Ka Ulu Hoi

He leo heahea mai ka poʻe o Puna maka kōkala i ka hikina a hiki aku i ka poʻe kuawehi i ka ulu hala ʻo Kahaʻipū ma ke komohana. Aloha nō kāua e ka hoa makamaka heluhelu i hiki mai nei i mua o kēia wahi nūpepa. Eia hou ka leo o kekahi polohīnano e kūkala ana i mua ou me ka wehewehe hou ʻana i mau mea no ka unala lauhala hoʻi. Ua minamina kā hoʻi ka hala ʻana o nā ʻike hohonu o ka unala lauhala, akā e hoʻolaha ana kēia polohīnano i nā mea aʻu i aʻo ai mai ka waha mai o kuʻu poʻe kumu. E laʻa, nā akua o ka unala lauhala, nā inoa o nā pūhala kaulana, nā māhele o nā lau, nā piko, nā hoʻoheno, nā kaila o ka ulana ʻana, a pēlā wale aku. ʻO ia nō, ʻo Kāʻeo Izon, ke kumu hoʻi o nā hui unala lauhala ʻo ʻAla Hīnano a me Waianuhea o ka pua hala a me C. Pueo Pata, ke kahu hoʻi o ua mau hui nei. E like me ke poʻo inoa i kau ʻia ma luna aʻe nei, ʻaʻole hala ʻula i ka pō. Inā maopopo ʻole iā kākou nā ʻike hohonu o kēia ʻoihana ʻoi loa o ka makamae, pehea lā kākou e mahalo ai i kona mau hiʻohiʻona?

No laila e ka makamaka heluhelu, e heluhelu mai i kēia pule no ka poʻe unala lauhala. Na C. Pueo Pata i haku i kēia pule aʻu e kālailai ana. Ua ʻako ua ʻo Pueo i nā ʻike ʻāhui hala like ʻole, ʻokiʻoki ʻia a ʻoi, a laila kui ʻia a paʻa ihola me he lei ʻaʻala hiehie lā ke nānā aku! ʻO kekahi kumu o kāna haku ʻana i kēia mele pēia, ʻaʻole nui nā oli a me nā pule unala lauhala i ili maila i luna o kākou i kēia au. He aha ke kumu o kēia hoʻīli  ʻole ʻana mai i ia mau ʻano pule? Maliʻa paha, ua pau kēia ʻike i ka nalowale ma muli o ke kālele manaʻo, ʻo ia hoʻi, aia nō ke ola i ka hana. Me he mea lā, ʻo ka maiau o ka lima ka mea nui, ʻaʻole i nānā ʻia ke kāpulu o ka naʻau. E uhi ana ka wā i hala i nā mea i hala. Mahalo hoʻi au i kēia māhele i hoʻopaʻa naʻau ʻia e ka poʻe kūpuna. E laʻa, nā ʻano piko, nā ʻano hoʻoheno, me nā ʻano hana ʻokoʻa, ʻo ia hoʻi, nā hana i kō i ka lima. Akā, ua hiki iā kākou ke hānai hou i ia mau māhele o ka noʻonoʻo ma nā ʻike i waiho maila ma loko o ka nūpepa, a ma loko hoʻi o nā inoa ʻāina kekahi. No laila, hoʻomaka kākou ma paukū mua o nei pule, ma nā māhele o ke poʻo lauhala i helu ʻia ma ka pule a Pueo Pata i haku ai ma ka lā ʻumikūmāono o Novemaba i ka M.H. 2019. Ua kapa ʻia ʻo “He Pule No Ka Poʻe Ulana Lauhala.”

ʻOiai, he pule kēia no ka poʻe ulana lauhala; hoʻomaka aʻela ʻo ia me ke kuhi ʻana aku i nā māhele o ka lau mai ka muʻo a i ka polohīnano. ʻO ia hoʻi mai ka piko o ke poʻo, a i waho. Penei ka hoʻomaka ʻana:

Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– He muʻo, He ʻao,  He pūʻawa, He pūkani, He ʻiokoʻo, He koʻo, He pili lāʻele, He lāʻele, He paʻilauʻula, He polohīnano– He lau mai nō. 

E like me kaʻu i wehewehe ai i kēlā mahina i hala aʻela, na ʻOhiʻohikupua i hoʻolako mai i nā lako āpau e pono ai ka mea ulana lauhala. No laila, he kūpono ka hoʻomaka ʻana me kona inoa. Pēlā nō kā Pata hana ma ka hoʻomaka ʻana o kēlā me kēia paukū i mea e kūpinaʻi ai ka inoa ʻo ʻOhiʻohikupua. He kuleana a he hana ko nā māhele lau āpau. Ua hiki ke hoʻohālike i kēia mau māhele o ka lau me ka māhele o ke ola kanaka. ʻO ka muʻo hoʻi ka wā pēpē a ke ulu aʻe a oʻo mai, ʻo ia ka wā ʻiokoʻo. Ke ʻelemakule a luahine maila, ʻo ia ka paʻilauʻula me ka polohīnano hoʻi. Ke hele ʻoe i ka ʻohi lauhala ʻana ma kahi wahi, makaʻala a makawalu hoʻi i ke aka o ka pūhala me ke ola o ke kanaka. Inā he muʻo ʻoe ʻaʻohe mea e hoʻopalekana aku iā ʻoe. ʻAʻohe ona kōkala. ʻAʻohe ona ikaika. ʻAʻohe ona leo. Me he mea lā he pēpē maoli ʻo ia. Aia nō a oʻo maila ka lau me ke kōkala, ʻo ia ka wā e ulu maikaʻi ai ka lau. Me he kanaka lā e oʻo ana ka noʻonoʻo.

Ma ka paukū ʻelua helu papa ʻia nā papa o Kahiki. E laʻa, “Kahikikū a me Kahikimoe.” Hoʻomanaʻo paha ʻoe i ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua me kona ulu ʻana mai lalo mai o ke kai ma Kahiki? He maʻamau kēia hea ʻana i nā papa ma ke oli a ma nā mele Hawaiʻi hoʻi. Ua hōʻike ʻia ka pilina me ʻOhiʻohikupua i kona kupu mua ma Kahiki. ʻO ka paukū ʻalua, hoʻomaka ana penei: 

Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– I Kahikikū– I Kahikimoe, I Kahikiikapapanuʻu– I Kahikiikapapalani, I Kahikikapuihōlanikekuʻina– He ʻuluʻulu mai nō. 

ʻIke paha ʻoe i kekahi mau hua ʻōlelo pili i ka ulana? Pehea ʻo Kahikikū me Kahikimoe. Kohu mea lā, hiki ke ʻike ʻia ka hana a ke kū ma ka unala ʻana ma kona ʻano he kāne ma o ka huki mālie ʻana i ka ʻaoʻao ʻākau. Ma ka ʻaoʻao o ka moe, hiki ke ʻike ʻia ka hana a ka moe ma kona ʻano he wahine ma ka moe mālie ʻana ma waena o nā kū. Eia naʻe, ʻaʻole hiki ke hoʻokaʻawale i ke ʻano o kū a me hina, aia nō lāua ma kahi like i loko ou a i loko hoʻi o ka hana kekahi. Ua hoʻohālikelike ʻia hoʻi kēia me ke ʻano o ke kanaka. Pēlā nō ma ka unala ʻana, ke huki mai i nā moe i ka ʻaoʻao o nā kū, e kīkeʻekeʻe auaneʻi kāu ala e ulana ana, ʻo ia nō ʻoe ʻo ke ala nui o Hana ma Maui ala.

ʻO kēia ka paukū ʻakolu, penei ka hoʻomaka ʻana:

Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– ʻUmiki ʻia ʻo Pele, Lānia e Pele, Hukia e Pele, Hoʻoleia e Pele, Ulu iā Pele ma Hawaiʻi nei–He loaʻa mai nō. 

He mea kēia paukū no ka poʻe ulana lauhala e hoʻomaopopo ai i ka moʻolelo o ka unala lauhala. I mea aha i hoʻokomo ai ʻo ua Pueo i kēia mau lālani e pili ana iā Pele? Hoʻomanaʻo paha ʻoe i ka moʻolelo aʻu i hōʻike ai i ka mahina i hala aku nei, ʻike akula kākou i ka moʻolelo o ʻOhiʻohikupua i kāna hoʻohihia ʻana iā Pele. Pehea kou manaʻo no kēia mau hua ʻōlelo? Kau nō ka manaʻo i ka manaʻo nui o ka moʻolelo, i ka hoʻolei ʻia ʻana o nā poʻo lauhala e Pele. ʻUmiki ʻia nō ʻo Pele e nā kōkala o ʻOhiʻohikupa. Ua lānia o Pele i nā lau a hoʻokuʻu ʻia ʻo ia. E alia iki kākou a, e wehewehe i kēia huaʻōlelo i puka i luna aʻe nei. ʻO lānia, pili i ka moʻa ʻia ʻana o nā lauhala ʻōpiopio i ke ahi a i ʻole ma luna o nā nānahu. Ma hope pono o ka lānia ʻia e Pele, ua hukia nā lauhala e Pele. A laila hoʻoleia nā poʻo hala e Pele. Ua ulu nō iā Pele ma Hawaiʻi nei. Pēlā nō e hoʻolako ʻia ai ka poʻe unala lauhala Hawaiʻi i nā lauhala e pono ai ka unala lauhala ʻana. I kēia manawa, haʻalele kākou i kēia paukū ʻekolu no ka nānā ʻana i ka paukū ʻeha piha i nā ʻōlelo noʻeau.

Aia nā ʻōlelo noʻeau he nui ma ka paukū ʻehā. I mea aha ka ʻōlelo noʻeau? Eia ka waiwai o ka manaʻo Hawaiʻi i loko o ia mau ʻōlelo noʻeau i mea e hōʻike aku ai i ke kuanaʻike o ka ʻāina, a me nā mea kūlohelohe o ke ao Hawaiʻi. Pēia ka hoʻomaka ʻana:

Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– I ka ua pehi hala o Hāmākua, He paʻipaʻi mai nō; I Puna maka kōkala, He kīhae mai nō; I nā hala o Kahuku, ʻau i ke kai, He hoʻoluʻu mai nō; I ka hala māpu ʻaʻala o Ūpēloa, He holoi mai nō; I ka hala o Pōhākaʻa, He pōkaʻa mai nō; Pā ka Mololani i Kuaaʻohe, He kō mai nō; ʻOʻoi nā kui i ʻOpihikao, He mauʻu mai nō 

Hū wale aʻe ka nani i kēia paukū ma o nā aka o nā ʻōlelo noʻeau! Nani maoli nō. Aia nō i Hāmākua ma Maui ka ua pehi i ka ʻāhui hala a lohe ʻia ka paʻipaʻi o ka ua i ka hala. Ma Puna waiho ʻia ka piko o ka pēpē i loko o kekahi pūhala i mea e ulu ai kona lihilihi maka me ke ʻano milo o ke kōkala lauhala. Aia i Kahuku ma Oʻahu mokupuni, nā pūhala kokoke i ke kai a hoʻoluʻu ʻia mai nō e ka ʻehu kai. Hoʻomākaukau ka poʻe o Kahuku i nā lauhala me ka hoʻoluʻu koke i ka lauhala i loko o ka wai i mea e hoʻopalupalu ai i ka lauhala. ʻO ka lauhala kokoke i ke kai ka makemake a kekahi poʻe unala no ka mea aia ka paʻakai i loko, akā ʻo ka lauhala o ke kuahiwi kaʻu i makemake ai. Kaulana loa ʻo Hilo i ka lauhala, a ʻo Ūpēloa kekahi wahi i loko o Hilo me ka hala māpu ʻaʻala i ka ihu. Mai hea mai kēia māpu ʻaʻala? Mai ka ʻāhui hala? Mai ka ʻaʻala o ka hīnano? Pehea kou manaʻo? Aia nō a palupalu ka lauhala, hiki ke holoi i ka lau a ūpē. Aia ma Pōhākaʻa, Hawaiʻi ka hana pōkaʻa i ka lauhala. Kapa aku kekahi poʻe i kēia kaʻa ʻana o ka lauhala he pōkaʻa, pōʻala, a i ʻole kūkaʻa. Ma ʻOpihikao kahi i hoʻokumu mua ʻia ai ke koe lauhala e kekahi kaikamahine. Aia ma ka Nupepa Kuokoa, Buke 18, Helu 20, 17 Mei 1878 ka ʻatikala i puka ai kēia ʻōlelo no ua kaikamahine nei. Mau nō kā kākou hoʻohana ʻana i kēia ʻano koe no ka hoʻolako ʻana i nā mauʻu! Me he mea lā, he kaʻina hana kēia paukū mai ka ʻohi ʻana i ka lau ā i ke koe ʻana i nā lau.

E ka makamaka heluhelu, ʻaʻole au e kaulaʻi i nā iwi i ka lā, no laila e kāpae aku ana au i ka paukū ʻehā, ʻeono, me ʻehiku. No laila, ua hiki mai kāua i ka paukū hope loa, ʻo ia ka paukū ʻewalu. Mōakāka paha kēia paukū hope loa, a eia ka hoʻomaka ʻana:

Lau ʻo ʻOhiʻohikupua– He lako, He pono, He loaʻa, He ola, He palalauhala, He haumakaʻiole, He kau i ka puāneane mai nō. Noa, lele wale aku lā! 

Ma mua o koʻu hoʻokuʻu ʻana iā ʻoe, e ka makamaka heluhelu, he manaʻo hope loa ko kēia polohīnano e kūkala ai. I mea aha koʻu wehena i kēia pule? I mea e hohonu ai ka ʻike o kahi e ulana pāpale ana ma waho aʻe o ka hana lima wale nō. Aʻo maila au mai kaʻu kumu, ʻo ka hoʻomau ʻana a me ka hoʻoholomua ʻana ka mea nui o kēia hana noʻeau makamae. ʻAʻole ia no ke kūʻai aku a hoʻokiʻekiʻe iā ʻoe iho. He pū hala aʻa kiolea. Inā pēlā ke kumu o kou ulana ʻana, pohō a lapuwale ʻoe. ʻO ka mea koʻikoʻi, he oli hou kēia, eia naʻe, kahiko kēia mau wahi i helu ʻia e Pueo Pata. No laila he hōʻailona ia me ka hoʻonui ʻana i ka ʻike me nā hua ʻōlelo pili i ia hana. He wahi leo mahalo kēia iā Kāʻeo Izon kaʻu kumu a me Pueo Pata, ke kahu hoʻi o kaʻu hui. ʻAʻohe hana a Kauhikoa, ua kau ke poʻo i ka uluna.

© Makana Gomes 2023

#loinahawaii