Ka Ulu Hoi

ʻAuhea ʻoukou e kuʻu mau hoa ʻōpū pōloli? Pili nō kēia moʻolelo iā ʻoukou. E heluhelu mai ka maka,. I ka wā o koʻu hele ʻana i ke kula, i kēlā me kēia kakahiaka, hoʻomākaukau au i ka ʻaina kakahiaka i mea e hoʻonā ai i ka lua o ka inaina ma koʻu hale i Nānākuli. Eia naʻe, i kekahi lā, ma hope o koʻu hoʻomākaukau ʻana i ka meaʻai, ua hiki mai ka wā ʻo koʻu haʻalele ʻana i ka hale. Tsā! ʻAʻole lawa ka manawa no ka pāʻina kakahiaka ʻana ma koʻu hale. Hoʻokomo ʻia kaʻu meaʻai i ke ʻeke a naue aku au i ke kulanui. Ua hiki koke mai nō au i ke kulanui, hūlō! A ua hele au i kaʻu papa i mea e nanea ai a pāʻina hoʻi. 

I loa nō au ā hiki i ka papa, ua aloha aku au i kaʻu kumu a me nā haumāna ʻē aʻe. ʻO ia ka papa ma mua o kaʻu papa, no laila, ʻaʻole au i kamaʻāina me nā haumāna. ʻŌlelo maila kaʻu kumu iaʻu, “E ia nei, e komo mai a e noho pū me mākou!” No laila, ua komo au i ka papa a ua noho ihola au i koʻu noho maʻamau, ma mua o ka papa. Noho mālie au i ʻole e hoʻopupū ai i ke aʻo ʻana mai o nā haumāna a ʻoiai au e noho mālie ana, ua kuhi au ʻo ia ka wā kūpono e ʻai ai. Auē, ua ʻike au i ke aliʻi nui o Oʻahu. 

A pau ka papa, pau pū kaʻu ʻaina kakahiaka i ka ʻai ʻia. I ia wā, ua haʻalele nā haumāna ʻē aʻe a ʻo ka nuku maila nō ia o kaʻu kumu, “E ia nei! Mai hana pēlā ma mua o ka papa! ʻO kou pāʻina ka mea i piʻi aʻe ai ka pōloli o nā haumāna ʻē aʻe.” A ua pane aku au, “E kala mai iaʻu, ʻaʻole au i ʻike i koʻu hana hewa. He mea maʻamau koʻu pāʻina ʻana i ka papa. He aha ka hewa i kēia lā?” Pane mai ʻo iala, “ʻAʻole kamaʻāina kēia mau haumāna iā ʻoe. No laila, ʻaʻole lākou i kamaʻāina i kou ʻano.” Ua komo ka hilahila i loko o koʻu naʻau a ua mihi ihola nō au i kaʻu kumu. ʻAʻole au i ʻike he mea kapu ka ʻai ʻana ma mua o nā kānaka. 

Ma muli o kēia hilahila oʻu, me ke kuhihewa pū, ua ʻimi noiʻi au i nā ʻōlelo noʻeau a me nā huaʻōlelo e pili ana i ke kapu o ka ʻai ʻana ma mua o nā kānaka. Eia nō kekahi mau ʻōlelo i loaʻa iaʻu.

ʻŌlelo noʻeau helu 1084: “Hōʻokē a make.” He ʻōlelo kēia no ke kanaka i ʻauʻa i kana meaʻai. ʻAʻohe ona kaʻana ʻana i kāna meaʻai me nā kānaka ʻē aʻe a e ʻai wale ʻo ia ma mua o nā hoa o Hanalē. Eia hoʻi, ʻōlelo ʻia penei no kekahi kanaka nāna e kōkua iā ia wale iho nō me ka ʻole o ke kōkua ʻana i nā kānaka ma kahi ona. Hoihoi nō kēia ʻōlelo noʻeau, no ka mea, hōʻike ia i ke koʻikoʻi o ka ʻai ʻana a me ka meaʻai no ka lāhui Hawaiʻi. Inā ʻauʻa ke kanaka i kāna meaʻai, ua ʻike ʻia hoʻi he kanaka ʻo ia e mālama ʻole i kona kaiāulu. No laila, i koʻu pono ʻai ʻana ma mua o ka papa, i ka maka o nā haumāna, he kanaka ʻauʻa au ke ʻike mai, a he kanaka e mālama ʻole i koʻu kaiāulu. 

ʻŌlelo noʻeau helu 1790: “Kiʻi ʻia aku ko ʻai i kiʻona.” He ʻōlelo kēia no ka nuku ʻana o ke kanaka i huhū ke ʻike maka ʻo ia i ka ʻai nui, ka ʻai pinepine ʻana paha o kekahi. Pili kēia ʻōlelo nōʻeau, no ka mea, ʻo ia paha ka manaʻo o kaʻu kumu ʻoiai ʻo ia e nānā ana i koʻu ʻai ʻana ma mua o kāna papa. ʻO ka huina o nā meaʻai aʻu i lawe mai ai, ʻo ia paha kekahi mea o ka piʻi ʻana aʻe o ka huhū i ka naʻau o kaʻu kumu. I koʻu manaʻo, e hauʻoli ana koʻu kino i ka nui o ka meaʻai, akā, i ka manaʻo o ka poʻe ʻē aʻe, huhū a kaumaha nā ʻōpū o lākou, no ka mea, ʻaʻole no lākou kēia makana. Noʻu wale nō ia.

No laila, i hele ʻoukou i ka papa a makemake ʻoukou e pāʻina, eia nā ala kūpono e pāʻina ai me ke akahele. ʻO ka mua, e hāʻawi aku i kāu meaʻai i kou mau hoa papa ʻōpū pōloli. ʻAlua, inā lawa ʻole ka meaʻai e mālama ai iā lākou a pau, mai ʻai i ka papa. E alia ā kani ka hola a e pāʻina ma hope. Inā ʻaʻole hiki iā ʻoe ke kali ā i ke kani ʻana o ka hola, eia ke kolu, e noho ma hope o ka papa a e pāʻina mālie. 

© Lehiwa Cabinatan 2025