Ka Ulu Hoi

I ka wa mamua, he umikumakolu ahupuaa o Ewa. Aka i keia au nei o kakou, ke ninauia na kanaka e noho ana mao maanei o Ewa, o wai ka inoa o kona ahupuaa? aohe ona manao. Ua uhiia keia mau inoa i na inoa kulanakauhale a me na inoa “moku” hou o keia wa, e laa me Kapolei, Waipahu, Pearl City, Pearl Harbor, a pela wale aku. I ka manao o keia mea kakau nei, he mea minamina nui kela, ina poina wale aku na inoa maoli o keia mau aina, poina pu ko lakou waiwai, oia no na moolelo like ole pili i ua mau wahi nei. E na makamaka heluhelu o nei nupepa o Ka Ulu Hoi, e huakai pu kakou ma o keia wahi moolelo uuku i ka aina e hoopuni nei i ke awa lau o Puuloa, kahi i ulu ae ai ka ia hamau leo, oia no o Ewa, i mea e ola hou ai keia mau inoa aina e lohe ole ia nei i keia mau la.

E like me ka puka ana ae o ka la i ka hikina a me kona kau ana aku i ka mole o Lehua, pela pu ke ano o ka kakou huakai. Hoomaka keia huakai ma Halawa, oia ke ahupuaa ma ka palena hikina o Ewa, ma laila no i lawaiaia’i ke akule ma Kapakule. He loko i-a o Kapakule i kukuluia e Kane laua o Kanaloa i ko laua wa e nanea ana i Halawa, aia no ia ma kahi o ka nuku o ke awa lau o Puuloa. E maalo aku kakou ia Aiea a i ka hoea ana aku i Kalauao, ikeia ke kalo e ulu ana ma ka ili aina o Kaonohi a me na i-a e holo ana i kai ma ka loko o Paaiau. A Holo aku a hala o Waimalu, ka aina i noho alii ai o Kalanimanuia i ka wa kahiko, a hoea aku i Waiau e ike maka ai i ke kiowai o Honokawailani, ka wai auau o ka wa i hala, kahi i lilo ai ke kaikamahine i wahine hiu i-a. A hiki ka kakou huakai i Waimano a me Manana. Ma Manana no ka aina i kapaia o Paauau, he aina momona no ia a oia kahi i ulu ai ka i-a hamau leo. Oiai pau ua mau i-a la i ka laweia aku i Kahiki, mau no kona nani, a oia ke kumu a John Iosepa i haku ai i keia mau lalani mele:

Pau ole ko’u hoohihi

I ka nani o Paauau

Na wai e ole ka iini

Ua noho a kupa i laila.

Holo aku a hoea ma Waiawa a kuhi aku i kai i ka i-a o waho a me ka limu o loko.

E na makamaka heluhelu e huakai pu nei me a’u, i keia mau la, o keia mau ahupuaa eha a’u i helu aku nei, mai Waiau a hiki i Waiawa, ua uhiia ko lakou mau inoa ma lalo o ka inoa o Pearl City, aka nae he mau inoa maoli lakou pakahi apau. A holo aku kakou mai Waiawa a hoea i Waipio, a hoomanao mai la i na lehua i haule iho ma Kipapa. Holo aku a hoea ma Waikele, kahi i kapaia i keia mau la o Waipahu. O Waipahu, he inoa kela no kekahi punawai a ili aina hoi. Oiai he wai kaulana no o Waipahu i ke kipa pinepineia ana e Kaahupahau, o Waikele ka inoa o ke ahupuaa. A hoea aku kakou i Hoaeae, oia no ka aina hanau o keia mea kakau nei, a me ke kahawai o Kahoaaiai i kahe iho i ka wa kahiko. A pau ka kakou huakai ma Honouliuli, i ka home a Kamaunuaniho i noho ai ma hope o ka lanakila ana o Kamapuaa ma luna o Olopana, ma Puuokapolei e noho ana ia kupuna wahine mana nui a hiki i keia wa o kakou.

No laila e na makamaka heluhelu, aole e poina na inoa kahiko o Ewa, a pela pu na inoa kahiko o ko oukou aina ponoi. No ka mea, ina kaheaia na inoa maoli o kela me keia wahi, ola no ua mau aina la. Ola hoi na moolelo o ia aina a me na kupuna e noho ana i laila.

© Kama Kaaikaula 2020

na Kama Kaaikaula