top of page

Henehene kō ʻAka

Makana Gomes

17 ʻOkakopa 2024

E ʻoni ke kino, e hene kō ʻaka, a e hialaʻai ʻoe e ka hoa makamaka i ka heluhelu ʻana i kēia ʻōlelo kaulana o ka ʻāina a he leʻaleʻa paha mai koe! Aloha ʻoe— I ʻike ʻia ke kanaka ma kāna ʻōlelo a ma loko nō o ka ʻōlelo i ʻike ʻia ai ka maʻalea o ke kanaka. A kū nō hoʻi ka Hawaiʻi i ka maʻalea, ma nā oli, nā mele, nā inoa, nā inoa kapakapa, nā inoa hoʻohalahala, nā inoa kūamaumau, a pēlā wale aku! ʻO ka Hawaiʻi, ua noho nō a kupa i nā inoa e hoʻohenehene a hoʻohalahala aku hoʻi i ke kanaka a me kahi ona e noho ai. ʻOiai, hakakā a hākōkō mau hoʻi kākou i mea e hoʻokiʻekiʻe ai iā kākou iho e kaena ai i ka nani lua ʻole o ko kākou ʻāina hānau ponoʻī. Ma ʻaneʻi i puka mai ai kēia kaena a hili hewa kahi manaʻo, ʻo ia hoʻi, ʻo Māui nō ka ʻoi. Inā ʻo Māui nō ka ʻoi, ʻo Oʻahu nō ka ʻōnohi o nā kai! Pēlā e hoʻopuka ʻia ai kēia mau ʻōlelo hoʻohenehene no nā wahi like ʻole o Hawaiʻi nei. Eia nā inoa i kapa ʻia he inoa haku kole: Hawaiʻi palu lāʻī, Māui puhi lau ulu, Oʻahu maka ʻewaʻewa, Kauaʻi poʻo ʻōpae.


Ua noho nō kākou a kupa me nā inoa laha loa o ko Hawaiʻi pae ʻāina, ʻo ia nā inoa e heahea ana i ke aliʻi nona kēlā mokupuni. Eia hoʻi nā inoa o nā mokupuni: Hawaiʻi o Keawe, Maui o Kamalālāwalu, Molokaʻi a Hina, Lānaʻi o Kaululāʻau, Oʻahu o Kakuihewa, Kauaʻi o Manokalanipō, Niʻihau o Manoopupapai. Pehea mai nei e ka mea heluhelu, ke pāʻēʻē maila ka leo o ka poʻe kahiko i ou ala? ʻO ia mau inoa kinikohu i ʻike ʻia ma luna aʻe, ua lilo i mea maʻamau ma muli hoʻi o ka maʻalea o ua poʻe aliʻi lā i ia wā i kaulana ai kēia mau inoa kapakapa. Ma laila aku nō ka mea hoihoi, aia nā inoa e hoʻohanohano ana i nā aliʻi o kēlā me kēia mokupuni eia naʻe, pehea nā inoa kūamuamu? ʻOiai, ʻike lihi wale ʻia nō nā inoa hoʻohanohano akā he mea maʻa i ka Hawaiʻi ka hoʻohenehene ʻana. ʻO nā hoʻohenehene i kēia mau lā, ʻokoʻa loa ia, ʻokoʻa ko ka wā ma mua. He wahi manaʻo liʻiliʻi kēia, ke lohe mau ʻia nei nā ʻōlelo ʻino loa i haʻi ʻia maila ma ke ʻano he hana kolohe a hoʻohenehene hoʻi. Eia naʻe, mau nō ka manaʻo ʻino loa o nā hua ʻōlelo a ʻaʻole i hene iki kahi ʻaka ke lohe aku. Pēia ka hoʻohenehene ʻana i ke kanaka ma muli o kona ʻili, inā kohu nanahu a i ʻole kohu ʻili kea kona ʻili, ʻo ke kūamuamu hoʻi ia! ʻO ke kumu i hoʻopuka ʻia ai, i mea e hoʻohaʻahaʻa ai i kekahi kanaka a he mea hoʻi e hoʻokaʻawale ai i kēlā me kēia lāhui, kēlā me kēia kanaka, kēlā me kēia nohona, a ia mea aku a ia mea aku, i aliʻi ai kekahi, a i kauā ai hoʻi kekahi. Akā, ʻaʻole pēlā ma nā mea haku kole a ka Hawaiʻi. No kekahi paha, he mea hoʻohalahala a hoʻowahāwahā ia, a no kekahi he mea ia e hene ai ka ʻaka. ʻO ka hopena o nā mea ʻelua, hene iki kahi ʻaka!


I loko nō o nā mele Hawaiʻi i ʻike mau ʻia ai kēia ʻano haku mele ʻana a haku inoa ʻana. Ua lilo kekahi o ia mau mele i mele kaulana loa e nanea ai ka pepeiao ke hoʻolohe aku. ʻO kauwahi mea kākau, ua lohe aku nō i mau mele ma ia ʻano me ka hoʻomaopopo ʻole ʻana i ka manaʻo i haku ʻia ai kēia mau mele i kū loa i ka Hawaiʻi. Ua heleleʻi nō ka ʻehu hīnano i ka pūʻiwa i ka hoʻomaopopo ʻana he kaila maoli kēia na ka Hawaiʻi! E wehewehe ana kahi mea haku kole i kona mau manaʻo hoʻowahāwahā ma ke ʻano he maʻalea a hialaʻai hoʻi i ka poʻe e hoʻolohe ana. ʻAʻole naʻe paha ia he mea hialaʻai i ka mea nona ke mele, ʻoiai, he mea hoʻowahāwahā hoʻi ia i mea hoʻohaʻahaʻa ai i ko iala kūlana. 


ʻOkoʻa naʻe nā mele haku kole, ʻokoʻa nā mele namunamu i ʻike ʻia ma ka manaʻo o nā huaʻōlelo. Kohu mea lā, ʻo nā mele namunamu, ahuwale hoʻi ka huhū wela loa o ka mea kākau. Ma nā mele haku kole naʻe, ʻo ka hoʻonalonalo nō ia i ka manaʻo nui o ka mea kākau me ke kuhikuhi a hoʻohuoi wale ʻana nō o ka mea heluhelu i kona manaʻo ma ua mele lā. E huli aku kāua e ka makamaka heluhelu i ke mele ʻo "Latitū" me ka hoʻolohe pono ʻana nō i nā hua ʻōlelo a ʻike auaneʻi ʻoe i kahi hiʻohiʻona o ka haku kole. Pēia pū me ke mele ʻo "Piukeona," i haku ʻia e kahi kanaka hapa Mekiko ma muli o ka hili hewa ʻana o kahi manaʻo ona. ʻO ka mea hope loa, e hoʻolohe aku iā "Pua Hinahina" na Kameaaloha Almeida i haku e hoʻolohe ai ʻoe i ka namunamu. Ā hui hou aku nō e ka mea heluhelu a mai nō a hili hewa kahi manaʻo ou, o haku ʻia auaneʻi he mele haku kole a lohe ko ke ao. 

  • Hīnano


© Makana Gomes 2024

Ka Ulu Hoi

hoʻokumu ʻia i ka MH 1972

hoʻomau ʻia e nā haumāna o Kawaihuelani

kauluhoi@gmail.com

  • Instagram
  • Facebook
  • Vimeo
kawaihuelani_edited_edited.png

he mau kumu ʻike Hawaiʻi

                         Kawaihuelani                                                 Nā Puke Wehewehe

                             Hālau ʻŌlelo Hawaiʻi                                    ʻŌlelo Hawaiʻi

                              Ke Kulanui o Hawaiʻi

                                          i Mānoa

                                                                                                     Papakilo

                                                 Ulukau                                       Database         Kaulu, KS Digital

                                                                                                                               

© 2023 na Ka Ulu Hoi. Hoʻolako ʻia e Wix

bottom of page