Ka Ulu Hoi

He kino liʻiliʻi loa ko COVID, pēlā nō hoʻi me ka maʻi ʻaʻai, me ka maʻi kuni, a me ke kunu kalea. Ma o kēia kino liʻiliʻi i ʻike ai ke kino kanaka i kona ala e pale ai a e ola ai. Na nā hunaola keʻokeʻo nō e pepehi i ua mau maʻi nei a make loa me ke kōkua ʻana mai nō hoʻi o nā lāʻau lapaʻau a me nā lāʻau koʻokoʻo. ʻO ka maʻi naʻe nona kēia ʻatikala, kahi maʻi hoʻi e nahunahu ana i ka noʻonoʻo o kākou, ʻaʻohe ona kino, ʻaʻohe ona niho e kekē mai ana, ʻaʻohe hoʻi ona lāʻau maoli no kākou e pakele ai. He haʻohaʻo wale nō ia. E kapa ʻia ana kēia maʻi he Historical Trauma e ka poʻe ʻepekema, ʻo ia hoʻi, he ʻehaʻeha kūloko, he ʻīnea nāna e hoʻohihia ana i kēlā me kēia hanauna ma hope o ka manawa i kū mua ai kahi pilikia.

Pehea i ili ai kēia ʻano pilikia ma luna o ka poʻe kanaka? I ka wā nō i hoʻokolonaio ʻia ai ko Hawaiʻi nei, i ia wā nō i kupu maila ua mau ʻehaʻeha nei. Eia hoʻi kauwahi mea i hana ʻia: ʻo ka hoʻokahuli ʻia ʻana ʻoe o ke aupuni, ʻo ka ʻaihue ʻia ʻana ʻoe o ka ʻāina, ʻo ka pāpā ʻia ʻana ʻoe o ke kanaka ʻaʻole e ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo ka hoʻokaʻawale ʻia ʻana ʻoe o ka ʻohana, a he mau mea hou aku nō hoʻi. Ua hoʻolei ʻia akula kēia maʻi ʻehaʻeha o ka noʻonoʻo me he ʻupena lā a hihia maoli akula ka lāhui Hawaiʻi holoʻokoʻa. Ma muli paha o ka ʻike ʻole o ka poʻe nona ka maʻi a me ka hoʻomau ʻia ʻana o kēia hana kolonaio, ua kū hou kēia maʻi i nā hanauna ʻōpio, a lawe akula lākou i ka maʻi i ia hanauna aʻe. ʻO ka hana hoʻoluhi a pōpilikia i kū ʻole i nā loina kanaka kekahi o nā kumu i mau ai ka pilikia i loko o kākou, e laʻa hoʻi ka inu lama, ka hili mau ʻana i ke keiki, ka ʻuʻumi ʻana i nā noʻonoʻo kaumaha, ka hōʻole ʻana i ke aʻo ʻike kupuna, ka minamina ʻole ʻana iā kākou iho, ka noʻonoʻo ʻihaʻiha, a pēlā wale akula (Pukui et al. 1972, 260 Paglinawan et al. 2020, 56).

I kēia manawa, he pono ka mea kākau e hāpai aku i wahi manaʻo. E hoʻomaopopo mai e kuʻu makamaka heluhelu, mai nō a hoʻāhewa wale aku i ka poʻe kūpuna a me ka poʻe mākua o helu ʻia ʻoukou me nā mea keu a ka mahaʻoi. ʻO ke kuleana hoʻi o kākou, ʻo ia nō ka hoʻoponopono ʻana iā kākou iho a me ka hoʻāʻo ʻana e kāpae aku i nā mea kūpono ʻole i ʻole hoʻi e mau ai nā pilikia i nā hanauna e hiki mai ana.

E kuʻu lāhui ē e pōpilikia nei i nā hopena o ka hana ʻino a nā malihini, e kuʻupau ana nō kākou i ka māihi ola ʻana. I loko o ka wā weliweli, ka wā ʻinoʻino, ka wā e kikiki ana ka wela a ka lā a panoa ka ʻāina, ka wā hoʻi e noʻonoʻo ʻia nei ʻaʻohe pakele iki, ʻaʻohe hoʻi kahi e ʻauheʻe aku ai, i ia wā, aia hoʻokahi wale nō mea e mao ai ka ʻinoʻino, e pau ai ka weliweli, a e ola ai kākou. He kēhau hoʻomaʻemaʻe ia palekana, ʻo ke aloha. Ma o ke kēhau hōʻoluʻolu e mōhala mai ai ko kākou naʻau. Ma o ia kēhau kū mauna e komo mai ai ke aloha a me ka wiwoʻole a piha nā hakahaka o loko. Ma o ka heleleʻi ʻana maila o ke kēhau e hoʻomaʻemaʻe ʻia ai nā hemahema. Ma muli o ke aloha i aʻo ʻia e nā kūpuna e ʻākelekele ai kākou i nā pōʻino i hekau akula i luna o lākou.

ʻAʻole nō kākou e noho pohō nei i ka ʻupena a ke kolonaio. I ke kamaʻilio ʻana aku nei me kuʻu māhoe, ʻo ia hoʻi ʻo Kalanikumupaʻa, ua hāpai aʻela ʻo ia i mau manaʻo ʻano nui no ka wehe ʻana i nā kaula o ua ʻupena nei. ʻO kāna papahana ʻimi noiʻi ma ke kulanui ʻo Stanford, ʻimi akula ʻo ia i ke alahele e pono ai ka mauli ola o ka lāhui Hawaiʻi i kēia au me ke komo pū ʻana nō hoʻi i ka moʻomeheu a me ka ʻōlelo ma ka papahana hoʻōla. ʻŌlelo ʻo ia, he mea kōkua nui ka ʻōlelo a me ka moʻomeheu ʻōiwi, a ua ʻikea kēia ma nā papahana ʻimi noiʻi i hana ʻē ʻia (Pomerville et. al 2018). Eia nō naʻe, ʻaʻole i hoʻolaha ākea ʻia kēia mau haʻawina i mua o ka lehulehu o waho o ke kulanui. Ua maopopo ʻē naʻe kēia i kekahi mau ʻohana e pūlama nei i nā loina kanaka, ʻaʻole paha kēia ʻatikala no lākou. No ka poʻe i kamaʻāina ʻole i kēia mea he historical trauma, no lākou e hāpai ʻia ana akula kēia manaʻo no ua kumuhana koʻikoʻi loa nei.

I loko nō o ke ʻāʻumeʻume nui ʻana o ka poʻe kānaka i nā pilikia o ka hoʻokolonaio ʻia ʻana, he pakele ko kākou ma o ka ʻike leʻa ʻana a me ka hoʻomaopopo leʻa ʻana paha i ua pōpilikia nei a pēia pū me ke alu like ʻana i ka hoʻopulapula ʻana i nā kānaka ʻōiwi a pau. Penei paha kākou e hana ai:

E aloha i ka ʻōlelo a me ka moʻomeheu. Aia nō a minamina ʻia kēia mau kūkulu ʻelua o ke ola Kanaka, a laila, e lilo ana lāua i mau puʻukalahala a i mau mea e hoʻohanohano ai i kēlā me kēia lā o ka noho honua ʻana. E hoʻomau aku nō! I lapaʻau ka moʻomeheu, i lapaʻau hoʻi ka ʻōlelo!

E aloha i nā wahi e mālama ana i nā Kānaka Maoli ma o ko kākou mau loina ola ponoʻī, e laʻa hoʻi ka lāʻau lapaʻau, ka hoʻoponopono, ka lomi, a pēlā wale aku. Me ke aloha nō ia mau wahi e lilo ai lākou, ʻo ia nō ke kahua o ke ola Kanaka.

E aloha i nā kūpuna, i ko lākou noho manawaleʻa ʻana i nā manawa a pau. ʻAʻohe o lākou pī iki. Inā kipa maila kahi kamaʻāina a i ʻole kahi malihini, mālama ʻia nō ʻo ia ma ke ʻano he makamaka, he ʻohana. I māhuʻi kākou iā lākou ala, a laila, e hānai ʻia maila kākou a māʻona, a e lilo nā kua nāwaliwali i waʻawaʻa.

E aloha i ka wā ma mua, penei kākou e holomua ai. I kuʻu ʻohana, ʻōlelo ʻia ua hiki ke hoʻoponopono maoli ʻia ka wā i hala loa akula aia wale nō a moʻolelo ʻia ka moʻolelo o ka wā kahiko a mahalo ʻia ka poʻe kūpuna i loko nō o nā pōpilikia. ʻO ka hoʻohanohano ʻana akula iā lākou, he mea hoʻi ia e kōkua ai iā lākou i ko lākou wā e noho ana.

E aloha hoʻi kākou kekahi i kekahi i ʻole hoʻi e kaumaha ai i nā mea ʻinoʻino e ʻauamo ʻia ana aʻela.

E ʻimi kākou i poʻe ʻohana a i makamaka paha nona ka hilinaʻi, a loaʻa, ʻo ka pānaʻi ʻana akula nō ia o kākou i nā luʻuluʻu kaumaha a me ke aloha. ʻO ka mea nui naʻe ma ʻaneʻi, ʻo ka hilinaʻi aku hilinaʻi mai o nā mea a pau.

E like me ka mea i kākau ʻia ma luna aʻe, he hana pilikino nō ka hoʻokuʻu ʻana i nā ʻupena ʻehaʻeha e kāohi ana iā kākou iho. A ʻo ke kanaka nāna e hoʻohalahala wale ana iā haʻi no kāna hana, he lapuwale ia, a e kōkua ana ia i ke ō ʻana akula o ka pōpilikia. ʻO ka mea aloha, ka mea lokomaikaʻi, ka mea haʻahaʻa hoʻi, aia nō ke ola iā ia.

E ka mea heluhelu, ua hōʻike ʻia aʻela he wahi maʻawe wale nō o kēia maʻi kūloko nāna e hoʻohihia maila iā kākou. ʻAʻole naʻe i pau iki ka ʻike i ka mea kākau, aia wale nō kēlā i ka poʻe i ʻoi loa aku ko lākou naʻauao, ko lākou ʻike, a me ko lākou makahiki. Akā naʻe, i kēia au e loiloi mau ʻia ana ka waiwai o nā ʻōlelo a me nā moʻomeheu o nā lāhui ʻōiwi o kēia honua, he kūpono a he mana ka loaʻa ʻana iā kākou he mau laʻana e kākoʻo aku ana i ke koʻikoʻi loa o kēia mau mea ʻelua. Eia kekahi, he hana paʻakikī loa ka pakele ʻana i ia ʻupena nāna kākou e hihi ʻino ana. ʻAʻohe neʻe, ʻaʻohe hoʻi ʻoniʻoni nāna e pahemo iki aku i ka hihia o kākou, aia wale nō a alu like maila kākou i ka hana hoʻōla lāhui, aia wale nō a aloha ʻia nā loina kuʻuna, ka ʻohana, a me ka lāhui.

© Kuehuikapono Seto Myers 2022

na Kuehuikapono Myers