hawaiʻi. He mahalo kēia iā Liliʻu no kāna mau hana kūikawā ma ke au ʻoʻoleʻa a paʻakikī no ka poʻe Hawaiʻi. Ua loli nui ka nohona o ka poʻe Hawaiʻi ma ka lā ʻumi kūmamāhiku o Ianuali, makahiki ʻumi kūmamāwalu kanaiwa kūmamākolu, ka lā i hoʻokahuli ai ke aupuni Hawaiʻi. No ʻewalu mahina i hoʻopaʻa ai ʻo Liliʻuokalani ma ka hale aliʻi ʻo ʻIolani. Ma kona hoʻopaʻahao ʻia ʻana ma ʻIolani ua kākau ʻo ia i nā moʻolelo a me nā mele e hōʻike aku ai i kona ʻeha no ka poʻe Hawaiʻi a me kona hoʻopaʻahao ʻia ʻana ma ʻIolani. Mau nō ka hanohano o ia mau mele a hiki i kēia lā – ʻo “Queens Prayer” kekahi mele, ʻo “Kuʻu Pua i Paoakalani”, ʻo “Aloha ʻOe”, a pēlā wale aku. Hiki mau iā kākou ke aʻo i nā mea like ʻole maiā Liliʻu mai, akā no kēia nūpepa e hoʻomaopopo ʻia nō kāna mau mele a me kona kākau moʻolelo ʻana ma ka ʻōlelo Hawaiʻi i mea e pili ai ka poʻe o Hawaiʻi nei ma kēia wā ʻoʻoleʻa.
No laila e hāpai ʻia nei koʻu leo mahalo no kā kēia aliʻi mau hana kūpaʻa no ko kākou lāhui. He kumu alakaʻi ʻo ia no nā kānaka a pau ma Hawaiʻi, a me ka honua, no kona ʻoi kelakela ma ka hana e hoʻoulu ai i ka manaʻo o kākou. Ua kūpaʻa ʻo ia ma nā wā paʻakikī, ua kākau ʻo ia no nā mea nui o ka lāhui, ua kūʻē ʻo ia i ka poʻe i hoʻokahuli i ke aupuni, a ua hoʻoulu ʻo ia i ka hoi o ka poʻe Hawaiʻi i ke au ʻoʻoleʻa. No laila e hoʻomanaʻo kākou iā Liliʻuokalani no kāna mau hana me kāna mau ʻōlelo: “Never cease to act because you fear you may fail.” E holomua kākou me ke aʻo ʻana mai nā pōpilikia a me nā hemahema, e like nō hoʻi me ka hana a ka mōʻīwahine ʻo Liliʻuokalani.
© Kalaninuiahi Wilson 2020